Тыуман h эм унынг улы Мэте фэлсэфэ h е.
«Э Мэт хэммиэт хин» йэгни «Мэтенененг ят халыктарзынг зыян китереуенэ hаклауы дэуере» башкорттарзынг hунгарак башкарылган кагыз документтарында, атап эйткэндэ юрматы башкорттары шэжэрэhендэ сагылыш табалар. Башланган вакыты, сит сыганактарга таянып исэплэгэндэ беззенг эрага тиклемге…йылга тура килэ. Юрматы шэжэрэhендэ был заман ошолай итеп тасъуирлана – «Аул змандэ Амт хмт дикан хин нг кул астндэ турдилар. Анчэдан хан Асангэ хсуд булдилар. Бр-бринэ двшман булуб бр-бринэ клч чабаh башлади (Эуэл замандарза, Э Мэт хэммиэт хин, нык кул астында торзылар. Анан h унг хан кыдай менэн ызгышты. Бер-беренэ дошман булып уз-ара кылыс йоретэ башланылар»
Бутэн торки йылъязмаларзан Абулгази хандынг кулъязмалары кызыклы. Уларза Мэтенененг идаралыгы башланыуы тубэндэгесэ итеп бэйэн ителэ – «Туманнинг хан булганининг зкри. Кул Аирки бу сузларни нбирэсиндин аиштгантдин сунг Куркуд башлик барча аугуз аилинэ гши ибариб глтуртиб аулг туи килиб Туманни хан кутариб тхдта аултуртуб Кул Аирки аиак аустнда туруб Туман хангэ аитди: -Атанг аулуб мн бу тхдта аултуруб сураи тургали. Аутз биш иил турур сндин амидим аултурур гм. Мн ничук аилнинг игши у имани суруб ни иул брлан падшаhлик килиб иурган булсам сн hм аушул иул брлан иуригаисн тиди. Туман аитди: - Игши аита турурсиз агр миннг дултм булнса сзнинг бу нсихэтларнигзни кбул килгаимн тиди. Иурт сузлари тмам булгандин сунг Кул Аирки хан Кангли Иавлиннг иузиг бакиб аитди – Аи кзим аугли кздин булганинг дустлки булмас тиб аиштиб аиддм. Бурунги аутганларнинг сузларини илган килмадинг тиди. Туман хан турт аи ханлик клгандин сунг Куркут башлик барча хлк Тумангэ аитдилар: - Тнгрига шкр килгил Канли Иаули даи игши ауглунг бар мнасб аултурур гм падшаhликни анга бриб аузунг гиш у гишртгэ мшгул булгаисин тидилар. Аирса Туман hм кбул килди тги падшаhликни ауглигэ бириб тинч гунгл брлан тнгрининг бндилигин килиб аултурди…». Абулгази язмаларындагы тарих Уралда табылган бутэн язмалар аша ла исбатланалар, мэсъэлэн Оношад hауытындагы рун язма менэн – «Наг лгс. Гт h кэм h м мэкн h сык га. Кл Таммэн » хэзерге башкорт теленэ ошолай тэржемэ ителэ – «Ней (тынгла) касасты (хэбэрзе). Гатик (боронго; боронгонан килгэн) кэм (нисек бар шулай) h эм мэгэнэненг (ошо) сиге. Кэуэл (эйтте) Туман».
|
|
|
Был юлдар Абулгази язып калдырган - «…Туман hм кбул килди тги падшаhликни ауглигэ бириб тинч гунгл брлан тнгрининг бндилигин килиб аултурди…\\...Туман h эм кабул кылды, тагы батшалыкты улына биреп, тыныс кунгел менэн, тэнгрененг бэндэлеген кылып ултырзы» - тигэн юлдарзы туранан тура исбатлаусы язма комарткылыр!
Мэте осоры башкорт тарихында, шул ук юрматы йылъязмаhына ярашлы, Шашлы дарвиш ак суфи хан осоронда тамамлана тип теркэленгэн, йэгни беззенг эранынг 1424-нсе йылында тип.
|
|
|
Тэхеткэ ултырган йылында ук Мэте янгы йыл исэбе, hэм, уйлауымса, янгы язма – рун язмаhын эйлэнешкэ индерэ. Могайын ул шулай торки халыктарзы Аши hэм Иртыш бидгэтенэн курсалап алып калыу эмэлен тапкандыр. Мосэл йыл исэбендэге йыл атамалары кытай hэм торки иероглифтар кулланып язылган. Ошо йыл hэм улар бэйлэнгэн йондоздоктар атамаларын торки-кытай-башкорт иероглифтарында нисек hурэтлэнеуе мэсъэлэлэре лэ килэсэк быуын фэйлэсофтарыбыз хезмэттэрендэ сагылыш табыуы момкин тип, уларзынг hурэтлэнештэрен дэ биреп утэмен.
| № п\п | Иероглифтар | Англатма | |||||
| Торки | Син (Кытай) | Башкорт | |||||
| Графема | Фонема | Графема | Фонема | Графема | Фонема | ||
| 1 | 
| Псh |  ; 
| Псh | 
| Псh | Ябайлаштырыл-ган сыскан hурэте унын быскылдау тауышы менэн англатыла. |
| 2 | 
| Сс |  ; 
| Сс | 
| Сс | Ябайлаштырыл-ган йылан hурэте унын ысылдау тауышы менэн англатыла. |
| 3 | 
| Кр |  ; 
| Кр |  ; 
| Кр | Ябайлаштырыл-ган этэс hурэте унын кыскырыу тауышы менэн англатыла. |
| 4 | 
| Бу(Му) |  ; 
| Бу(Му) |  ; 
| Бу(Му) | Ябайлаштырыл-ган hыйыр hурэте унын монгрэу тауышы менэн англатыла. |
| 5 | 
| Бр |  ; 
| Бр | 
| Бр | Ябайлаштырыл-ган hарык hурэте унын тауышы менэн англатыла. |
| 6 | 
| Бз(Мз) |  ; 
| Бз(Мз) | 
| Бз(Мз) | Ябайлаштырыл-ган маймыл hурэте унын тауышы менэн англатыла. |
| 7 | 
| Чн(Нч) |  ; 
| Чн(Нч) | 
| Чн(Нч) | Ябайлаштырыл-ган эт hурэте унын ореу-шынгшыу-ырылдау тауыштары менэн англатыла. |
| 8 | 
| hд |  ; 
| hд |  ; 
| hд | Ябайлаштырыл-ган ат hурэте унын кешнэу тауышы менэн англатыла. |
| 9 | 
| Мр |  ; 
| Мр | 
| Мр | Ябайлаштырыл-ган барс hурэте унын мырылдау тауышы менэн англатыла. |
| 10 | 
| ? |  ; 
| ? | 
| Ябайлаштырыл-ган дунгыз hурэте унын сыйылдау тауышы менэн англатыла. | |
| 11 | 
| ? |  ; 
| ? | Билдэhез | ? | Канатлы йылан hурэте ниндэй он менэн билгелэнэле билдэhез |
| 12 | 
| Тф |  ; 
| Тф | 
| Тф | Ябайлаштырыл-ган тауышкан hурэте унын тупылдау тауышы менэн англатыла. |
Йыл исэбененг Мэте осоронда кулланышка индерелгэне язма комарткыларза, кытай hэм торки иероглифтарзы кулланып теркэлеп калдырыла. Йылдар исеме кош юлындагы йондозлыктар исеме менэн атап йоретелэ башлай. Бына уларзынг исемдэре: Эт; Этэс (тауык); Бисин (маймыл); Куй (hарык); Йылкы (ат); Йылан; Леу (аждаhа; балык); Таушкан (куян); Барс (hелэуhен); hыйыр (угез); Сыскан; Дунгыз (суска) – барлыгы 12 (ун ике) йондозлок hэм йыл исеме. Эйткэндэй был йыл исэбе («Мосэл» тип атала ул) Мэхмут Кашгарлы язмаларында ла, хэзерге заман башкорт язмаларында ла теркэлеп калгандарзыр! Шундай язмаларзан Йэнсура районындагы Урген ауылы кешеhе Хоснелхак олатай мэрхум Эхтэмовтынг язмаларын айырым курhэтеп утеп китэмен, сонки был моhим. Азагырак, усэргэн башкорттары бейе Муйтэн осорында, был йыл исэбе торле-торле ырымдар менэн берлэшеп тогэл фэлсэфэуи мэктэп булып усешеп китэлер.
|
|
|
|
|
|
Бынан алда башкорт фэлсэфэhендэ улемгэ кысылмаска тырышыузы кургэйнек инде. Ул кысылмау тэглимэте мэйеттэрзе куммэйенсэ – яндырмайынса тэбигэттэ калдырыузан гибэрэт ине. Был йола, сак кына узгэрештэр менэн, Мэте осорында ла hакланып килгэн шикелле, сонки без искэ алыу язмаларын кая таштарында гына тугел, э айырым, кусереп йоротэ алырлык, таштарза ла курэбез. Шуларзынг бер нисэуhен карап утэйек.
Ырымбур олкэhендэге Исэнгилде ауылы янындагы Мэсет тауы каяташында былай тип язылган – «Дбк бтдм\\Кайгылы язма бетенем мин».
Учалы районындагы Котой ауылы каяташындагы язма – «Дбк\\Кайгы язма h ы».
Кугэрсен районынынг Саняп ауылы эргэhендэ урынлашкан Накас hыртындагы таш-язма – «Дбг ччдм батдм\\Кайгы (язма h ы) сэстем, бетенем».
Учалы районынынынг Науруз ауылы зыяратындагы язматаш – «Ама дмаг\\Оммэненг кайгылы язма h ы».
Учалы районынынг кайгы язылган таштарында даталар юк, эммэ берзэн бер ташта, шул ук райондынг Колош ауылында вакыт теркэлгэн. Уйлауыбызса, язма Мэте йыл исэбе менэн 177-нсе йылга тура килэ. Йэгни, эгэр зэ Мэтененг тэхеткэ ултырыу йылы булган, беззенг эрага тиклемге 209-нсы йылды Мэте йыл исэбененг беренсе йылы тип алhак, был язма беззенг эрага тиклемге 209-177=32-нсе йылда язылган булып сыга! Язманынг янгырашы hэм асылы ошолай – «177 Уарит стр(н)\\(Мэте йыл исэбе менэн) 177(нсе йыл) барып етте Сатиранга (Рахмани h эм Рэхимлегэ)».
Башкортостанда hэм унан ситтэ табылган Мэте аксалары был осорзагы фэлсэфэуи - байлык hэм сауза – тэглимэттэрен дэ анык итеп асып бирэлэр. Ишимбай районындагы Бергамыт йылгаhы буйында табылган, бер яклап кына сукелгэн (брактиат) акса, кхароштхи язмалы. Язманынг янгырашы hэм хэзерге башкорт теленэ тэржемэhе тубэндэгесэ – «А+да+не: Мэ+дэ д h и h \\ Эдэни (тулэу осен тэгэйенлэнгэн): Мэте да h изан».
Таблицала язманынг укылышы бирелгэн.
| 1 | Б а ш к о р т о с т а н | | 
| А | Кхароштхи язмаhында «а» хэрефе торе |
| Да | Кхароштхи язмаhында «Да» хэрефе торе | |||
| hи | Кхароштхи язмаhында «hи» хэрефе торе | |||
| Маде | Мэтененг исеме кхароштхи язмаhында. | |||
| Дhиh | Кхароштхи язмаhында «даhилыкка эйэ» hузененг язылышы. |
Красноярск крайындагы Минусинск калаhынынг тыуган якты ойрэнеу музейы фондтарында hакланган акса (кхароштхи язмалы) ла ихтибарга лайык. Аксалагы язманынг янгырашы - « Маде . 10 бано г h а … са », хэзерге башкорт теленэ тэржемэ h е – « Мэте ( шаньюй ). 10 бан акса…».
Таблицала язманынг укылышы бирелэ.
| 1 | Г У Н
Д Э У Л Э Т Е |
| 
| Маде | Мэтененг исеме кхароштхи язмаhында. |
| 10 | Кхароштхи язмаhында 10 (ун) hаны. | |||
| бано | Кхароштхи язмаhында аксанынг атамаhы «бано». | |||
| гhаса | Кхароштхи язмаhында «акса» hузененг язылышы. |
Уйгырыстанда табылган, кытай иероглифтарын hэм кхароштхи язмаhын кулланып, кытай hэм тохар телдэрендэге язмалы акса иhэ безгэ, юрматы башкорттары шэжэрэhендэ теркэлгэн « 
\\Э Мэт хэммиэт хин» тошенсэhененг асылын башка телдэргэ таянып англарга hэм тошенергэ лэ ярзам итэ. Язманынг кытайса язылганы тубэндэгесэ укыла – «В(у)шк: му (а)лт(ан)», тохар язмаhы иhэ – «Маде мауатаде» - тип укылалыр. Был язмаларзынг хэзерге башкорт теленэ тэржемэhе, миненгсэ, ошолай була – «Бешек (койолган акса) мэ алтан (алтынга торошлы)» hэм «Мэте мэвэтэде (дуслыгы осоры).
Язмаларзынг укылышы таблицала курhэтелэ.
| 1 | У
Й
Г
Ы
Р
С
Т
А
Н
К
О
Ч
О
|
| 
| В(у)шк | «Бешкэк\\» иероглифы «Койолган\\литой» hузен билдэлэр осен кулланылган. |
 ; 
| Ма | Кытайзарзынг «ма\\агас» иероглифы «ма\\то, что относится к…» тигэн боронго hуз алды ялгауын билгелэр лсен кулланылган. | |||
 
| Алтын | Кытайзарзынг «金» иероглифы «алтын\\золото» hузен языр осен кулланылган. | |||
| Ма+де | Кхароштхи язмаhында Мэте hузе. | |||
| Муа+та+де | Кхароштхи язмаhында «мэвэтэд\\дуслыгына караусы)» hузененг язылышы. |
Каралыусы фэлсэфэуи осорзынг баштарына тура килеусе, кхароштхи язмалы, Мэскэузэге этнография музейында hакланыусы башкорт комбэзендэге язма кызыклы. Унда «Дейеу\\Див» Аллаh илсеhе – нэби сурэтендэ телгэ алына.
Язманынг транскпипцияhы - «Неhен(и): Дэhеев». Язманынг х\зерге эзэби башкорт телендэге янгырашы - «Нэhани (исэпкэ алынмаган; тыйылган): Дейеу».
Белеуебезсэ дейеузэр (Авестала daēuua, daāua, daēva) — гэлэмэт моhэбэт кеше кеуек йэн эйэлэре. Башкорт hэм бутэн торки халыктары, иран, славян, кавказ халыктары карhуззэрендэ, Иртыш фэлсэфэhендэ яуыз рухтар тип тэсъуирланалар. Тимэк, башкорттынг язма комарткыларында телгэ алынган икэн был эйберзэр hомай hэм унынг дауамы булган Мэте фэлсэфэлэренэ лэ хас куренештэрзер.
Мэте фэлсэфэhендэ алга hорелеусе ерле дэулэтселек тэглимэте башкорт язма комарткыларында ла, кытай язмаларында ла теркэлеп калгандарзыр. Шулай тип hойлэйзэр – «Тэхеткэ ултыргас та Мэте согдтар менэн килешеу тозей (был хэкикэттенг аксалагы язмала дэлиллэнеуен без остэ карап уткэйнек), э консыгышта йэшэусе дунху халкы унан яhак итеп инг якшы аттарзы ебэреуен талап итэ. Кайhы берэузэр шул айканлы дунхуларга каршы hугыш башлаарга телэйзэр, эммэ Мэте был яhакты тулэй, риза булмагандарын hундарзынг язалап ултерэ. Унан hунг дунхулар яhак урынына hундарзынг инг матур катын-кыззарын талап итэлэр, шул исэптэн Мэтененг уз катынын да. Мэте, дэулэтселектенг hакланыуын кэрэклерэк hанап яhакты тулэтэ. Катындарын бирергэ телэмэгэндэрзе Мэте, баштарын сабып, язалап ултертэ. Ниhэйэт дунхулар, яhак урынына уззэренэ, уларзынг илдэренэ сиктэш булган, hундарзынг буш ерзэрен-суллектэрен талап итэлэр. Куп hундар был ерзэрзе биреу кэрэк тип эйтэлэр уга, ул ерзэрзэ бер кемденг дэ йэшэмэуен hылтау итеп алып. Эммэ Мэте – «Ер дэулэттенг нигезе-башлангысы» - тей, hэм – «Ерзе бирергэ ярамай» - тей. Ул тагы ла бынынг менэн риза булмагандарзы язалап, дунхузарга каршы hугыш аса hэм енгэ!
Мэте, беззенг эрага тиклемге 198-нсе йылдарга Арал дингезененг тонъягын hэм Конъяк Уралды (хэзерге Башкортостан ерзэре) Аландар дэулэте хакимлыгынан азат итэ hэм иштэктэргэ (башкорттар ул вакыттарза ла шулай тип тэ аталып йоретелгэндэр) мэнгелеккэ уз ерзэренэ асабалык хокугын тапшыра. Вакига Мэтененг, беззенг эрага тиклемге 176-нсы йыл, Кытай императорына язган хатында ла асык сагылыш таба hэм дэлилэнелэ – «Тэнгре тарфынан куйылган бойек шаньюй Кытай императорынынг h аулыгы тура h ында ихтирам менэн h орашалыр. Уткэн йылда мингэ император беззенг арала урынлаштырылган туганлык h эм шул сэбэбле беззенг арала урынлашкан шатлык h эм илтифат тура h ында h ойлэгэйне. Эммэ Ханьденг сик буйзарындагы санауниктэре беззенг унг кул ванын йэбер h етэ h эм кыйыр h ыта башланылар, h эм унг кул ваным, миненг ризалыктан тыш, э бары тик Хоуилухоу Наньчжи h эм башкаларзынг котко h ына таянып был Хань санауниктары менэн корэш башлай, ике тугандаш дэулэттэр ара h ындагы килешеузе h эм тугандарса монэсэбэттэрзе бозып. Узегеззенг икенсе, упкэлэп язылган, хатыгыззы алдым, h езгэ яуап менэн сапкын ебэрзем, эммэ сапкын да эйлэнеп кайтманы Хань илсе h е лэ килмэне. Мына ошолар инде ике сиктэш илдэр ара h ында англашылмаусылык тыузырган сэбэбтэр. Эле, уак санауниктар тарафынан килешеузенг бозолоуы айканлы, мин унг кул ванын яуапка тарттырзым h эм уны конбайышка, юэчжилэргэ каршы h угышка ебэрзем. Тэнгрененг ярзамы менэн гэскэр башлыктарым h эм яусыларым, менге аттарыбыз имен-аман булып, мингэ юэчжилэрзе кыйратырга h эм буй h ондорырга насиб булды. Мин шулай ук аландарзы (кулъязмала «лоулан»), усундэрзе, хуцзелэрзе h эм тагы, уларга курше булган, егерме алты билэмэлэрзе лэ. Шулай итеп, ук тотрлык барлык халыктарза бер ботен (дэулэт) ителде. Инде, тонъякта яткан олкэлэр буй h ондорылгас, мин гомумэн h угыштарзы ботенлэй туктатырга булдым, яусыларга h эм аттарга ял биреп, англашылмаусанлыктарзы оноторга, иске килешеузэрзе янгынан тергезергэ, сик буйы халкын тынысландырар осен, h эм тэу хэл-торошыбызга эйлэнеп кайтырга булдым, йэш балалар тыныслыкта олкэнэй h ендэр, э карттар уз урындарында тыныс муллыкта h эм шатлыкта йэшэй ал h ындар осен. Эммэ мин h еззенг уй-телэктэрегеззе белмэу айканлы, хат менэн уземденг тэн h аксы h ы Сихуцянде h езгэ хат менэн ебэрэмен, был хатымда уй-телэктэрегеззе h ойлэуегеззе h орайым. Шулай ук булэккэ бер дойэ, ике менге ат h эм дурт екке ат ебэрэмен. Эгэр зэ h ез без h ундарзынг сиктэрегезгэ килеуен телэмэй h егез икэн, ул сакта сик буйы санауниктэрегезгэ эмер бирегез, сиктэн уззэре лэ уларзынг халыктары ла алысырак кусен h ендэр осен. Сабкыныбыз килеп еткэс, уны тоткарламайынса, алтынсы айзынг урта h ына кире Синьванга (Кытай батша h ына) эйлэнеп кайта ал h ын осен».
Мэтененг был, башкорттарга биргэн, асаба хокуктары Кугэрсен районындагы Санъяп ауылы янынан утеусе Накас hыртында, рундар менэн сукелеп ташъязмала теркэлеп калган.
Язманынг янгырашы – «Кэзнэб. Амадч, амнчб, дкмэдэаш учч нчыкдма тслм абданч. Тамга (кхароштхиписьменый текст «Маде»)».
Хэзерге башкорт теленэ тэржемэ h е – «Изге ( h акланган) урын (ой; йорт). Карындаш, бер эсэ насэбенэн, токомдаш иччдыкдма (иштэгемэ; башкортома) тэслим (булэк иттем) абаданын (йэшэр ерен). Тмга (Мэте)».
Ошонан hунг башкорттар, тап Мэте ойрэткэн Ватансылык тэглимэтен бозмай югалтмай тотоп килделэр. Изге Мэте беззенг эрага тиклемге 174-нсе йылда мэрхум булып бакыйлыкка кусте.
Унынг улеменэн hунг Каглы (Кушан) дэулэте янгынан кутэрелэ башланы hэм Башкортостан ерзэрен узенэ буйhондороп безгэ, эз генэ вакытка булhа ла, Зу-ал-Каффила(висту), йэгни Будда, пэйгэмбэр (г.и.с.) фэлсэфэhен, брахми hэм арамей язмаларын ойрэттелэр. Был вакигалар Кушан батшаhы Таза (пак; изге) Тахто осорзарында булдылар.
Дата добавления: 2019-09-02; просмотров: 195; Мы поможем в написании вашей работы! |
Мы поможем в написании ваших работ!