Урал батыр эпосы фэлсэфэ h е h эм эпос тарихы мэсъэлэлэре.
Беззенг эрага тиклемге XVII-VII быуаттар арауыгындагы фэлсэфэуи тэглимэттэр буйнса топ сыганак булып hаман да эле башкорттарза телдэн-телгэ кусеп килеп, беззенг эранынг XX быуаты башында Мохэмэтша Буранголов тарафынан Гэбит Аргынбаев (хэзерге Баймак районынынг Идрис ауылы кешеhе) hэм Хэмит Элмохэмэтеф (хэзерге Баймак районы Икенсе Эткол ауылы кешеhе) исемле сэсэндэрзэн язып алынган «Урал батыр» карhузе хезмэт итеп килэ. Был карhуззенг бутэн торзэре Эхнэф Харисов тарафынан (эйткэндэй, был галимыбыз истэлегенэ арналган Фэнни-гэмэли конференцияла мингэ лэ катнашырга hэм бынан алда кутэрелгэн фэлсэфэуи мэсъэлэлэр менэн «Проблемы жанрового многообразия иероглифических и гетерографических текстов Башкортостана» тип аталган темага сыгыш яhарга насип булды), 1956-нсы йылда Исмэгил Рэхмэтуллиндан (хэзерге Учалы районы Имэнгол ауылы кешеhе) hэм билдэhез автор тарафынан Шэмсиэ Сэфэргалинанан (хэзерге Йэнсура районынынг Гэббэс ауылы кешеhе) язып алынгандарзыр.
Эммэ лэкин, тикшеренеузэрзе бары тик документаль сыганактарга гына таянып аткарырга кунегеуем айканлы, ошо мэкэлэмдэ мин бары тик М.Боранголов тарафынан гэрэп язмаларында теркэп калдырылган карhуз кисэктэрененг эстэлектэренэ генэ тукталып утергэ мэжбурмен. Белегез шуны ла, Мохэмэтша Буранголов, миллэтселектэ гэйеплэнеп тормэлэ ултырып сыккандан hунг, ошо хэлдэр айканлы югалтылган «Урал батыр» карhузен, латин язмаhын кулланып, янгынан аякка бастыра. Эммэ лэкин инде теркэлгэн фекерзэр икенсе торлерэк янгырайзар.
|
|
|
Кар h уз кисэгененг транскрипция h ы:
«Ирмн тигэн ирдан бардари
Шул аттарди тутуб м(н)шдулар
Аишит душман – иан иау асканга
Иауга карши сугуб иулаилэр».
Хэзерге башкорт телендэге янгырашы:
«Ирмен тигэн ирзэн барзары
Шул аттарзы тотып менештелэр
Ишет дошман – ян-яу асканга
Яуга каршы сыгып елэлэр».
Могайын автор был «ирмен тигэн ирзенг улдары» тигэн юлдарзы азак хэтерзэн тулылангандарзыр.
Ошо, Уатан (ил) курсалау тэглимэте «Урал батыр» карhузендэ генэ тугел, э бэлки шул осорза башкарылган башкорт язма комарткыларында ла сагылыш табаларзыр. Мэсъэлэн, Силэбе олкэhендэ табылган башкорттарзынг, кхароштхи хэрефтэрен кулланып башкарылган, язма комарткыhында (урналарына куша hалыныусы моhере hурэттэрен кара), былай тип язылгандыр – «Ясра Дрйано ромдане». Был юлдарзынг хэзерге башкорт телендэге янгырашы тубэндэгесэ булар – «Ясир (батыр) Драян рэмады (мэйетен яндыргандан h унг калган коле)».
Урыс теленэ тэржемэ h е – «Прах богатыря Драяна».
Уатанды hаклау уакытындагы улем, ул осорза, hунгырак булган ислам осорындагы газилык йэки шаhитлык кеуек ук, изге эштэрзэн hаналгандыр. Бына, мэсъэлэн хэзерге Йылайыр районы Кэзершаh ауылы ташязмаhы (кхароштхи хэрефтэрен кулланып башкарылган) ошндай hуззэр теркэлгэндэрзер.
|
|
|
Транскрипция h ы – «Бhамю радате. Ясиара дряда кhуа».
Хэзерге башкорт телендэге янгырашы – «Би h эме (Гэм юк) раддэт (дэрэжэлэргэ). Ясирга (батырга) дэригат (ниндэй аяныс хэл) кэ h улэт (утыз-илле йэштэр сама h ы)».
Урыс теленэ тэржемэ h е – «Бренны все звания и чины. Какая жалость, богатырю еще нет и 30-50 лет».
Кар h уз кисэгененг транскрипция h ы:
«Уралкаигэ шулаи киниэ ул улуб
Биш аулануб тралуб турганга
Тузан hалуб уга сит душмандар
Эмhуншуб карар булганга»
Хэзерге башкорт телендэге янгырашы:
«Уралкайга шулай кинъйэ ул булып
Биш улланып терэлеп торганга
Тузан h алыб уга сит дошмандар
Ым h ынышыб карар булганга».
Гэрэп язмалы кулъязмалагы «Уралкайга шулай кинйэ ул улуб» тигэн юлдар латин язмалы кулъязмала хэтерзэн тулыландырылгандар икэн.
Эпостагы йэмгиэти хэл-торош, шул осорза башкарылган, башкорт язма комарткыларында ла hакланып калгандарзыр. Беренсе мисал итеп Пермь крайында табылган, кхароштхи язмалы, башкорт моhерен карап утеп була.
Язманынг транскрипция h ы ошолай – «Абhаша сапавара чабhаса ва дhатагhа». Хэзерге башкорт телендэге янгырашы – «Башлыгы сипа h (гэскэр) вэраэ (конъякты «ал як» тип h анаганда «арт як», йэгни «тонъяк» тигэн h уз), сабкын вэ тоток (тура тэржемэ h е «да h и (бойек) тэкый (диндар)». Урыс теленэ тэржемэ h е – «Командующий северными войсками, посланник и наместник ».
|
|
|
Ошондай ук хакикэтте Иглин районында Офе йылгаhы ярында табылган мисэт тэ раслайзыр.
Язманынынг янгырашы – «Джабhака-Васда».
Язманынг хэзерге башкорттелендэ янгырашы – «Сабкын (илсе) – Уасита (аралашсы)».
Урыс теленэ тэржемж – «Посланник – парламентер».
Бутэн сыганактарзан, кхароштхи язмалы, тэу тапкыр сирмештэрзенг (марийзарзынг) ата-бабалары искэ алынган, хэзерге Мордовия ерзэрендэ табылган, кхароштхи язмалы, моhерзе лэ курhэтеп утеп була. Язманынынг янгырашы – «Неи саи мр мрh До+йек». Язманынг хэзерге башкорт телендэге укылышы – «Нэй («нейтэ», йэгни эйтэ) сайэ (кулэгэ h е) мэръэ (ир) мэриh (мари) Дойек (Яйыктынг)». Урыс теленэ тэржемэ h е – «Говорит известный муж Дейоки (Яика) из марийцев».
«Урал батыр» кар h узе кисэгененг транскрипция h ы:
«hул кулнан алб унг кулна
Аибалтаhин алб бирhэ лэ,
Ир шари ул hаман уз гуинэ
Гуин уинаи, гунун узгара
Кгдэ хаклк буга унда амт»
|
|
|
Хэзерге башкорт телендэ янгырашы:
« h ул кулынан алып унг кулына
Айбалта h ын алып бир h э лэ
Ер шары ул h аман уз койенэ
Койен уйнай, конен узгара
Кагидэ хаклык буга - унда омет».
Айбалта, ысынлап та Урал батыр йэшэгэн осорзарза кылыс (йэки «зур бысак\\акинак») булмай эле, йэки корал ярзамында татыулык («дад») урынлаштырыу тамгаhы (илсе билгеhе тип тэ карарга була) «балта (кельт)» беренсе урынга сыга. Был илсе тошенсэhе «кораллы Аллаh илсеhе» рэуешендэ генэ англатыла алалыр. Азак аякка бастырылган, латин язмалы нохсэлэ, Мохэмэтша Буранголов «Уралкаига шулай киниэ ул улуб» Тигэн карhуз юлдарын хэтерзэн тулыландырган булып сыга, тимэк карhуззе ул, кэмендэ ике сэсэндэн, ике торзэ язып алган булып сыга лабаhа был.
Башкорт комбэззэрендэ, кхароштхи язмалы, шундай фекер теркэлеп калгандыр. Комбэз язма h ынынг янгырашы – «Нам амни тимумаhа: Таhтаhни». Комбэз язма h ынынг хэзерге башкорт телендэге янгырашы – «Нам (китап) амины (именлеге) тамам (булыу) маhуэ (шул кунгел телэге ул): Титан».
Урыс теленэ тэржемэ h е – «Продолжение благоденствия описанного в писание это пожелания души многих: Титан».
Корал кулланып татыулык урынлаштырыу тэглимэттэре иштэктэр (башкорттарзынг инг боронго атамаларынынынг береhе) кумык-торек-тэу сак халыктары менэн берлэшеп, Инь-Шань дэулэтен яулап алгандан hунг тозелгэн Чжоу дэулэте язма комарткыларында ла hакланып калгандарзыр.
Язманынг янгырашы – «Кун Днгру крк-тн трк дзн hр дзн ма
Кш йбк (а)ш блк чбк швр сгнлр (у)б шш(г)рб тн эшкр сс ут-нч-тр
Днгр шук нн шкк кбк дт ку вн
Днгр тн нн нн шкк кбк дт ку вн (а)р внк (а)ш дб трглр сгн…».
Хэзерге башкорт телендэге янгырашы – «Кон Тэнгренэн, кариэнэн (укыусынан) туранан (канундан) h эр ян («ян» тошенсэ h е мында « h угыш» тошенсэ h е урынына кулланылгандыр) мы?
Кыш ябык (эз) аш. Белэйек (эле) сабыр сабкындарыбыз (илселэребез) сугунларыбыз менэн: Шш Грб…; Тэнэш-кяр сэс (алты) Ватан эстэр (эзлэуселэр)?
Тэнгре сэвегенэн (эйэреусе h енэн) шаки (шикэйэт итеусе) кувэи (косле) дад (татыулык h эм дуслык урынлаштырыусы) Ку ван (Ку исемле батша)?
Тэнгре тынынан нэнг (тубэн) шакик (шикэйэт итеусе) кувэк (косле) дад (гэзеллек h эм дуслык урынлаштырыусы) Ку ван (батша) тигэн ир ( h орай) – Аш (итеп) дэббэ (менге йорт хайуанлары), тереклектэр (торле), h уган (кулланыргамы)? ...».
Язгандарымды, Чжоу батшаhы Ку-ван тураhындагы, уйзырма итеп кабул итмэhендэр осен Сюань Цзянденг биографияhынынг уйгырса олгеhен дэ биреп утэмен.
Беренсе кисэктэге язманынг транскрипция h ы:
«Тууисг илуусн
Ууслг трнhли
Илуусилуhуг ксмагдил
Илбhумсарм гкмсуушднтг».
Беренсе кисэктэге язманынынг хэзерге башкорт телендэге янгыырашы:
«Тэу-сак улусын
Ослы тырнаклы
Олы ос ил ага h ы кысмактыр
Ил бой h ондороу сара h ы менэн хэкеменэ шадтынг».
Икенсе кисэктэге язманынынг янгырашы:
«Илсднлднн крсг кшдат мг кшда
Тмнукмднлдируусдг дшшду маидн
Кшдатнлндунлкусннтшдин круhсн
Ишдкилиуксашдг илушдмсбутинбулин
Трук илбудункгн иб иншанауил мн
Трук илишдан иат бшстаилил
Кмкдбатскда бдун кннсилилhрлг».
Икенсе кисэктэге язманынынг хэзерге башкорт телендэге янгырашы:
«Лаоцзин кирсе (кала h ы) кэшед (таш) атмак кашта (урында)
Томэн (менгэрлэгэн) уктары мэзэнилелэрзенг осторлык дэшд (буш) майзан
Кэшэд (таш) атылынды улуг Синьцзян кирйэ h енэ
Иштэк иле ягынаса шатлык, оло шатлык менэн ботен (ил) булдылар
Торек илен ботен (дэулэте) каганы иб (булманы) Инь h эм Шань илдэре менэн
Торек иле яттыр шатлыкта башка илдэргэ
Кумык h ыбай сакта ботен (дэулэт) кануны, дэрэжэле токомлык (бары) хурлык».
Осенсе кисэктэге язманынг янгырашы:
«Ишд илбhаг ирдг ансг кусакhн
Кдуул аиндгн кшнкннскрнлгус
Крнклуб муткмг имhу илитуг»
Осенсе кисэктэге язманынынг хэзерге башкорт телендэге янгырашы:
«Ишет ил бэге, тынгла сак кына кэвэс (кук) сакын (дэлилен)
Кэттэ угл ойендэген, кэшэнэ h ен сакранга (тамукка) лэ госса (эйлэндермэс)
Кырын кылыб маташмас, имза h ын (тамга h ын) ил тыуы (итэр)».
Йэл элбиттэ, М.Боранголов гэрэп язмаhында язып алган «Урал батыр» карhузененг тулыhынса hакланып килеп етмэуе. Был етешhезлек безгэ ошо заман фэлсэфэhен тулайым килеш тикшерергэ hэм ойрэнергэ камасаулай. Эммэ карhуззэге hэм шул осорзарга караусы тип исэплэрлек язма комарткыларзагы фэлсэфэуи мэсъэлэлэрзе, атап эйткэндэ акыллылык, мэнгелек, изгелек hэм яманлык, тэрбиэлелек hэм эхлэклелек куренештэрен карап утеу кэрэк булар тип уйлайым мин. Ул заман фэлсэфэhен ошондайырак тар юсыкта булhа ла ойрэнеузенг дэ файзаhы зур, сонки без ана шулай килэсэк быуын фэйлэсофтарыбызга тикшеренеузэре осен эзер сыганактар калдырабыз.
Ку-ван батша язмаhынан, Титан комбэзенэн, Сюань Сзян йэшэйешенэн (автобиографияhынан), Урал батыр карhузе олоштэренэн сыгып фекер йореткэндэ тулайым акылдынг - акыллылыктынг бары тик инг югары коскэ (тэнгрегэ) генэ хас булып кешененг бары тик был акыллылыкка олошлэтэ генэ олгэшэ алыузары тураhындагы фекер алга hорелэ.
Мэнгелек, йэки мэнгелек гумер, алдан ук Тэнгре тарафынан билдэлэнелгэн хэл тип кабул ителэ, ул улемденг hэм тыуымдынг алмашынып тороуы аша англатыла. Ошо айканлы тэбигэттэ улеусе эйбер сереп боткэн кеуек, кеше мэйете лэ юкка сыгарылган (яндырылган) икэн.
Эммэ кешененг был тэбиги хэлгэ корал кулланып йогонто ала алыу hэлэте таныла. Тап корал кулланып гэзеллек hэм дореслек урынлаштырыу мэсъэлэhе Урал батыр карhузендэ топ тэглимэттэрзенг береhе икэн. Тимэк татыулык hэм гэзеллек урынлаштырыу hэм батырлык эхлэклелыктынг айырылмас дойем олеше итеп каралалар. Тэрбиэлелек кешелэге эхлэклелектенг булыу-булмау куренештэре аша ойрэтелэ.
Изгелек hэм яуызлык фэлсэфэhе осор документтарында дошмандар hэм батырзар, йолаларзы hэм тэбигэт канундарын тотоуга йэки уларзы бозоузар аша тасъуирлэнэ. Улар бере-береhенэ капма каршылыктар рэуешендэ кузаллана.
Куреуебезсэ осор фэлсэфэhе ни кимэлдэлер Иртыш фэлсэфэhененг башлангысы тип карала алаларзыр.
Ватан hэм ил тошонсэлэре был фэлсэфэуи документтарза айырым-айырым халыктарга карата кулланылhа ла улар бар тэуторки халыктарына тобэп язылгандарзыр.
Дата добавления: 2019-09-02; просмотров: 283; Мы поможем в написании вашей работы! |
Мы поможем в написании ваших работ!