H умай фэлсэфэ h ененг Майтрея фэлсэфэ h е рэуешендэ янгынан терелеше h эм унынг, вакытлыса, Зу-аль-Каффила(висту) фэлсэфэ h е менэн алмашыныуы. Таза Тахто.
Башкорт фэлсэфэhендэ «hауаи+мая» hузе башкорт дини телдэрендэ «Тэнгре (Кук) башлангысы» мэгэнэhенэ эйэ hэм «hомай(Умай)» буларак билгеле булып, тыуым алиhэhененг исемен англаталыр. Ул изгелекле тыуым алиhэhе тип hанала. Мэте дэуерендэ, азак Кангюй (Кушан) дэулэттэре осорында был алиhэненг исеме юнандар араhында «Евфем» рэуешле танылгандыр могайын тип тэ уйларга момкин, эммэ лэкин мындай исемденг юнандар араhында ла, торектэр араhында ла бик борондан билдэлеге унынг Тогарма заманаларындагы ук юнандар hэм торектэр осен уртак алиhэ булыуына ишаралай. Шуныhы кызыклы, был исемде батшалар за йоретер булгандар. Башкортостандынг Мэлэуез районындагы Иштуган кургандарында табылган ике аксанынг береhендэ лэ ошо исемденг теркэлеп калыуы билдэле. 
Язмалары юнан hэм кхароштхи хэрефтэрен кулланып башкарылгандар. Курhэтелгэн hурэттэрзэ аксанынынг 
топ нохсэhененг hурэте hэм якшы hакланган игезэгененг фотоhы бирелгэн.
Язмаларзынг янгыраштары – «Евтем асгс гна. Дтд (тамга, лотос сэскэ h е) гср».
Язмаларзынг хэзерге башкорт теленэ тэржемэ h е – «Евтем астарзынг (угыззарзынг) ханы. Лотос сэскэhе дады (гэзеллеге) осорононг гасыры (тэуге йоз йыллыгы)».
Шунда ук табылган икенсе аксанынг язмалары иhэ арамей язмаhын кулланып башкарылгандар. Унгдан hулга укылалар.
Язманынг янгырашы – «Бз+л+бз аулг бк тр+hалк. Гср».
Хэзерге башкорт теленэ тэржемэ h е – «Баш ил башы улуг бейе торек халкынынг. Гасыр».
|
|
|
Уйлауымса был тэуге йоз йыллык, Мэтененг хакимлыгы башынан hаналганда, беззенг эрага тиклемге 209-100=109-нсы йылга тура килеп сыга. Ике акса ла бер ук йыл менэн билдэлэнгэн. Шуны ла эйтеп утер кэрэк, Башкортостандынг рэсми фэнендэ, язмаларзы укымайынса гына, билдэле Боспор аксалары менэн сагыштырып кына, уларзы «Митридат батша аксалары» тип йоретэлэрзер.
Язма комарткыларзынг укыу тэртибен таблицала карагыз.
| № п\п | Иштуган аксалары h эм уларзынг игезэктэре | Аксаларзагы h уззэр | Англатмалар |
| 1
|
Аксанынг топ нохсэhе.
Аналогы.
|  ; 
| «Бс+л+бз» - «баш ил башы» тигэн hузбэйлэнештер. |
 ; 
| «Бс» hузе хэзергесэ «баш» булыр | ||
 ; 
| «Л» hузе «ил» тип тэржемэ ителер. | ||
 ;
| «Тр+hалк» hузе «т(о)р халкы» , йэгни кануны булган халык тип тэржемэ ителэлер | ||
 ;
| «Тр» hузе «тор (канун)» тип тэржемэ ителэ. | ||
 ;
| «hалк» hузе хэзергесэ «халык» тигэн hуз. | ||
 ; 
| «Гср» хэзергесэ «гасыр (тэуге йоз йыллык; быуат» мэгэнэhен бирэ. | ||
 ;
| «Аулг бг» хэзергесэ «улуг бей» тигэнде англата. | ||
| 2 | Аксанынг топ нохсэhе.
Аналогы.
|  ; 
| «Евтм», батшанынг исеме. |
 ; 
| «Асгс» хэзергесэ «Ас; аз; угыз» тигэнде англата. | ||
 ; 
| «Гна» хэзергесэ №гэни; хан» тошенсэлэренэ тура килэ. | ||
 ; 
| «Евтм асгс гна» hузбэйлэнеше «Евтем – астарзынг ханы» тигэн мэгэнэлэ. | ||
 ; 
| «Дтд. Лотос сэскэhе» хэзергесэ «Лотос сэскэhе гэзеллеге осоры» мэгэнэhендэ булыр. | ||
 ; 
| «Дтд» hузе хэзергесэ «татыулык; гэзеллек» тошенсэлэренэ тура килэ. | ||
 ; 
| Лотос сэскэhе узе менэн Митраны тасъуирлайзыр.. | ||
 ; 
| «Гср» хэзергесэ «тэуге йоз йыллык» тигэн hуз ул. |
Ошондай аксаларзан Кара Дингез ярзарында табылгандары ла бик куп, уларзы «Боспор аксалары» тип атап йоретэлэрзер. Был аксаларзынг да торки-юнан аксалары икэнен исбатлап утэйек.
|
|
|
| Пантикапей. Алтын, ауырлыгы 7.75 г, d19.5 мм Av. ΒΑCΙΛΕωC CΑΥΡΟΜΑΤΟΥ. Унга караган батша hыны. Rv. Унга караган батша hыны, йылы AqΤ (391 йыл.) | Тэнгкэ итеп тагыр осен тишеге бар. Av. ΒΑCΙΛΕωC CΑΥΡΟΜΑΤΟΥ. Унга караган батша hыны. Rv. Унга караган баш hурэте, йылы AqΤ (391 йыл), Беззенг эрага тиклемге 82-нсе йыл. |
| Пантикапей. Алтын, ауырлыгы 7.40 г, d20.0 Av. Унга караган баш hурэте. Rv. Унга караган баш hурэте hулда монограмма, аста йылы ΗΚΤ (328 йыл). | Тэнгкэ итеп тагыр осен тишеге бар. Av. ΒΑCΙΛΕωC CΑΥΡΟΜΑΤΟΥ. Унга караган баш hурэте. Rv. Унга караган баш hурэте, кхароштхи язмаhы Ме+ка+тhу+риа, йылы AqΤ (328 йыл), Беззенг эрага тиклемге 119-нсы йыл. |
|
|
|
| Пантикапей. Алтын, ауырлыгы 6.56 г, d20.0 Av. ΙΟΥΛΙΟΥ ΒΑCΙΛΕωC CΑΥΡΟΜΑΤΟΥ. Rv. Унга караган батша йылы Υ (400 йыл). | Тэнгкэ итеп тагыр осен тишеге бар. Av. ΙΟΥΛΙΟΥ ΒΑCΙΛΕωC CΑΥΡΟΜΑΤΟΥ. Унга караган баш hурэте. Rv. Унга караган баш hурэте, йылы Υ (328 йыл), Беззенг эрага тиклемге 191-нсе йыл. |
Урзэ курhэтелгэн барлык аксалар за «Э мэт хэммиэт хин» осоронынг башланышынан исэплэнеусе йылдарза сукелгэндэрзер.
Осорзагы, Башкортостанда hэм Тарихи Башкортостан ерзэрендэ табылган Хань hэм Кушан империялары аксалары гына шул вакыттагы фэлсэфэлэр тарихын ныклап аныкларга булышлык итэлэр. Тарихи Башкортостан ерзэрендэ табылган Хань аксаларынан Иркутск олкэhененг Базой ауылында табылган Хань империяhы аксаhы инг боронгы Кытай аксаларынан hаналалыр. Аксанынг исеме Боньлян (1 Боньлян = 1/4 Ляна; 1 лян = 24шу, 1 шу = 0,56 г ), бакырзан, тунгэрэк итеп, уртаhында шакмак тишек калдырып, койоп эшлэнгэн тэуге Кытай аксаларынынг береhе булалыр. Акса беззенг эрага тиклемге 113-нсе йылгы. Быга тиклем барлык кытай аксалары ла конкуреш эйберзэре рэуешендэ (бысак, корэк, урак, тэпке h.б.) койолып килэлэр. Тик бына аксанынг бер узе табылыуы гына безгэ Кытай йогонтоhы тураhында hуз йоретеу урынына тик сауза монэсэбэттэре hоземтэлэре тураhында гына фекер йорештерэ алабыз.Был фэлсэфэуи осор тарихын шулай ук Пермь крайындагы Кулан (Глядень) тигэн башкорт ауылында табылган аксалар за англарга ярзам итэлэр безгэ. Ул аксаларзынг укылыштары тубэндэге таблицала бирелэлэр.
|
|
|
| № п\ п | Акса | Англатма | |||
| Факсимиле | Язма | Янгыраш | Тэржемэ | ||
| 4
|
| 
| «В(у)шк» | «Койылган акса» | Перм крайындагы Кулан (Глядень) тигэн башкорт ауылында табылган акса. Язмалары Кытай иероглифьары менэн башкарылган, унгдан hулга укылалар, боронго башкорттар теле. |
| «му» | «шул нэмэ, шул ук» | |||
| «(а)лт(ан)» | «алтын» | |||
| 5 | | 
| «Басилеу басил» | «Баш илеу баш ил» |
Перм крайындагы Кулан (Глядень) тигэн башкорт ауылында табылган акса. Билингва (язмалары hул яклы юнан hэм унг яклы арамей). Боронго башкорт теле.
|
| «Шаhнуиденшз» | «Шахин вэ hидген шаз (Инг югары тура юл курhэтеусе)» | |||
| «Мим+тав+е» | Тамга (арамей язмаhы «Мэте токомы». | |||
| 6 |
| 
| «Тткге» | «Тотогы» | |
| 9+10+ 100+10 | 129 | |||
| Тэхеттэ ултырыусы батша | ||||
| Ай аллаhы тамга менэн | ||||
| «Мим+тав+е» | Тамга (Арамей язмаhы «Мэте токомы» тигэн hуз) | |||
| «Тзе+ткт» | «Таза Тахто» | |||
Кангюй (Кушан) акса h ы язма h ынынг янгырашы - «Шаhнуиденшз (арамей язма h ы) Вазилевазил» (юнан язма h ы).
Хэзерге башкорт телендэге янгырашы: «Шахин (Инг югары) вэ hидген (тура юлдан алып барыусы) шаз (тинге булмаган). Вазилебаз (баш ил башы) илденг».Тарихи Башкортостан (Урал hэм Себер) менэн hиндостан арауыгында зур ара ятыуы айканлы, Казагстанда табылган («Байдибэк аксалары»), ошо ук батшанынынг аксалары менэн коршэк язмаларын биреп утеу зарур. Коршэктэ арамей язмалы hузэр язылып тамга ла ырылып куйылгандыр.
Язманынг янгырашы:
«Тг…Л илетуг Рез»
Хэзерге башкорт эзэби теленэ тэржемэ:
«Т(э)г(эине) (Ул) иле тук (булыу) Раз (йэшертен сер)».
Шул ук коршэктэге тамга Кара дингез буйында табылган, ошо ук осырга караган, аксаларзагы тамгаларга тура килэ.
Таза Тахто тураhында, шулай тип аталыусы, «Раббат язмаhында» тулырак мэглумэттэр теркэлгэндэр - «Беренсе юлда Канишка хакимэте осоро, ышаныслы-гэзеллек-канунилык булыуы h эм был батша менэн Тэнгрененг риза булыуы тура h ында хэбэр ителэ. Икенсе юлда Канишканынг юнан h эм арий телендэ канун сыгарыуы тура h ында язылган. Дуртенсе етенсе юлдарза ул яулап алган калалар исемлеге бирелэлэр, мэсъэлэн: Сакита, Каусамби, Паталипутра, Шри-Чампа. Шунан h унг батшалар исемлеге бирелэ: Куджула Кадфиз – улуг баба, Вима Тахто – карта h ы, Вима Кадфиз – унынг ата h ы h эм Канишка узе» тип яза Википедия камусы. Был Таза Тахто , йэки, икенсе торле Вима Тахто, Ашина токомынан булган Анлиумизенг (икенсе торле Анжули йэки (К)анжули зэ тизэр), йэгни Куджуланынг улы. Куджула Кангюй дэулэте гэскэре башлыгылыр h эм беззенг эранынг 10-нсы йылында h индостанды яулап алыусы. Титулы «Кадфиз\\Яулап алыусы)». Таза Тахтонынг Тарихи Башкортостан ерлегендэ табылган акса h ы 129-нсы йыл сукелгэн.Тик был 129-нсы йыл ниндэй эрага карай анык билдэле тугел эле. Был йылды Куджула Кадфиз хакимлыгы башланыузан исэплэнэ тип алганда ул 129-10=119-нсы йылга тура килэ. Могайын был йыл Урал халыктарынынг, шул исэптэн башкорттарзынг да, унынг хакимлыгын таныу йылылыр. Аксала теркэлеп калынган был хакикэт Кангюй h эм Кушан батшаларынынг хакимлыктары дэуерен ор янгынан карап сыгыузы талап итэ.
Узбэкстандагы боронгы Ханабад-тепе (хэзерге Ташкент) калаhында табылган, уйгыр язмалы, аксала Кушандынг ни осен Кангюйзынг олеше булыуы англатып утелгэн.
Язманынг янгырашы – «Вана-гана. Тамга. hндиа Кунги итаа».
Хэзерге башкорт эзэби теленэ тэржемэ h е – «Ван-хан. Тамга, h инд(стан) Кангка итэгэтле».
Башкортостандынг Койергэзе районы Мэмбэткол ауылында табылган, кхароштхи язмалы, таш мисэт тэ шул замандарза хэзерге Башкортостан ерзэрененг Кангюй (Кушан) дэулэтенэ инеуен дэлиллэусе документ булып тора.
| 1 |  
| «Гаутhама наба Кочhаиhе ваддhа». | «Гаутама нэбийе (hэм) гэзеллек аткарыусыhы Кушандынг». | Мэмбэткол ауылы, Койергэзе районы. Башкортостан. |
Гаутама исемле пэйгэмбэр Коръэн китабынынынг Аль Наби (85-нсе) сурэ h ендэ былай итеп телгэ алына – «… Исмаилды ла, Идристе лэ, h эм Зулкифла(висту). Бары h ы ла туземлелэрзэн булдылар». Сад (48-нсе) сурэ h енедэ унынг турала тагы ла былай тип язылган – «hэм Исмэгил тура h ында, h эм Илъяс тура h ында, h эм Зулкифла (висту) тура h ында уйла – улар бары h ы ла изгелэрзэн булдылар».
Искэртмэ: Кафилависту - Гаутаманынынг (Будданынг) тыуган кала h ы.
Осор фэлсэфэhен аныклаусы буларак башкорт комбэззэрендэге язмалар за сыганактар рэуешендэ кулланыла алалар. Иске Собханкул ауылы Борйэн районы комбэзе.
Язманынг янгырашы - «Масака марама. Сана Бhудосадhа. Масага маара». Язманынг хэзерге башкорт эзэби теленэ тэржемэ h е – «Мэсих мэрама: h ыны Богдусат h анынг: Мэсэгэ маара». Урыс теленэ тэржемэ h е – «Помазанного (нашего) учителя. Память Бодхисаттвы. Разрешенное проходящим (в иной мир)».
Был осорза Башкортостанга мэйетте яндырып урналарза кумеу йолаhы ла эйлэнеп кайта. Башкортостандынг Благовещенск калаhы музейында hакланыусы, брахми язмалы, коршэк ярсыктары тап шуны дэлиллэйзэр зэ инде!
Язмаларзынг янгыраштары – «Дhа сайhа жаи лаила». Хэзерге башкорт эзэби теленэ тэржемэ – «Дога сай h ы (бэ h е) жай (урыны) лаила (энгер)». Мэгэнэ h е – «Доганынг бэ h е осен инг якшы урын гумер энгере». Урыс теленэ тэржемэ h е – «Самое хорошее время для молитвы закат жизни».
Язмаларзынг янгыраштары – «Раджа бhараи».
Хэзерге башкорт эзэби теленэ тэржемэ – «Рэддиэ (был донъны калдырыусы) би (тугел) h арайы ( h ыйыныу урыны)». Мэгэнэ h е – «Донъянан баш тартыусы пэнэ h булмай». Урыс теленэ тэржемэ h е – «У отрекшегося от жизни нет места успокоения».
Ер-hыу атамалары курhэткестэрененг дэ Башкортостанда hакланып калыузары, осорза Ашока закондарындагы сауза юлдарын тотоу тэртибе тураhындагы карарзарынынг да утэлеуен дэлиллэй.
Учалы районындагы Озон Кыр hырты битлэузэрендэ брахми язмалы, ял итеп тукталып утеу урынын курhэткэн, ташъязма ла табылды.
«Язманынг янгырашы – «сапhабhаа». Хэзерге башкорт теленэ тэржемэ h е – «сапба (кулэгэ; ял итеу урыны)». Урыс теленэ тэржемэ h е – «Место отдыха».
Шул ук Учалы районы Баттал ауылы янында, йылга (hыу сыгангы) барлыгын курhэткэн, рун язмалы Кубэташ та табылды.
Язманынг янгыраштары, шул осыр диалекттарында ошолай – «Чу» h эм «Рэ».
Язманынг хэзерге башкорт теленэ тэржемэлэре – « h ыу» h эм «йылга». Урыс теленэ тэржемэ h е – «Вода\\река».
Башкортостанда шулай ук ерлэу йолаларынынг боронгы тэртибененг дэ hакланылыуы, рун язмалы, кэберташ калдыктарынан да куренэлэр.
Йэнсура районындагы, хэзер инде Утэгол ауылына кушылып боткэн, Кыуат ауылынынг, рун язмалы кэберташы.
Язманынг янгырашы – «Бтдм».
Хэзерге Башкорт теленэ тэржемэ h е – «Бетенем». Урыс теленэ тэржемэ h е – «Написал я».
Шул ук райондынг Бикберзе ауылынынг ташланган зыяратында табылган, рун язмаhы калдыктары булган, кэберташ ярсыгы.
Язманынг янгырашы – «(бат)дм…дэ(мэ)».
Хэзерге башкорт теленэ тэржемэ h е – «бетенем кайгылы куз йэшен». Урыс теленэ тэржемэ h е – «О слезном горе написал я».
Ниhэйэт без Таза Такто осоры фэлсэфэhен ойрэнеугэ туранан тура кусэ алабыз. Башкортостанда табылган язмалар был хэлденг хаклыгын исбатлайзарзыр.
Таза Тахто фэлсэфэhендэ бер ниндэй зэ гэйептэрзе юйыусы hэм гэфу итеусе (аль рахман аль рахим) мэнгелек рух тэглимэте юк. Эммэ кешененг тормошта кылган бар эше лэ уга эйлэнеп кайта тип фекер йоретелэ. Был Аллаh тэгэллэh язаhы тугел, э hиненг эштэренгденг уйзарынгдынг бар булмышынгда (карма) калдырган эзелер.
Кеше гумере ауырлыктар hэм ызаланыузарзан торалыр. Бер эйбер зэ мэнгелек тугел, улар барыhы ла килэ лэ китэ. Гомумэн Таза Тахто фэлсэфэhендэ гумер узен узе юкка сыгарыусы ут кеуек ул, ут бит тик hызланыузар гына килтереусе эйбер. Ызалар телэктэр аша барлыкка килэлэр. Кеше узененг йэшэу рэуешенэ шул тиклем кунегэ, hэм шул айканлы ни тиклем озагырак йэшэу тураhында хыяллана. Был хыял зур булhа кешененг ызалары ла шулай ук зур булырзар.
Ызаларзан котолыу телэктэрзэн котолыу аша аткарыла ала. Нирвана – кешененг шундай бер сифаты, уны узлэштергэс кеше узендэ телэктэрзенг ботеуенэ ирешэ. Тап нирвана аркылы рэхэтлеккэ hэм йэндэрзенг кайзалыр рихлэт тойгоhынан котолоу азатлыгына ирешэ кеше.
Телэктэрзэн котолыу осен hигез эмэл бар:
-дорес англау – инг моhиме донъянынг ауырлыктар hэм ызаларзан тороуын тошенеу;
-дорес телэктэр – уз-узенгденг телэктэренгде сиклэу сиклэу юлына басыу;
- дорес hуз – хэбэр бары тик якшылык кына килтерергэ тейеш, шуга курэ теленгде тыя белеу моhим, ул яуызлык килтермэhен осен;
- дорес гэмэлдэр, изге эштэр эшлэу, насар кылыктарзан hакланыу;
- дорос йэшэу, лайыклы итеп, бер йэн эйэhенэ лэ зыян килтермэслек итеп йэшэй белеу, кешегэ ызаларзан котолырга ярзам итэ;
- дорес юнэлештэр, йэгни узенгде бары тик якшылыктар эшлэугэ генэ юнэлтеу, яманды юлдаш итмэу, узенгденг телэктэренгде сиклэу;
- дорес ынтылыштар, тап уз тэнебеззенг яуызлык сыганагы булып тороуын англау, унынг телэктэренэн котолоп ызаланыузарзан котолоп булыуын англап эш итеу;
- ихтибарзы дорес туплау. Был hигез эмэл туктауhыз кунегеузэрзе hэм ихтибар булыуын талап итэ.
Был hигез эмэл без карап уткэн язма комарткыларза ла сагылыш тапкан. Дорес юл курhэтеусе, курсалаусы - Таза Тахто менэн Гаутама, Бодхисатва. Тэндэн котолыу осен уны яндырыу (Благовещен урналарында) йэки уны кумеу (башкорттарзынг рун язмалы кэберташтарында) сагылыш табаларзыр. Изге эштэр - юл курhэткестэрендэ, аксаларза, комбэззэрзэ сагылыш тапкандарзыр.
Йомгаклап шуны эйтеп була, карап утелгэн Таза Тахто фэлсэфэhе артабан Сурень фэлсэфэhе булып усешеп китэлер. Был Сурен фэлсэфэhен артабан ошо ук Кушан (боронго Ашина) токомдарынан булган хакимдарзан Баламир hэм унынг балалары дауам итэлэрзер.
Дата добавления: 2019-09-02; просмотров: 268; Мы поможем в написании вашей работы! |
Мы поможем в написании ваших работ!