Митра hэм h омай фэлсэфэлэрененг h урэм фэлсэфэhе комарткыларындагы сагылышы.



1. Архангел районынынг брахми язмалы кэберташы.

Транскрипцияhы – «Гасапhа умаюта маттрака».

Хэзерге эзэби башкорт телендэге янгырашы – ««(Унынг) кэсебе, вамуты Майтрея».

Урыс теленэ тэржемэhе – «Его предназначение и его последний приют Майтрея».

Англатма: Ауыл кешелэре олпат бер, ак hакаллы эулиэ тураhында ла риуэйэттэр hаклай. Кэбер, могайын, шул эулиэ менэн бэйле булырга тейештер.

Тарсани фэлсэфэлэрененг h урэм комарткыларындагы сагылышы

1. Бишбулэк районынан, арамей сирия язмалы, Изге Аркадий фэтеуэ h е.

 Транскрипция: «Уар тнгр решр ср. Решhтр бетлатр».

Глоссарий: «Бар Тэнгрегэ ашыр сар. Рэшад ир бетеулэтер».

Перевод на русский язык: «Имеются и цари которые близки к Богу. Об этом напишет Святой Рэшад»

Изге Рэшад, йэки Гайса пэйгэмбэр оммэ h ендэгесэ «Изге Аркадий» h эр вакыт тарихта ошо оммэненг икенсе бер гэзизе Нугзар (Несторий) менэн бергэ телгэ алыналыр.

2. Ейэнсура районында табылган Нугзар фэтеуэ h е.

 
 

Транскрипция h ы - «Кбз мдh нзh. Нhзр».

Хэзерге эзэби башкорт телендэ янгырашы – «Кабиз мэдхиэлэй наззы. Нугзар».

Урыс теленэ тэржемэ h е  – «Вседержащий похваляющий вежливость. Несторий».

3. Ейэнсура районында табылган, арамей-сирия язмалы Арий фэтеуэ h е.

 
 

Транскрипция: «Ерле влд мтр: Аррее».

Глоссарий на башкирском языке: «Ир(к) ле балаhы Майтреянынг».

Перевод: «Ирклик сын Майтрейи».

Арий - 256–336йылдарза – Александрия кала h ында пресвитер була. Ул тэугелэрзэн булып Гайсанынг (Иисустынг) бары тик Алла h илсе h е h эм кеше икэнен таныусыларзынг бере h елер

 

Ейэнсура районында табылган, брахми язмалы, Донат фэтеуэ h е.

Транскрипция h ы: «Парае ела дhанагhа наебаи.

Тhана(+) тhанатhана».

Хэзерге эзэби башкорт телендэге янгырашы: «Барии йылдары Танах нэбизэрененг.

Дан(+)Донатан».

Урыс теленэ тэржемэ h е: «Чистая эпоха (веры с) пророками Танаха.

Божественный Донатан».

Англатма: «Танах» китабы тэрсэнлелэрзенг (христиандарзынг) « Ветхий Завет» тигэн китабтары менэн ауаздаштыр. Ос олештэн торалыр: 1) «Тора (Закон; Пятикнижие)», 2) «Нэбиим (Пророки)», 3) «Китабым(Писания)».

Ейэнсура районында табылган, арамей-сирия язмалы, Гайса (Иисус) фэтеуэ h е.

 
 

Язманынг янгырашы -  «Вггн гт: Ясус».

Хэзерге эзэби башкорт теленэ тэржемэ h е: «Вэ каган гата. Ясус».

Урыс теленэ тэржемэ h е: «И справляющий правосудие и осуществляющий ее в жизнь вечен. Иисус».

H урэм фэлсэфэhе комарткылары.

1. Курган олкэ h ендэ табылган, брахми язмалы, пэнэ h язмалары.

Язманынг транскрипция h ы - «Татра баhа мана….жhадаага сачhса Гана аната наба бhа есаhа Жhата наека нагhата сача (тhата). Наба Ганаена гаhетана нагhасапа када Ттрагhа сабака жhабhа».

Хэзерге башкорт телендэге янгырашы – «Дурт бэhе Мана(нынг) …..жэhет (итеу) сэсhэ Гэни анда нэби(зенг) баhа ясаhы Ижтиhад нэжэгэ нэкиhэт сажы. Ноктэ. Нэби Ганаэна гэhетан ни гасыба кэди Дурткэ сабикэ жэби».

Урыс теленэ тэржемэ h е – «Четыре (безгрешных) сущностей Маны….сеют старание Велик (только) на миг посланника закон правосудия Этот раб божий белым костям подчиняющийся (человек) от чистого сердца. Божественный труд не в том, что ты становишься хозяином награбленного у других имущества по договоренности с товарищами К четырем (сущностям был посвящен) выполненный этим собирателем налогов и вакуфного имущества».

Язманынг транскрипция h ы – «Нага нана бала маедана бhасага сажhа Мана ганага Ганагhа(на) наса пhадажа (тhата). Дhаса ела Бадата сага гана басадhа гhата напhа (тhата). Нама Гаажа чала гhана нанагhа паса баса Ттрака банажhа панаhа намаа».

Хэзерге эзэби башкорт телендэге янгырашы – «Нага нан балэ майданда баhа сагы саждэдэ Мана ганакэhендэ Ганаканенг инсаны батшалыр (ноктэ). Даhиса жэллэ Бэдиги сагы гэни пуса бэс Дурт бинажи(га) пэнэh нэмэh».

Урыс теленэ тэржемэ h е – «Сказано: думы об имуществе на миру (буквально «на майдане»), оценка заслуг только в монастыре Мани Главный человек монастыря царь (Точка). По божественному великое, Несравненное время этого известного человека государства закрыто. (Точка). Это письмо четырем великим ущностям, от освобожденного (от забот) панагея (место прибежища». Искэртмэ: «Дурт нажи (Дурт коткарыусы)» тип Мана оммэ h ендэ Мана узе, Иртыш пэйгэмбэр, пэйгэмбэр Зу Аль Каффи(лависту), Гайса пэйгэмбэр танылаларзыр. Юань империя h ы осоронда я h алган h урэткэ ярашлы «Дурт нажи» Кук каттарынынг инг оске олештэрендэ тип кур h этелэ h эм улар бер табындаштар итеп кузаллана ( h улдан унга карай).

2. Ейэнсура районында табылган, брахми язмалы, Иннай фэтеуэ h е.

Язманынг янгырашы – «Лакhала ела Всаулае. Инаинаи наба».

Хэзерге башкорт телендэге янгырашы – «Лаеклы йылдары Васаулайзынг.

Иннай нэби».

Урыс теленэ тэржемэ h е – «Благословленные времена (святого)

Василия. Иннай пророк».

Англатма: Гэзиз Василий Каппадокиялагы Кессарий калаhы архиепискобылыр. Ул Кессарий калаhында, 330-нсы йылда, тыуган була.

3. Офе кала h ында h акланыусы, брахми язмалы, Иннай фэтеуэ h е

Язманынг янгырашы – «П h асага джа h ата нау тат h ала: Инаинаи даи».

Хэзерге башкорт телендэге янгырашы – «Ба h а ижти h ад итеусегэ унынг янгы Тэгэллэ h енэн: Иннай да h и».

Урыс теленэ тэржемэ h е – «Оценка заслуг верующего от его нового Бога. Иннай пророк».

4. Ейэнсура районында табылган, брахми язмалы, Иннай фэтеуэ h е.

 Язманынг янгырашы – «На h а Гаса, санага даи: Инаинаи».

Хэзерге башкорт телендэге янгырашы – «Тынглагыз Гайсаны, сэнгэт даими ул: Иннай».

Урыс теленэ тэржемэ h е – «Слушайте Иисуса, творчество вечно. Иннай».

5. Бишбулэк районында табылган, арамей сирия язмалы, Иннай фэтеуэ h е.

 Язманынг янгырашы – «Ддг ддшау: ездд днау».

Хэзерге эзэби башкорт телендэге янгырашы – «Дадги дадшауы: жозидэдданае».

Урыс теленэ тэржемэ h е – «Справедливо осуществляющий правду:

Жуздадданае».

Англатма: : «Жуздадданае» тигэн язма «Жазаид дад Иннайе»тип укыла hэм «Ус алыусы Иннай дад » тигэн мэгэнэне бирэлер. Был шэхес 289-320 йылдарза Мана сиркэуененг етэксеhе була.

6. Тобольск кала h ында табылган, кхароштхи язмалы, дини кулланма

Язманынг янгырашы – «Епhалава ама кала».

Хэзерге башкорт телендэге янгырашы – «Кеп h алайа умма кэлебендэ».

Урыс теленэ тэржемэ h е – «Кепхалая в устах общества».

hурэм, йэки урыс hэм конбайыш Эуропа телдэрендэ «Сурень», хэзерге Иран ерендэ беззенг эранынг 216-нсы йылында тыуа. Унынг атаhынынг исеме – Патик, эсэhенеке – Мэрйэм. hурэм Илек пэйгэмбэр мэзhэбе оммэhендэ тэрбиэлэнеп усэ. Был Илек пэйгэмбэр узе Иран кешеhе тугел, исеменэ караганда Илек йылгаhы буйында тыуып-ускэн кешегэ окшаган. Илек мэзhэбененг Ирандагы эшмэкэрлек осорын 150-200-нсе йылдар менэн сиклэп булалыр.240-нсы йылда hурэмгэ пэйгэмбэрлек килэ hэм ул Мана (Рух) исемен ала. 242-нсе йылда унынг, сэхибэлэре менэн бергэ, hиндостанга тэу башлап сэйэхэт итеуе билдэле. 244-нсе йылда Мана hиндостанга икенсе тапкыр сэйэхэт кыла. 244-244-нсе йылдарза Мана «Шапуракан» исемле китабын язып ботерэ. 244-260-нсы йылдарза Мана торки гэскэрзэр башында, Иран ягында, Иран-Рим hугыштарында катнаша. 260-272-нсе йылдарза унынг укыусыларынан Мар Аммо Рим империяhына сэйэхэт кыла. Ошо ук йылдарза Мана Хазар далаларына (Дешти Хазар, азак Дешти Кыпсак тип атала башлай) hэм hиндостанга сэйэхэт итэ. 272-нсе йылда Иран шаhы Хормузд I Манага hаклау грамотаhы бирэ. 272-289-нсы йылдарза Мананынг укыусыhы Иннай Туранга сэйэхэт кыла. 273-274-нсе йылдарза Мана Тигр узэненэ, Сузианага, Мессенага, Ктесифонга сэйэхэт кыла.274-278-нсе йылдарза Мананынг укыусыhы Сисинний Туранга (торки халыктар ерзэренэ) сэйэхэт кыла. 274-нсе йылда Мана пэйгэмбэрзе, Иртыш пэйгэмбэр дине эhелдэрененг коткоhына ышанып, кулга алалар hэм язалап ултерэлэр. Мананы язалап ултереузэре тураhындагы мэглумэттэр «Шаhнамэ» китабында ла теркэлгэндэрзер (1315йыл. Тегеран, Риза Аббаси музейы).

 274-278-нсе йылдарза Мананынынг урынын билэу осен уныныг укыусылары Маар Габриаб hэм Сисинний араhында тарткылаштар булып утэ. 278-нсе йылда Мананынг укыусыhы Мар Аммо Земб (Керки) калаhы шэйхе итеп тэгэйенлэнэ.278-289-нсы йылдарза Сисинний Мана оммэhененег башлыгы вазифаhын башкара. 289-нсы йылда Сисиннийзы кулга алалар hэм язалап ултерэлэр. Оммэ 289-293-нсе йылдарза Иранда бик каты эзэрлеклэнэ. 289-320-нсе йылдарза Мана оммэhен Иннай етэклэй. Якынса 329-330-нсы йылдарза, Кытайзан касып килгэн Боздан Болгарзы яулап алып узен торкизэр каганы итеп иглан итэ. Ул Кытайзагы Тоньяк Хань империяhынынг инг hунгы хакимылыр. Батшалыктагы исеме кытайса ошолай янгырай - «後主\\После Господа (Хоу Чжу)». Боронго башкортса иhэ  «Валами(тр)\\Баламир», йэгни «Митра уланы». Был Боздан, ул ук Хоу Чжу, ул ук Баламир, Тажетдин Ялсыголовтынг «Тарих нама и Булгар» тигэн хезмэтендэ тубэндэгесэ тасъуирлана.

Язманынг янгырашы – « Транскрипция страницы рукописи «6б» из фото №1: «…(Ануширван) андан аки аугл тугди. Аулг аугли Гран, кчк аугли Бздан. Бз гар Бздан аугзмиз. …. Гр ауз бабамиз Бздан балиг аулдикдан гзин шhрдин шhр иурмакдур. Сни аилади, Тачин у Мачин у Хуаразм у hндстан аулиатлрни гзин килуб Хтаи иуртина глди. Хтаи шаhиннг кзина гашик аулди., рухуинэ грди. Хтаи шаhинг кзин алди. Киз атаси аулир гндан гзин Хтаи иуртина шаh аулуб аун алти ил тхт билади. Хтаи шаhинг крдши шбтнан улиатндан гскр аилади. Глиб Бздандин дурт башнэ трлэ аулдиндан гзин…шаhн нсбт аурнга аултрмадилар, ганбт башни аулуб Хтаи иуртиндан….». ».

Язманынг урыс теленэ тэржемэ h е - «От него (Ануширвана) родились двое сыновей. Старшего сына звали Гиран, младшего сына – Боздан. Мы, однако, из потомков Боздана. …После того как наш предок Боздан стал совершеннолетним, он, странствуя, ходил из поселения в поселение. Прошел Китай, Тачин и Мачин (мифическая страна Гогов и Магогов), Хорезм, пройдя Индию, пришел (снова) в Китай. Влюбился в китайскую царевну, дочь императора, и запал ей в душу. Взял ее в жены. Со дня смерти отца своей жены шестнадцать лет был на троне императора. Затем родной брат императора, собрав войска в Шибастане, поднял восстание. Восставшие предъявили Боздану претензии и, как человека пришлого, отстранили от престола. Ему пришлось бежать из Китайского юрта…».

Язманынг янгырашы – «…гчди. Качкан кулрни, бахрлрни, аугрлрни чир аидуб гскр аилнди. Блгргу у бндлр илар Булгар шhрин алдилр. Туки гндуна бр асим алди. Асмди хан диур. Хан диканлри Тукидан калгандур. Трг жмгати шаhларни хан диулр хзрт рсулаллаh глиаллаh глиусслам Туки хан змнндэ асга. Бнда ауч кмсни асирлар аулуб ауз аишнг дурна Блгар клди. Мхбус алр аимш аулитн у Булгарнинг ханлари биш иуз икрми димшлр. Брктли ирга аиландур дриаси бр Блгарни граб аилади. Андин….».

Язманынг урыс теленэ тэржемэhе – «…(вынужден был) эмигрировать. Собрав войско из беглых рабов, нищих, воров, с этими людьми, он пришел в Болгары и завоевал город Болгар. Баламир взял себе титул «каган\\хан», местные тюрки называли его также Туки – первый. У тюркских народов обычай императоров называть ханами идет от времен Туки-хана «г.и.с.». (Примечание. В исламской литературе аббревиатуру «г.и.с.», или словосочетание «галайhи ис салам//да будет доволен им всевышний», используют только для высших иерархов религии – пророков).

Создав государство из трех подчиненных народов, Баламир своим центром сделал город Булгары. Он и его потомки, говорят, были ханами в Булгарах пятьсот двадцать лет. Они сделали Булгар благословенной землей».

Боздан (Баламир) йэш сагында шигырзар языу менэн дэ мауыга. Тубэндэ унынг Мэхмуд Кашгарлы «Дивани логэт эт торки» тигэн китабында теркэп калдырган ижад олгелэрен биреп утэм.

 

 

 

Баламир каган 330-400-нсе йылдарза хакимлык итэ. 374-нсе йылда Баламир каган Урта Азияла оло унгыштарга ирешэ, ул Шаш калаhын яулап ала. Был турала Баламирзынг брахми язмалы таш мисэте (Башкортостандынг Илеш районында табылган) тубэндэгелэрзе бэйэн итэ:

Язманынг янгырашы: «Ла наепhа шайhа мадhадhа…Уудhа сача нападаиша hагана

Балаематр».

Хэзерге эзэби башкорт теленэ тэржемэ: «Нэбие hэм шэйхе мэдхизенг…Вэ

дады Шаш калаhынынг янгы батша каган Баламитр».

Язманынг урыс теленэ тэржемэ h е: «Наместник шейха, осуществляющего правосудие

и претворяющего его в жизнь…Завоеватель города-государства Шаш, новый

царь - каган Баламитр».

374-387-нсе йылдарза Мана оммэhен Африка китгаhында Зэнгел-ага тарафынан етэклэнеуе билгеле. Был Зэнгел-аганынг фэтеуэлэре башкорттар араhында ла hакланып калгандар. Бына шуларзан, арамей язмалы бер олге.

 Транскрипция – «Гнт юл глсу гс: Знгл ага».

Хэзерге башкорт телендэге янгырашы – «Гайниат (кинэт) юл килhэ гиз: Зэнгел ага».

Урыс теленэ тэржемэ h е – «Если перед тобой окажется видимый путь, то иди по нему: Святой африканец».

376-нсы йылда Баламир каган Остготтар короллеген буйhондора, эммэ уларзынг короле Винитарийзы (Видимирзы, Германарихтынг улын) хакимлыкта калдыра. Зэнгел-аганынг укыусыhы Аврелий Августин тап ошо осорза, 374-387-нсе йылдар, Мана тэглимэттэрен ойрэнэ башлай hэм узененг «Академиктарга каршы», «Тэртип тураhында», «Монологтар», «Ирекле карар тураhында», «Диуана тормош», «Музыка тураhында» тип аталган китаптарын яза. Был осор музыкаhы олгелэре, атап эйткэндэ башкорт милли дини монэжэттэрзенг hэм бэйеттэрзенг койзэре сукелгэн, комбэз hэм сулпылар рэуешендэ эшлэнгэн, нота китаптары Башкортостандынг hэр бер ауылында ла табылып торалыр (Олге итеп Йэнсура районынынг Исэнгол ауылында табылган, брахми язмалы, башкорт комбэзен курhэтеп утеп була).

Транскрипция - «Тhаегhала еунана есадhа. Инаинаина даи папhа».

Башкорт телендэге янгырашы – «Тэгэллэ (мэнге) йэш есем. Иннайзан даhи папа».

Урыс теленэ тэржемэ: – «Бог вечно юное тело. Находящийся выше Инная

папа».

Диуана Августин 387-нсе йыл католик канундарына ярашлы сукына hэм христиан динен кабул итэ. 387-430-нсы йылдарза был Диуана августин узененг элекке диндэштэренэ христиан диненэ кусегэ огетлэп ондэмэлэр языуы билдэле. Шуны ла айырым билдэлэп утеу кэрэк, Рим империяhы Мана динен дэулэт дине итеу яклы булманы hэм унынг менэн корэшеп килде. Тэуге, манихейзарга каршы указды 297-нсе йылда император Диоклитан сыгарзы, артабан ошондай ук указдар 326, 372 и 381—383 йылдарза ла кабатландылар. 387-440-нсы йылдарза Марр Адданынг Турандынг консыгышындагы Мана оммэhенэ етэкселек итеуе билдэле. Хакимлык Баламир вафат булгас унынг улы Йондозга кусэ. Был кагандынг кытайса батшалык исеме «Минг хинг \\ Менсюн). Йондоз каган 400-410-нсы йылдарза хакимлык итэ. Йондоз каган вафат булгас хакимлык унынг улы Каратунга кусэ, Каратун каган якынса 410-415-нсе йылдарза хакимлык итте. Был торки исемденг асылы тубэндэгесэлер – «Корт+ун\\Корт гун» йэки хэзергнсэ итеп эйткэндэ - «Гэни буре», алманса инде, йэгни гот телендэ был исем «Атаулф\\Адольф» булар (Исемденг асылы алман телдэренэн «Арзаклы буре; Гэни буре» тип тэржемэ ителэр. Каратун каган вафат булгас унынг улы Мансук каган (415-420-нсе йылдар) хакимлык итте. «Мансук\\Мундзук» исеме композит исемдер hэм «Мунжи+ги\\Коткарыусы; Каплаусы; Вэли» тошонсэлэрен англаталыр. Алман телдэренэ был hуззенг «Валиа» тигэн кадькаhы билдэле. Тарихсы Иордан унынг hэм Мансуктынг тугандары hэм уландары тураhында былай тип хэбэр итэ – ««{180} Был Атилла Мансуктынг улылыр. Мансуктынг кустылары Октар менэн Роас(Ругила), hойлэузэренсэ былар Атиллага тиклем хакимлык итэлэр. Улар улгэс Атилла узененг бер туганы Болад менэн бергэ гунн короллегендэ хакимлык итэ башлайзар». Мансук каган вафат булгас, унынг уландары (Атилла менэн Болад) балиг булмаузары сэбэбле, Баламир кагандынг уландары, Йондоз кагандын энелэре, Ругила менэн Уктар вакытлыса тэхет билэп торалар. Балиг булгастын Атилла менэн Болад 440-444-нсе йылдарза бергэлэп хакимлык кыла башлайзар. 444-нсе йылда Атилла туганы Боладты ултереп бер узе хакимлык итэ башлай, унынг хакимлыгы осоры 444-453-нсе йылдарзы уз эсенэ ала. Атилла каган вафат булгас, 453-454-нсе йылларза унынг улы Йыллак каган хакимлык итэ.Йыллак кагандан hунг унынг энеhе Дингезэк каган, 454-468-нсе йылдарза хакимлык итэ. Батшалыктагы исеме «Асен шад». Офе калаhында hакланыусы башкорт сулпыhында унынг хэрби казаныштары уйгыр hэм латин язмаларында теркэлеп калгандарзыр

Алгы уйгыр язмаhынынг кусермэhе:

Янгырашы: «Мсг (а)длилд».

Хэзерге башкорт эзэби теленэ тэржемэ h е: «Мисаг дэлилэте»

Урыс теленэ тэржемэ h е: «Свидетельство соглашения».

Арткы, уйгыр hэм латин, язмаларынынг кусермэhе.

Арткы уйгыр язма h ынынг янгырашы: «Кн рминлн шад Асн».

Хэзерге башкорт эзэби телендэге янгырашы – «Каганы римлэндэрзенг шад Асен».

Урыс теленэ тэржемэ h е – «Каган римлян Асен».

Арткы латин язмаhынынг янгырашы: «Емпhратр рмнлнус Асне. Тамга».

Хэзерге башкорт эзэби телендэге янгырашы – «Императоры римлэндэрзенг Асен. Тамга».

Урыс теленэ тэржемэ h е – «Император римлян Асен. Тамга».

Дингезэк кагандан hунг унынг энеhе, 468-515-нсе йылдарза, Йырнак каган хакимлык итэ. Йырнак кагандынг Гостан hэм Оркан (кытайса исеме Тао суо\\Туу hун) исемле уландары була. Йырнак каган мэрхум булгандан hунг тэхеткэ унынг энеhе, Атилла кагандынг инг кесе улы, Кендек каган ултырзы. Тарихсы Иордан унынг осоры тураhында ошоларзы язып калдырган: «Был алан сыгышлы Кендектэ, унынг вафатына тиклем, битексе булып, миненг атайымдынг атаhы, йэгни картайым, Пария хезмэт иткэн. Кендектенг бер туган hенглеhененг улында, унынг исеме Гунтигис, икенсе исеме База, илденг корбашында, Андагистынг (Амал ырыуыннан Анделанынг улы), мортэтлэнгэнсе битексе булып, латынде белмэhэм дэ, мин Иорданис хезмэт иттем». Кондак кагандынг битексеhе Парианынг фэтеуэлэре башкорттар араhында эле лэ hакланаларзыр.

Транскрипция: «Пага наса сапае баhа. Яина Пари».

Звучание на башкирском языке: «Пак инсандынг сайбаны баhа. Яйлы Париа».

Перевод на русский язык: «От правоверного верующего память (это) оценка его заслуг. Благородный Париа».

Куреуебезсэ битексе Пария гунндар токомонандыр. Унынг токомонан булган Павел Дьякон да куптэргэ билдэлелер. Был Павел Дьякон иhэ билдэле музыка белгесе Арецо Гвидонынг укытыусыhылыр.

Мэлэуез районында табылган башкорт бизэуесте карап утэйек.Был комарткылагы сулпылар шуны h ы менэн э h эмиэтлелэр, уларза тарихи башкорт монэжэтененг h уззэре талас язма h ын кулланып теркэлеп кенэ калмагандар, э хатта ки монэжэттенг койе лэ нота язма h ында бирелгэндер.

Сулпыларзагы язма, ундагы айырым h ойлэмдэр (шигри юлдар) тубэндэгесэлэрзер.

 

1. Беренсе сулпы.

Язманынг транскрипция h ы: "Жур нирл нирзг".

Хэзерге башкорт телендэге янгырашы: "Йыр нурлы сер тугел".

Урыс теленэ тэржемэ h е: "Мелодия- это не святое таинство".

2. Икенсе сулпы.

Язманынг транскрипция h ы: "Огтр лсун дну".

Хэзерге башкорт телендэге янгырашы: "Актарылhын даны".

Урыс теленэ тэржемэ h е: "Пусть вознесется слава Его".

3Осенсе сулпы.

Язманынг транскрипцияhы: "...нниутз низлу".

Звучание на современном башкирском языке: "...икмэк-тоз тиер ангhыз".

Перевод на русский язык: "...хлеб и соль возжелают заблудшие".

4. Сулпы №4.

Язманынг транскрипцияhы: "Огни ктб глн".

Звучание на современном башкирском языке: "Укыны алдаксы гиллэнеб".

Перевод на русский язык: "Читай, непосвященный, истинное писание".

5. Сулпы №5.

Язманынг транскрипцияhы: "Жттh злгн лмг".

Звучание на современном башкирском языке: "Етек логэн хужаhы балкыр".

Перевод на русский язык: "Владеющий совершенным языком сверкает"

6. Сулпы №6.

Нота язмаhы тамгалары hэм язманынг транскрипцияhы:

 

«Сул+Ми

Сул+Ми

Ми+Ри+Ми».

Сулпыларза теркэлгэн тарихи башкорт hуззэрененг революцияга тиклемге башкорт эзэби телендэ кулланыу-кулланмаузарын да карап утэйек .

"Жур". Был hуз хэзерге башкорт эзэби телендэ тубэндэгесэ итеп кулланыла: а) "Йор; юрау", мэгэнэhе «кинэйэ; сихри курэзэселек". б) "Йыр".

Был hуз "аиур\\будет гадать" рэуешендэ Мэхмут Кашгарлынынг «Дивани логэт эт торки» тигэн китабында ла теркэлгэндер. Мисал: Транскрипция: "Ашич аиур тубум алтун кмиш аиур ман каидаман". Перевод - "Казан будет гадать дно мое золотое что ли, камыш будет гадать где же я нахожусь".

"Нирл". "Нэйрле\\светлый" hузененг бозок калькаhылыр. Хэзерге эзэби башкорт телендэ "нурлы\\лучезарный" рэуешендэ кулланылалыр. Ошо hуз, революцияга тиклем ижад иткэн башкорт эзиптэре эштэрендэ лэ теркэлеш тапкан ул. Мэсъэлэн: "Ризык чон янмасин кальбенгдэ нэйран\\Пусть не светит луч твоего сердца только в поисках пищи насущной" (Габдулла Тукай шигырынан).

"Нирзг". Был кушма hуз "ни" тигэн инкар итеу hуз алды кушымтаhынан hэм "разги\\относящийся к таинственному; относящийся к таинству" hузенэн гибэрэттер, тулыhынса, хэзерге эзэби башкорт телендэ «йэшертен булмаган; анык» тошенсэлэрен англаталыр. Кол Гэли эштэрендэ ошондай юлдар бар - "Разын гизлэб айрык суз hич димэде\\Ища тайного смысла, лишнего слова не произносил".

Инкар итеу hуз алды кушымтаhы "на\\что" калыбында Мэхмуд Кашгарлынынг урзэ атап кителгэн китабында ла теркэлгэн. Транскрипция - "Аач на имас, тук на тимас\\Голодный что только не поест, сытый что только не скажет".

"Огтр+ лсун". Бер ук "огтрлсун\\пусть вознесется в небо" тигэн hуззенг айырып язылыуылыр. Ошо hуззенг бер олеше "ауктурди\\довел" калыбында Мэхмут Кашгарлы китабында ла теркэлгэн. Транскрипция - "Аул манга ангсузин ауктурди\\Он донес до меня его слово". Был hуззенг икенсе олеше лэ «-лисуун» калыбында Мэхмут Кашгарлы китабында теркэлеш тапкан. Транскрипция: «Кикриб атиг гамшалим, калкан-сунгун чумшалим, каинаб иана иумшалим, катиг ииаги иувлисуун\\Хлестав коня крикну я, приведу в порядок свое копье и щит, злость на милость поменяю я, пусть твердость души его размякнет».

"Дну". Хэзерге эзэби башкорт телендэге «даны\\слава его" hузененг боронго язылышылыр.

"Нниутз". "Нни+туз\\хлеб-соль" тигэн кушма hуззер. Шигри юлдарза тубэндэге калыпта осрай: "Мингэ hэр кон бирэ ул аш вэ нан\\Мне каждый день мой дает и еду, и хлеба" (Габдулла Тукай ижадынан). "Нанг\\пища; скот" hэм "тузлук\\соленая жидкость" hуззэре "Дивани лугэт эт турк" китабында ла теркэлеш тапкандар.

"Азлиг нанг\\искомый скот", "Тузлук\\соленая жидкость; чурпа".

"Низлу". "Ней+заллу\\говорит тот, кто сошел с пути истинного; говорит заблуждающийся" тигэн кушма hуззер.

Шигриэт тарихында был кушма hуззенг олештэре тубэндэге олгелэрзэ теркэлгэндэрзер:

а)"ней\\слушай", боронго башкорттонг "нэгу\\услышь"тигэн hузененг калькаhы, хэзерге эзэби башкорт телендэ «тынгла» рэуешендэ кулланыла. Гэбдельтаhира эль Борйэнизенг "Нэгу\\Услышь" исемле китабында hэр юл hайын тиерлек осрай.

б) "Залл\\заблудший; развращенный" hузе эзэби олгелэрзэ лэ йыш осрай, мэсъэлэн: "hэвэ вэ hэвэскэ иярган кеше залиляттер\\человек, следующий своим желаниям и страстям есть человек заблуждающийся" (Кэюм Насыйри ижадынан).

"Огни\\он прочел" hузе хэзерге эзэби башкорт телендэ «укыны\\он прочел» калыбында кулланыла. "Ауктти\\обучал" калыбында Мэхмут Кашгарлы китабында ла теркэлгэн ул. Транскрипция: "Аул тарихауктти\\Он преподавал историю".

"Ктб". Боронго башкорт телендэге "Кдаб;кязиб\\лжец; обманщик" hуззэрененг калькаhы. Эзэби олгелэрзэ тубэндэге калыптарза сагылыш тапкан - "Угрыны, кязибне hм наданны галим кемсэ сэвмешимдианы\\Вора, лжеца и неграмотного ученый человек прямотой своей (распознает) по характеру его" (Утыз Имэни ижадынан).

"Глн". Боронго башкорттынг "гыйллан\\с ненавистью, со злобой" hузененг талас язмаhындагы теркэлеше. Эзэби олге: "Курми изди безни миллэт кузендэ булган гыйллэттэн\\Не видя (что говорят), угнетали (они) нас, ибо пелена злобы затмила им очи" (Габдулла Тукай ижадынан).

"Жтhа". Боронго башкорт телененг талас язмаhындагы теркэлеше, хэзерге башкорт эзэби телендэге "етек\\совершенный" hузе.

"Злгн". Боронго башкорт телендэге кушма hуз "за+логэн\\хозяин слова; хозяин языка; хозяин диалекта языка" тигэн тошенсэгэ эйэ. "Заобладающий; имеющий" мэгэнэhендэге hуз алды кушымсаhы, "логэн\\логин; диалект" тарихи эзэбиэттэ «логэт\\язык" калыбында ла осрай. Мисал: "Таш остендэ гарэб логэте узрэ казылмыш гыйбарэ бар иде\\На поверхности камня была соскоблена надпись на арабском языке" (Кэюм Насыйри ижадынан).

Мэхмут Кашгарлынынг китабында ла "лугат\\говор, диалект"калыбында теркэлгэндер

"Лмг". "Лэмег\\блеск; сверкание; лоск", Алтын Урза осоры документтарында куплэп осрай.

Сулпыларзагы шигри юлдар, хэзерге эзэби башкорт телендэ, ошолай янгырайзарзыр:

"Актарылhын даны

Етек логэн хужаhы балкыр

Йыр нурлы сер тугел

...икмэк-тоз тиер ангhыз

Укы алдаксы гиллэнеб".

Урыс теленэ тэржемэhе ошолай:

"Пусть вознесется слава Его

Владеющий совершенным языком сверкает

Песня - это не святое таинство

...хлеб-соль возжелает заблудший

Читай, непосвященный, истинное писание".

Алтынсы сулпыла, боронго башкорт нота язмаhын кулланып кой сукелгэндер.

Сул Ми Сул Ми Ми Ри Ми
Жу Р(а) Ни Р(а)л Ни Р(а) Зиг  

Кендек кагандан hунг дэулэт тэхетенэ, Йырнак кагандынг улы Оркан каган ултырзы. Ул, якынса, 515-554-нсе йылдарза хакимлык кылды. Хакимлыгы тэузэ Бумын тигэн улына (554-561-нсе йылдар), унан hунг Истеми исемле улына (561-572-нсе йылдар) кусте. Истеми кагандан hунг унынг улы Кара Чурин, 572-627-нсе йылдарза хакимлык кылды. 581-583-нсе йылдар оло йот осорына тура килделэр. 605-нсе йылда мана оммэhенэн динаварзар мэзhэбе айырылып сыкты, ошо ук юлда нугзар динендэге тургештэр кутэрелеше лэ булып утте. 618-нсе йылда Кытайза Тан империяhы косэйзе hэм бик куп торки халыктарзы узенэ буйhондорзы.

Башкортостанда hэм бутэн урындарза табылган язма комарткыларга нигезлэнеп hурэм (Мана) фэлсэфэhененг узсэнлектэрен карап утэйек.

Башкортостанда hэм тарихи Башкортостан ерзэрендэ табылган язма комарткыларга ярашлы, ерле hурэм (Мана) фэлсэфэhе тубэндэгесэ кузаллап була.

1. Башкорт комбэззэрененг hэм сулпыларынынг «Мани хаттары\\Послания Мани» тигэн йыйынтыктынг Башкортостан ерлегендэге, кусмэ тормошка яраклыштырылган, дауамдары буларак усешеуе. Был комарткылар безгэ шулай ук «Дурт бинажи\\Четыре великие сущности (Иртыш, Зу аль Кафи (лависту), Гайса, Мана)» асылдарын асыусы сыганактар рэуешендэ лэ карала алалар.

2. Башкорт нота китаптарынынг hэм шигырзарынынг «Йыр\\Псалмы» тигэн Мани хезмэтененг Башкортостан ерлегендэге, кусмэ тормошка яраклыштырылган, дауамдары буларак усешеуе.

3. Себерзэ табылган документта «Кепhалайа\\Главы» тигэн Мани хезмэтененг телгэ алыныуы, был эштенг Башкортостанда ла таралган булыуын дэлиллэй.

4. Курган олкэhененг Шадринск районында табылган «Пэнэh\\Панагия» Башкортостанда «Йэн сэлэмэтлеге\\Сокровище жизни» тигэн Мани хезмэтененг Башкортостанда ла билдэле булыуын дэлиллэй. Ошо ук пэнэhтэ телгэ алыныусы «Дурт бинажи\\Четыре великие сущности (Иртыш, Зу аль Кафи (лависту), Гайса, Мана)» hэм Аврелий Августин комбэзе Башкортостанда шулай ук «Бойек Инжил\\Великое Евангелие» китабынынг да билдэле булыуын дэлиллэй.

Башкорт комбэззэре язмаларынан куреуебезсэ hурэм (Мана) узененг фэлсэфэhен Иртыш (Зороастр), Зу аль Каффи[лависту] (Будда), Гайса (Иисус) фэлсэфэлэренэ нигезлэнеп устерэ. Иртыш hэм Зу аль Каффи[лависту] фэлсэфэлэрененг боронго башкорттарзынг hумай (Умай) фэлсэфэhе Урал батыр эпосы фэлсэфэhе менэн тарихи бэйлэнешенэн сыгып фекер йореткэндэ hурэм (Мана) фэлсэфэhененг hэм уга эйэреусе Арий-Нугзар-Мохэмэт фэлсэфэлэрененг башкорттар араhында ла кинг таралган булыуын англауы кыйын тугелдер. Тап шуга курэ лэ Мана фэлсэфэhе башкорттар араhында, айырым рухи белем hэм гилем талап итеусе фэлсэфэ («гнозис») тип карала алмай.

hурэм (Мана) уз фэлсэфэhе  ангды hэм уйзы таза килеш бары тик Аллага гына хас сифаттар тип таный. Тэу башкорт фэлсэфэhенэ хас булган карашка – «тулайым акылдынг - акыллылыктынг бары тик инг югары коскэ (тэнгрегэ) генэ хас булып кешененг бары тик был акыллылыкка олошлэтэ генэ олгэшэ алыузары тураhындагы» hэм шулай ук «изгелек hэм яуызлык - дошмандар hэм батырзар, йолаларзы hэм тэбигэт канундарын тотоуга йэки уларзы бозоузар аша тасъуирлэнеуе, уларзынг бере-береhенэ капма каршылыктар рэуешендэ кузалланыуы» ла сагылыш табаларзыр. Мэте осоры фэлсэфэhе лэ hурэм фэлсэфэhендэ узенсэлекле сагылыш тапкан - «бик куп эйберзэрзэн hэм сифаттарзан тороусы донъянынынг тозелеше бер ботонде тэшкил итэ. Шул ук вакытта унынг hэр бер эйберендэ, hэр сифатында донъя узе сагылыш таба икэн. Тимэк тэбигэт hэм кеше ангынынг торло эшмэкэрлек юнэлештэре, шулай ук йэшэузенг торле олкэлэре – бары тик донъянынг торле-торле куренештэре генэ, шуга курэ унынг ниндэйзер бер олешен, донъя тозелешененг топ тэглимэттэрен белмэйенсэ тороп, айырым ойрэнеп булмай». Зу ал Каффи(лависту) фэлсэфэhененг – «нирвана аркылы рэхэтлеккэ hэм йэндэрзенг кайзалыр рихлэт тойгоhынан котолоу азатлыгына ирешеуен» - hурэм фэлссэфэhендэге усешен дэ кузаллап була.

Мынан алдагы башкорт фэлсэфэлэренэ хас «ватан hэм ил тошенсэлэре» hурэм фэлсэфэhендэге усешен Зэнгел-ага фэтеуэhе аша кузаллап була.

605-нсе йылга, торки халыктар йэшэгэн Урта Азия ерзэрендэ динаварзар мэзhэбе ныгынганса hэм 618-нсе йылга, Кытайза Тан империяhы ныгынганынса hурэм фэлсэфэhененг узенэн алдагы башкорт фэлсэфэлэре менэн урзэ курhэтелгэн юсыктарзагы бэйлэнеше кыскаса шулайзыр. Янгы тарихи осор барлыкка килтергэн hурэм фэлсэфэhе узсэнлектэрен Башкортостан hэм башка ерзэрзэ табылган язма комарткылар аша кузаллап утэйек. Бындай комарткыларзан Ниhавагэн исемле дин эhелененг фэтеуэлэре, моhерзэре, уга арналган торки язмалар зур эhэмиэткэ эйэлэрзер.


Дата добавления: 2019-09-02; просмотров: 254; Мы поможем в написании вашей работы!

Поделиться с друзьями:






Мы поможем в написании ваших работ!