Иртыш (Зартуш) тэглимэте фэлсэфэ h е нигеззэре.
Иртыш тэглимэте фэлсэфэhе (зароостризм) тураhында hуз йоретер алдынан безгэ был фэлсэфэненг тэнгрелек (бер аллалык) фэлсэфэhененг башы hэм тап торки халыктар ерендэ, атап эйткэндэ тарихи Башкортостан ерлегендэ барлыкка килеуен исбатлап утеу зарурзыр. Был тэглимэтте дэлиллэусе рун язмалы комарткыларзынг береhе Алтай республкаhынынг Онгудай районындагы Каракул йылгаhы (Ирман, хэзер Обь тип атала, йылгаhына койоусы Ануй йылгаhынынг hул кушылдыгы) ярында урынлашкандыр.
Язмаларзынг янгыраштары – «Кялл дм аш Ртчга нгу кукм. Бнг арукм усун. Ашнг бябнга кукнга. Айас кс уярбснг…».
Хэзерге башкорт телендэге янгырашы – «Кылдым аш (корбан) Иртышка, тынгла Кугем. Миненг ырыуым осен. Ашинг бабына (капка h ына) Кук нэгу ит h ен (колак h ал h ын). Аши хэсис (ноток h ойлэусе илсе) вэ ( h эм), йэ раббы h ынынг (тэнгре h ененг) …».
Аши тураhында авесталагы, шундай исемле гатта (гимнда, «Яшт17» йэки «Ард – яшт») тубэндэгелэр язылгандарзыр.
«55. Мине туранлылар (торектэр) менэн Наузар балалары, уларзынг аттары бик шэбле, кыуалаган сакта мин Олуг Угез тоягы астында йэшенеп калдым. Шул сакта мине йэш егеттэр h эм ирзэр курмэгэн кыззар таптылар.
56. Мине, тагы ла туранлылар (торектэр) менэн Наузар балалары, уларзынг аттары бик шэбле, h эм мин теге, йоз куй хужа h ы булган, тэкэ муйыны астына инеп йэшендем. Мине тагы ла йэш егеттэр h эм ирзэр курмэгэн кыззар таптылар, h эм мине тагы ла туранлылар (торектэр) менэн Наузар балалары, уларзынг аттары бик шэбле, кыуаланылар».
|
|
|
Боронгы башкорт-торки язманан куренеуенсэ Иртыш менэн Аши, тэнгре менэн Раббы (Аллаh) ысынлап та торки ерлектэ (тарихи Башкортостан ерзэрендэ) лэ язма документтарга теркэлеп калгандар икэн. Эйткэндэй, Иртыш фэлсэфэhендэ Аши – язмыш hэм бэхет алиhэhелер. Англауымса, Иртыш фэлсэфэhе торки ерлектэ тыуhа ла, ни осендер Турандан кыуылган булып сыга. Тимэк без тагы ла Авестанынг нохсэлэре буйынса Башкортостан ерлегендэге фэлсэфэне яза алмайбыз булып сыга. Эммэ, шул осыр язма комарткыларын ойрэнеп без Иртыш фэлсэфэhененг ерле тэглимэттэрен ойрэнэ hэм уларзы Авеста менэн сагыштырып тикшерэ алабыззыр. Ирман (Обь) йылгаhынынг инг зур кушылдыгынынг исемененг дэ тап «Иртыш» тип аталыуы ла фэйлэсуфтынг ошо урындарза тыуыуы тураhында, фэлсэфэhененг нигеззэре тап ошо ерзэрзэ булыуы тураhында hойлэйзер. Урта быуат сыганактарынан ошоно ук дэлиллэусе, Эхмэтзэки Вэлиди хезмэттэрендэ теркэлеп калган, Багаутдин Накшбанди фэтеуэhе лэ кинг билдэлелер. Бына ул!
Фэтеуэненг эстэлеге – «Тарихи китаптарза язылган. Хэзрэти Гэли (Али) h индостан утеб ислам динен Чин h эм Мачин иллэренэ алып килэ. Кытайзынг бер олеше исламды кабул итэ, икенсе h е я h ак тулэу шартында уз динендэ кала. Ике шартка (ла) кунмэуселэр Трган хан иленэ кастылар h эм хзрэти Гэлененг кылысынан куркып бер йылга буйына килделэр. Тореклэр уны Иртыш тиб, фарсылар – Абу Зртуш (Иртышты тыузырыусы) тиб атайлар. Фэтеуэм шул торор: Уларзы ислам динен кабул итергэ сакырыгыз, эгэр кунмэ h элэр дин осен h угыш эйлэ етегез».
|
|
|
Шулай итеп Иртыш фэлсэфэhе нигеззэрен тикшереугэ кусэйек.
Беренсе язма комарткы. Ырымбур олкэhененг Филлиповка кургандарында табылган hауыттагы язмалар (кхароштхи хэрефтэрен кулланып башкарылгандар, унгдан hулга укылалар). Беренсе язманынг янгырашы – «Ткл», хэзерге башкорт теленэ «тэгэйенлэнгэн (йолаларзы утэр осен)» тип тэржемэ ителэ.
Икенсе язманынг янгырашы – «Л кзл», хэзерге башкорт теленэ «кагизэне (канунды) утэу» тип тэржемэ ителэ.
Икенсе язма комарткы. Боспорза табылган акса.Иероглифтар hэм кхароштхи 
язмаhын кулланып башкарылган, язмалар остэн аска hэм унгдан hулга укылалар.Янгыраштары тубэндэгесэ – « Субhуhо Мада. Дзн нн. Ни+бо Да+куа+йhе ». Хэзерге башкорт теленэ – «Сабкыны (илсе h е) Мадийзынг. Улан. Нэбийе Дакуйанынг» - тип тэржемэ ителэлэр.
Искэртмэ: Герадот языуынса Мадий Партатуа тигэн скиф батша h ынынг улы, беззенг эрага тиклемге 650-нсе йылда барлык Антальяны (Кесе Азияны), 633-нсе йылда Сирияны h эм Палестинаны яулап алыусы.
|
|
|
Осенсе язма комарткы, ез балдак. Сыуашстандагы Сура йылгаhы ярында табылган, кхарошти хэрефле. Язманынг янгырашы – «У яаси йенма ядhа яда». Хэзерге башкорт теленэ тэржемэhе – «Вэ йэшерен (генэ) йэнемде ислэ кулымдан».
Искэртмэ: Могайын балдак мэйеттенг кулына (бармагына) кейзерелеп калдырылыр булган, тимэк мэйеттэрзе куммэгэндэр.
Дуртенсе язма комарткы. Кырымдагы боронгы Пантикапей калаhында 
табылган. Юнан (hулдан унга укыла) hэм кхароштхи (унгдан hулга укыла) язмалы акса. Язманынг янгырашы – «Басилвс. Кира h е дау к h у» hэм хэзерге башкорт теленэ тэржемэhе – «Баш ил башы. Кир да h и акса h ы».
Искэртмэ: Кир – фарсы батша h ы, баш кутреп Иранды уз-аллы дэулэт итэ.
Бишенсе язма комарткы. Учалы районынынг Килмэк ауылында табылган башкорт комбэзе. Язманынг янгырашы – «Гhа+ Дhа Ва+На+Та», хэзерге башкорт теленэ тэржемэhе – «Гаттар (дини гимндар хужаhы булган халыктынг) Ванаты (батшалыгы)».
Искэртмэ: Гаттар, йэгни дини бэйеттэр, азак Авестага индерелэлэрзер.
Алтынсы язма комарткы. Силэбе олкэhендэге Арыслан мэмерйэhендэге язма. 
Кхароштхи хэрефтэре. Язманынг укылышы – «Ка+стhаи+тhа +иа», хэзерге башкорт теленэ тэржемэhе – «Каста h ы тэ h аи (бисэлэрзенг; кыззарзынг)».
|
|
|
Искэртмэ: Кейэугэ сыкмаган кыззар, ойлэмэгэн егеттэр йэмгиэттэре (касталары) Авестала Аши бэйеттэрендэ лэ сагылыш табалар.
Етенсе язма комарткы. Кхароштхи хэрефтэре менэн башкарылган. Нестеров исемендэге Башкорт дэулэт сэнгэт музейы комарткыhы. Язманынг янгырашы – «Йенан тумнн де ямнка: Набhа дадан», хэзерге башкорт теленэ тэржемэhе – «Йэн (менэн) тыума (игезэк) н(а)ны ( h онге h е; топ асылы; узэге) яминденг (анттынг). Наби (Алла h илсе h е) даданы (гэзеллеге)».
hигезенсе язма комарткы. Кхарштхи язмаhы, каллиграфия. Бишбулэк районында табылган башкорт комбэзе. Язманынг янгырашы – «Смс hслс у Т hш h hлсл у Сс hслс у Т hслс т …Хут», хэзерге башкорт теленэ тэржемэhе – «Шэмс (кояш) хасиллашы (барлыкка килеуе) вэ тагы h ушы (акылы) h иэненг (катын-кыззарзынг, хасилланыша тиклем) вэ шэйех (батшаларзынг) хасиллашына (тиклем) вэ тагы хасилланышка тиклем…Хут («балык» тип тэржемэ ителэ, бэлки исемдер)».
Тугызынсы язма комарткы. Учалы районындагы «Кугэрсен куз» кэберлеге ташъязмаhы. Кхароштхи. Язманынынг янгырашы – «Чачадhа рада. Райhа накhа – Лауга пака», хэзерге башкорт теленэ тэржемэhе – «Алтмыш (йыл) рэтендэ (йэшендэ). Рэй h э (Югары анг (Тэнгре) тынгла. Улуг пак (гэйеп h ез)».
Унынсы комарткы. Башкортостан дэулэт сэнгэт музейындагы бизэуестенг арт ягындагы язма. Кхароштхи. Язманынынг янгырашы – «Вамми самумхкэр- Умиа деда», хэзерге башкорт теленэ тэржемэhе – «Вамми (бурыслы) Шамимихкяр (Шам токомдарына караусылар) - h омай дады (гэзеллеге был)».
Примечание: h ума́й (Ымай, иногда Умайя) — торки h эм монгол халыктарында боронгы катын кыз пэйгэмбэр, Тэнгрененг беренсе илсе h е тип карала. Фарсыларзагы Аши кеуек ук, тик Ашизан айырмалы рэуештэ Туранды узененг Ватаны тип таныусы.
Комарткыларзан куреуебезсэ, бик куп эйберзэрзэн hэм сифаттарзан тороусы донъянынынг тозелеше бер ботонде тэшкил итэ. Шул ук вакытта унынг hэр бер эйберендэ, hэр сифатында донъя узе сагылыш таба икэн. Тимэк тэбигэт (гэлэм, ер-hыу, усемлектэр, хайуандар, кешелэр hэм бутэндэр) hэм кеше ангынынг торло эшмэкэрлек юнэлештэре (ал габри йэгни математика, кимиэ йэгни химия, тарих hэм башкалар), шулай ук йэшэузенг торле олкэлэре (гэилэ, эш, фэн, сэнгэт hэм башкалар) – бары тик донъянынг торле-торле куренештэре генэ, шуга курэ унынг ниндэйзер бер олешен, донъя тозелешененг топ тэглимэттэрен белмэйенсэ тороп, айырым ойрэнеп булмай.
Былар барыhы ла Иртыш hэм Аши гаттарында (бэйеттэрендэ) ла сагылыш табаларзыр. Эммэ, Турандан кыуылган Аши hэм Иртыш, Авестанынг эстэлеген тик Иранда гына аса алалар. Иртыш та Аши ла Тарихи Башкортостан ерзэрендэ тыуып усеп тэ Туранды «Ватан» итеп танымайзар, тап ошо айканлы ла инде был фэлсэфэ Туранда ныгына алмай.
Бер тэнгрелек фэлсэфэhе Туранда уз юлы менэн, hомай (Хумай) тэглимэттэре рэуешендэ усешэ hэм Мэте фэлсэфэhе рэуешендэ ныгына.
Дата добавления: 2019-09-02; просмотров: 158; Мы поможем в написании вашей работы! |
Мы поможем в написании ваших работ!