Ніжняя міфалопя i крытыка тэорыі дэманалогіі.

⇐ ПредыдущаяСтр 3 из 10Следующая ⇒

В сферу Низшей мифологии входят мифологические существа, не имеющие божественного статуса, различные демоны и духи. Термин «Низшая мифология» введен немецким этнографом В. Маннгардтом, впервые подвергшим эту категорию мифологических персонажей специальному изучению. Считается, что персонажи Низшей мифологии вмешиваются в человеческую жизнь, встречаются с людьми, превращаются в людей и т. п., поэтому во многих традициях они имеют преобладающее значение в сравнении с основными божествами. Как правило, существа, относимые к Низшей мифологии, являются персонажами наиболее популярных фольклорных жанров: сказок, былин и т. д., в то время как боги участвуют в мифологических повествованиях. В ритуальном плане Низшая мифология соответствует набору суеверий, колдовских или магических обычаев и обрядов, тогда как божества пантеона связаны с общеплеменным или общегосударственным культом.

На Руси в течение длительного времени сохранялось, особенно среди женщин, почитание языческих мифологических персонажей в качестве низших духов, в частности Мокоши (но как персонажу Низшей мифологии ей поклонялись лишь «бабы богомерзкие»). Таким образом, элементы Низшей мифологии могут формироваться благодаря низведению на ее уровень мифологических существ высших рангов (поэтому данные Низшей мифологии являются ценным источником для реконструкции мифологических представлений о них). Иногда это находит отражение в самих мифах. В. В. Иванов

ДЕМОНОЛОГИЯ (от греч. daimon), наука и религиозная практика, объектом которой выступают сверхъестественные существа, называемые демонами, бесами, духами или гениями. В зависимости от типа демонологических представлений демоны - это либо человеческие души, называемые гениями или духами

предков, либо воплотившиеся призраки, обычно враждебные человеку. В отличие от душ, обитающих только в духовном мире, демоны могут принимать телесный облик для того, чтобы совершать свои злокозненные деяния. В таких случаях демон - это человек или животное, "одержимые" вселившимся в них злым духом, который, если бы он оставался бестелесным, не имел бы возможности вредить земным существам. Демонология предполагает также веру в то, что на события земной жизни оказывают влияние духи, принадлежащие к некой духовной иерархии, в которой они выступают в качестве посланцев или посредников одного высшего духа. То есть демонология − это воззрение, которое видит бытие во власти действующих, формообразующих сил — созидающих и разрушающих, в демонах — благожелательных и злых, во власти многих богов, которое мыслит все это и высказывает его как учение.

В критике демонологии может быть высказано следующее:

1) Трансценденция (от лат. transcendere – переступать, означает переход границ между двумя областями, в особенности из области посюстороннего в область потустороннего (трансцендентного).) упускается. Без Бога остаются лишь кумиры. Сами боги стали миром. Они участвуют в беспомощности мирского, над ними господствует другое, абсолютно чуждое, ничто. наверн, из−за демонов, которые могут контактировать с людьми, подвергается сомнению существование высшего мира.

2) Человек теряется. При демонологическом мировоззрении свобода есть только приятие судьбы, властвующей над человеком.

3) Отношение к Единому не достигается. В духовной рассеянности возникает множественность воззрений, человек распадается на свои возможности, из которых он сегодня выхватывает одну, завтра другую, — жизнь становится забвением.

4) Демонология погружена в природу. Природа считается последней, превосходящей все необходимостью. Животные демоничны. И человек ощущает себя демоничным в той мере, в какой он подобен животному. Господство демонологического воззрения ведет к утрате самосознания человека, к природе. При некотором благополучии возникает демонологическое воззрение как доверие природе. Но доверие природе не есть доверие Богу.

(Бел. версія)

Тэрмін (паняцце) “ніжэйшая міфалогія” цвёрда ўвайшоў у навуковы ўжытак сярод даследчыкаў ХІХ – ХХ стст. На першапачатковым этапе, усе былі роўныя, але потым пачаўся паступовы працэс вылучэння на пярэдні план адных, якія потым сталі галоўнымі багамі язычнікаў (Белбог, Чорнабог, Род, Сварог, Пярун, Вялес, Ярыла), і іншых, якія гублялі свае першапачатковыя рысы і ўласцівасці, а разам з імі і пазіцыі ў іерархіі і язычніцкай рэлігіі (чорт, вадзянік, палявік, лесавік, русалка і г. д.). Не выключана, што немалаважную ролю пры гэтым падзеле яшчэ адыграў і падзел усіх бостваў на “чыстых” і “нячыстых”. Нельга забывацца на тое, што менавіта барацьба дзвюх супрацьлегласцей рухала свет наперад, а ў дадзеным выпадку яна яшчэ і значна ўзмацняла і без таго моцныя пазіцыі вярхоўных багоў. Вядома ж, ім дасталося ўсё толькі станоўчае, а адмоўнае, благое (“нехарошае”) прыпала на долю дэманалагічных персанажаў (так прадстаўнікі “ніжэйшай” міфалогіі сталі называцца ў эпоху хрысціянства “дэман”(амі)”.

Тым не меней, паводле высноў даследчыкаў, дэманалагічныя персанажы “ніжэйшай” міфалогіі былі значна бліжэйшымі нашым продкам у эпоху язычніцтва ды і ў эпоху станаўлення хрысціянства, бо яны знаходзіліся “паблізу, побач, сярод людей”, не тое, што суровыя, маўклівыя і, адпаведна, далёкія нябесныя багі. Таму і атрымалася, што боскі язычніцкі пакі па

мала першасных рысаў і ўласцівасцяў, што з прадстаўнікамі “ніжэйшага” раду ўсё выйшла амаль наадварот.

З аднаго боку, яны так і засталіся блізкімі да людей, а з іншага – асуджаліся прадстаўнікамі новай рэлігіі, былі залічаны да разраду “нежыці”, а гэта ўжо напрамую азначала, што дэманалагічныя персанажы былі звязаны з “тым” светам, з “пазамагільным” жыццём. Існавалі шматлікія павер’і, якія сведчылі, што “ніжэйшая” міфалогія не адмірае, а, наадварот, актыўна папаўняецца за лік … людзей (“няправільных” нябожчыкаў – самазабойцаў, п’яніц, згарэўшых, тапельцаў, сюды ж адносілі і тых, хто памёр, не “паспеўшы пажыць”: немаўляты, якіх ненарокам прыдушылі (“прыспалі”) мацяркі, памершыя нехрышчонымі, а яшчэ і тыя, хто не паспеў стварыць сем’і і таму памёр, не пакінуўшы пасля сябе нашчадкаў.

Назвы персанажаў “ніжэйшай” міфалогіі, бясспрэчна, звязаны, у першую чаргу, з нейкімі іхнімі характэрнымі асаблівасцямі. Гэта можа быць тэрыторыя (палявік, лесавік, вадзянік, балотнік). Некаторых з іх маглі называць у залежнасці ад часу, калі яны паводзілі сябе надзвычай актыўна (начніцы, паўдзённіцы).

Па-свойму выгляду яны былі і падобныя на людзей і – адрозныя ад іх нейкімі фантастычна-жудаснымі ці, наадварот, смяшліва-саркастычнымі рысамі. Болей таго людзі не забываліся, што жылі і жывуць яны побач, таму і назвы адпаведныя – “дзядулька”, “бабуля”, “дзед”, “баба”, “дзядзька” і інш.

Дэманалагічныя персанажы заўсёды з’яўляліся своеасаблівай нормай ва ўзаемаадносінах паміж людзьмі і прыродай. Здзяйснялася ўсё гэта пры дапамозе легендаў, паданняў, міфалагічных былічак і аповедаў, асноўнымі дзеючымі асобамі ў якіх былі прадстаўнікі “ніжэйшай” міфалогіі.

Такім чынам, Дэманалогія – комплекс міфалагічных уяўленняў і вераванняў пра нячыстую сілу (злыя духі, чорт і т.п.), уласцівай «не тутэйшаму» свету і якая ўзаемадзейнічае з чалавекам. У дэманалогіі беларусаў пераплеценыя паганскія і хрысціянскія вераванні, кніжныя ўяўленні аб дуалізме боскага і д’ябальскага пачаткаў, аб стварэнні дэманаў самім Богам ці Д’яблам і народныя – пра паходжанне дэманаў ад самагубцаў і людзей, памерлых ненатуральнай смерцю, ад дзяцей, памерлых да хрышчэння, выкрадзеных лесавіком, вадзяніком ці русалкай. Сістэма міфалагічных уяўленняў беларусаў уключае вялікую колькасць дэманаў, што адрозніваюцца адзін ад аднаго месцам і часам з’яхлення, знешнім выглядам, паводзінамі і сваімі «функцыямі» – характэрнымі дзеяннямі, скіраванымі на чалавека. Паводле народных павер’яў, дэманы жывуць у «нячыстых» і небяспечных месцах, з’яўляюцца ў сумежны час года ці дня, некаторыя дэманы «сезонныя»: русалкі з’яўляюцца падчас русальнага тыдня. Дэманы шматаблічны і зменлівы (лясун бывае вышэй за лес і ніжэй за траву), яны здольныя прымаць то антропаморфны (звычайна чэрці з рогамі, хвастом, капытом, шэрсцю), то зааморфны выгляд, то ўвогуле форму неадушаўлённых прадметаў і прыродных з’яў. Беларуская народная дэманалогія - комплекс уяўленняў беларусаў аб дэманах, духах, нячыстай сіле і людзях, якія надзеленыя звышнатуральнымі здольнасцямі.

На падставе дадзеных ніжэйшай міфалогіі можна зрабіць высновы адносна псіхалогіі, менталітэта, узроўня адукаванасці, рэлігійнасці народа ў пэўны перыяд і ў пэўным рэгіёне, а на падставе параўнання дадзеных розных часоў і рэгіёнаў – іх эвалюцыі і падабенства. Дэманалагічныя ўяўленні з’яўляюцца вельмі ўстойлівымі напрацягу стагоддзяў, таму яны

могуць казаць аб светапоглядзе людзей тых часоў, калі такія звесткі не запісваліся ў пісьмовых крыніцах.

Славянскі фальклор, як вядома, не захапіў рэальна зафіксаваных (у вуснай ці пісьмовай традыцыі) дахрысціянскіх апавядальных міфаў аб вярхоўных боствах і героях-першапродках, якія бралі ўдзел у стварэнні свету. Таму адзінай (па-сапраўднаму масавай і надзейнай) крыніцай для рэканструкцыі персанажаў міфалагічнай сістэмы, дзе былі б адлюстраваныя сляды старажытнага светапогляду славянаў, застаецца так званая «ніжэйшая» міфалогія.

Дэманалагічнымі ўяўленнямі прасякнуты літаральна ўсе бакі традыцыйнай культуры і быту. Яны з’яўляюцца важнай базай вывучэння этычных і эстэтычных каштоўнасцей народа, рэканструкцыі традыцыйнай карціны свету. Паводле адной з легенд, дэманы, духі, нячысцікі паходзяць ад анёлаў, якіх Бог скінуў на зямлю за спробу ўчыніць бунт супраць яго ўлады. Нячысцікі траплялі ў лясы, вадаёмы, людскія сядзібы і станавіліся, адпаведна, лесунамі, вадзянікамі, дамавікамі.

У беларускіх дэманалагічных уяўленнях прасочваецца прамая сувязь паміж ступенню аддаленасці месца пражывання нячысціка ад чалавечага жытла і ступенню яго агіднасці і варожасці да чалавека. Калі нячысцікі-насельнікі «сваёй» прасторы могуць спрыяць дзейнасці чалавека (пры ўмове, што іх мэты супадаюць), то насельнікі «чужога» — лесу, вадаёмаў і г. д. — ставяцца да чалавека пераважна як да парушальніка іх уласнай прасторы, якога неабходна пакараць.

Беларуская міфалогія як навука сёння знаходзіцца ў складаным становішчы. З аднаго боку, навукоўцамі ўжо даказана, што шэраг міфалагічных персанажаў з’явіліся пераважна як вынік кабінетных рэканструкцый даследчыкаў другой паловы ХІХ ст., у першую чаргу П. Шпілеўскага. Да такіх персанажаў могуць быць аднесены Вазіла, Ваструха, Любмел, Бордзя, Кумяльган, Яркун, Гарцукі і інш. З іншага боку, працягваюць выходзіць вучэбныя дапаможнікі, манаграфіі і нават энцыклапедычныя выданні, дзе гэтыя дасягненні навукі засталіся «незаўважанымі», і навукоўцы працягваюць з імпэтам разважаць аб тым, чаго не было.

Тыпалагічная лакалізацыя і класіфікацыя

Ад вырашэння праблемы ідэнтыфікацыі залежыць і распрацоўка прынцыпаў класіфікацыі дэманалагічных персанажаў, якая на сённяшні дзень застаецца найменш распрацаванай. Ніводная з прапанаваных да цяперашняга часу класіфікацый не можа быць пакуль прызнана цалкам задавальняючай.

Зыходзячы з гэтага, персанажа можна класіфікаваць па рознаму:

•паводле месца пражывання;

•паводле асноўнай функцыі;

•паводле ступені міфалагічнасці вобраза (К. Машыньскі);

•паводле ступені іррэальнасці дэманалагічнага персанажа (В. А. Чарапанава);

•паводле дэманалагічнай персаніфікацыі – як сацыяльную з’яву (Л. Пелка).

Але гэта сістэматызацыя нячыстай сілы працуе недастаткова эфектыўна, бо з-за амбівалентнасці персанажаў інфармацыя аб іх можа аказацца ў розных рубрыках і раздзелах кнігі, што стварае значныя складанасці пры апісанні, аналізе і пошуке дадзеных.

Няўдачы з класіфікацыяй звязаны з агульнымі праблемамі вывучэння народнай дэманалогіі – пакладзеная ў аснову класіфікацыйнай сістэмы адна прыкмета (нават самая

галоўная) не можа служыць дастатковым крытэрам для вылучэння ўстойлівага і непаўторнага персанажнага тыпу. Неабходна ўлічваць усе найбольш характэрныя прыкметы, інакш адзін і той жа персанаж непазбежна будзе трапляць у розныя рубрыкі.

Ніжэйшая міфалогія ўключае ў якасці самастойных парадыгм не толькі традыцыйна вылучаемых дэманаў, але і персанажаў з менш выяўленым міфалагічным статусам, т.б. духаў, якія не надзеленыя канкрэтным імём і якія не маюць ярка выяўленых індывідуальных характарыстык. Улік такіх «перыферыйных» персанажаў у агульным складзе дэманалогіі апынаецца вельмі істотным для сістэмы вераванняў у цэлым.

Акрамя таго, неабходна ўлічваць і асобныя дэманалагічныя прыкметы персанажаў іншых узрозняў.

Паходжанне

Для любога персанажа звесткі аб яго паходжанні апынаюцца вельмі важнымі. Частка добра вядомых матываў паходжання персанажаў звычайна ўлічваецца ў даследваннях па народнай дэманалогіі, але паводле меркавання спецыялістаў (Э. В. Памеранцава, М. І. Талстой, М. Уласава, В. С. Кузняцова), яны ўзыходзяць да адносна позніх апакрыфічных паданняў. Сярод іх вядомыя ў фальклоры паданні аб паходжанні дэманічнай раці ад зрынутых Богам з нябёс анёлаў; альбо паходзяць з «патаемны дзяцей» Адама, якіх ён схаваў ад вачэй Усявышняга; альбо сам чорт стварыў для сябе нячыстых духаў-дапаможнікаў, распрыскваючы кроплі вады альбо высякаючы з камянёў іскры.

Галоўнай прыкметай дэманаў, згодна з народнымі ўяўленнямі, з’яўляецца іх хтанічнае (а не нябеснае) паходжанне і выразна заўважная сувязь са светам памерлых.

Сучасныя даследчыкі згодныя з міфалагічным канцэптам Дз. К. Зеляніна, які тлумачыць дэманалагізацыю душ людзей, памерлых «не сваёй» смерцю. Ён знаходзіць пацвярджэнне ў масавым матэрыяле і растлумачвае паходжанне некаторых персанажаў.

Духі хаты і сядзібы

•Дамавік

•Хлеўнік

•Ёўнік (асетнік)

•Гуменнік

•Пуннік

•Лазнік (лазеннік, баннік)

•Кікімара (вешчыца)

Духі прыроднай прасторы

•Лясун (лесавік, лешы, лясны дзед)

•Вадзянік

•Русалка (русаўка, вадзяніца, казытка, купалка, каўка)

Людзі-нячысцікі

•Ваўкалак (ваўкалака, ваўкалека)

•Вупыр

•Ведзьма (чараўніца)

•Чорт (д’ябал, сатана, нячысты дух)

•Люцыпар (Анцыпар, Нічыпар)

Духі хваробы

•Ліхаманка

•Халера

•Чума

• начницы

20. Сусветнае вяселле ў міфалогіі і сямейнай абраднасці.

Узнік вясельны абрад у феадальную эпоху на аснове традыцыйнага сялянскага сямейнага быту. Вясельны абрад адзначаўся вельмі ўрачыста і ўяўляў сабой даволі цікавае тэатралізаванае прадстаўленне. Сённяшняя форма вясельнай абраднасці пачала складвацца ў эпоху патрыярхату, калі пануючай формай шлюбу стала манагамія (аднашлюбнасць). Асноўным момантам у цыкле вясельных абрадаў стаў абрад пераезду нявесты з

бацькоўскага дому ў дом жаніха. Вясельная абраднасць узнікла як патрэбнасць грамадства, у ёй адбіліся светапогляд першабытнага чалавека, яго рэлігійныя ўяўленні. Многія вясельныя этапы ўзніклі як пэўныя магічныя дзеянні, накіраваныя на забеспячэнне шчаслівага жыцця маладых.

Уся вясельную абраднасць падзяляецца на 3 часткі:

а) давясельную, або падрыхтоўчую (сватанне…),

б) уласна вясельную (зборная субота, каравай, пасад…),

в) паслявясельную (цыганы, пярэзвы).

1.Давясельная частка мае фармальна-бытавы характар, у час яе афармляецца пагадненне паміж бацькамі маладых пра заключэнне шлюбу. Сватанне – гэта своеасаблівая спрэчка-торг. Раней такі торг праходзіў сур’езна, у старажытнасці такім чынам вырашалася пытанне аб шлюбе маладых людзей. Ø Мэта сватання – дамовіцца аб шлюбе. Сватоў падбіралі на Беларусі з ліку мужчын, жанатых, паважаных, хаця ўдзельнічалі і жанчыны.

Галоўнай асобай у сватанні, а потым і на вяселлі быў старшы сват. Абавязкова вясёлы, гаваркі, дасціпны, ад яго кемлівасці залежала “весялосць” вяселля.

Дзяўчына асаблівага права выбару жаніха таксама не мела. Калі з’яўляліся сваты, сыходзіла з хаты. Калі дзяўчына не хацела выходзіць замуж, або яе бацькам жаніх не падабаўся, то яны ветліва адмаўлялі сватам, гаворачы, што дачка яшчэ маладая, ёй рана ісці замуж, або клалі ў вазок сватоў звараны гарбуз (тыкву).

сватаць ехалі ў аўторак, чацвер, суботу, або напярэдадні якога-небудзь свята ўначы без папярэдняй дамоўленасці або пасля яе. У першым выпадку частавання не бралі, у другім – гарэлку, хлеб-соль, загорнутыя ў ручнік. У некаторых мясцовасцях дзяўчыну (асабліва, калі іх было некалькі ў сям’і), якой прыйшоў час выходзіць замуж, бацька вазіў па сваёй або суседніх вёсках і голасна крычаў: “Паспялуха! Паспялуха!” (на Гродзеншчыне).

Змовіны (заручыны) –у прысутнасці шырокага кола сваякоў канчаткова замацоўвалася згода на шлюб. Задача змовін – заручыцца згодай радні жаніха і радні нявесты на шлюб, больш пэўна замацаваць гэту згоду, дамовіцца аб падрабязнасцях вяселля. Заручыны ўключаюць наступныя абрады: а) жаніх і нявеста над хлебам або над міскай падавалі адзін аднаму рукі і іх звязвалі ручніком; б) жаніх прывозіў пачастункі для сябровак нявесты; в) бацькі нявесты і жаніха абменьваюцца падарункамі; г) нявесце распляталі касу, якую яна не заплятала да самага пярэдадня вяселля;

2. уласна вясельная частка. ЗБОРНАЯ СУБОТА – бытуе не на ўсёй тэрыторыі Беларусі (толька на поуначы). Асноўным рытуалам зборнай суботы з’яўляецца віццё вянка, гэта развітальны вечар маладой з сяброўкамі. Тэрмін, якім ён абазначаны, мае вялікую колькасць варыянтаў: суборная субота, дзявічнік, вяночкі.

Пасад нявесты і жаніха – адметнасць беларускай вясельнай абраднасці. У іншых славянскіх народаў гэты абрад невыразны, у беларусаў ён з’яўляецца цэнтральнай і “важнейшай часткай вясельнага рытуалу” і не знаходзіць сабе аналогіў у іншых народаў. ПАСАД – саджэнне на дзяжу, пакрытую кажухом, падстрыганне або падпальванне валасоў маладой і маладога, пакрыванне галавы маладой. Пасад – гэта форма благаславення жаніха і нявесты на шлюб, пажаданне ім шчаслівага жыцця. Не выпадкова садзілі на хлебную дзяжу, якая сімвалізавала шчасце і багацце. Гэты звычай ідзе ад часоў, калі для задобрывання аграрных багоў прыносілі ім у ахвяру жывёл.

Каравай. Уласна вяселле і пачыналася з замешвання цеста на каравай і яго пячэння. Кожны момант падрыхтоўкі каравая суправаджаўся адпаведным рытуалам і песнямі. Мясілі каравай жанчыны “ручнікамі бяленькімі, песнямі залаценькімі, песнямі весяленькімі”. Каравай як вясельнае абрадавае печыва сімвалізаваў багацце, дабрабыт сям’і. Спяваць у час пячэння каравая і яго ўпрыгожвання запрашалі маладых дзяўчат; рыхтаваць дровы, печ і неабходныя прылады – жанатых мужчын; саджаць каравай у печ – нежанатага хлопца. Падчас дзяльбы каравая сярэдзіну аддавалі маладым, астатную частку дзялілі паміж роднымі ў залежнасці ад ступені сваяцтва.

Ад’езд да дому маладога – развітанне маладой з бацькоўскім домам – надзвычай эмацыянальны момант вяселля. Сустрэча маладых – часта маладыя павінны былі праехаць праз раскладзены з саломы агонь. Лічылася, што калі гэта зробяць, ніякія чары не прыстануць.

ВЯСЕЛЛЕ, складаны і працяглы па часе рытуальна-абрадавы комплекс, скіраваны на грамадскую фіксацыю прынцыпова іншага сацыякультурна- га статуса маладых людзей перад- шлюбнага ўзросту. Беларускае В. мела шмат агульнага з В. іншых су- седніх народаў і разам з тым мела даволі выразную адметнасць прак- тычна ва ўсіх складніках абрадавага комплексу: у структуры, у часе пра- вядзення, у адлюстраванні светапоглядных асноў этнасу, яго мента- літэту, вызначэння сацыяльнай ролі і месца жанчыны, у працягласці, да- кладна вызначаных ролях кожнага ўдзельніка, у найбагацейшым песен- на-харэаграфічным суправаджэнні.

Існавала забарона спраўляць В. у пост, а таксама напярэдадні шэрагу хрысціянскіх святаў. Асноўныя перы- яды В. прыпадалі на час ад Багача і да Піліпаўкі («вялікая вясельніца»), ад Вадохрыішча і да Масленкі («мясаедная вясельніца»).

У структуры беларускага В. можна вызначыць тры асноўныя этапы: абрады дашлюбнага часу, само В. і, нарэшце, абрады і абрадавыя рэг- ламентацыі паводзінаў маладых да года пасля В.

Перадшлюбны перыяд мог доў- жыцца ад двух тыдняў да месяца і ўлучаў у сябе наступныя асноўныя моманты: сватанне, запоіны, змовіны, зборную суботу.

Сватанне адлюстроўвала самую старажытную форму вясельнай аб- раднасці, аснову якой складала купля-продаж нявесты. Мэта сватання — абодва бакі (жаніха і нявесты) па- вінны былі дамовіцца паміж сабой аб згодзе на шлюб і ўмовах падрыхтоўкі і правядзення В. 3 боку жаніха ў госці да маладой хадзілі сваты (прад- стаўнікі свайго роду) — сват і бацька маладога або сват разам з маладым. Роля дзяўчыны ў гэтым выпадку была даволі пасіўнай: яе выпраўлялі з хаты. Канчатковая згода была за бацькамі, хаця згода ці нязгода дзяў- чыны магла ўплываць на выніковасць сватання.

У некаторых мясцінах існаваў звычай праводзіць «агледзіны», калі бацькі нявесты выказвалі жаданне пазнаёміцца з сям’ёй жаніха і «агле- дзець» яе гаспадарку.

Следам за сватаннем ішлі запоіны («запівіна», «заповіны», «малыя зару- чыны», «барышы», «малая гарэлка»), у час якога канчаткова замацоўвала- ся згода абодвух бакоў, і з гэтага часу дзяўчына лічылася засватанай, ні адзін з бакоў пасля гэтага не меў пра- ва змяніць сваё рашэнне. Характар запоінаў зноў-такі нагадваў звычай- ную гандлёвую аперацыю, здавальняючы вынік якой «запівалі барышом». Пры канцы запоінаў дамаўляліся аб часе правядзення заручын («вялікія запоіны», «вялікая гарэлка», «змо- віны»). На змовінах з абодвух бакоў прысутнічала шырокае кола радні, якая знаёмілася між сабой і канчат- кова абмяркоўвала ўсе акалічнасці правядзення В., а таксама вызна- чаліся падарункі з боку жаніха і з боку нявесты. Напярэдадні самога В., у суботу вечарам, у хаце маладой ладзілі «зборную суботу» («дзявочы вечар», «па- ненскі вечар», «вянкі», «зборны вечар»).

Зборная субота была своеасаблівай мяжой у характары жыцця і сацыяль- ным статусе дзяўчыны. Яна раз- вітвалася са сваім дзявоцкім жыццём, са сваімі лепшымі сяброўкамі, пазбаў- лялася права прысутнічаць разам з імі на гулянках дашлюбнай моладзі.

Адвячоркам у суботу ў хаце мала- дой збіраліся яе сяброўкі, яны вілі вянкі, рыхтавалі абрадавыя ўпры- гожанні для жаніха і нявесты. 3а- віванне вянкоў адбывалася з дазволу і дабраслаўлення бацькоў і сім- валізавала цнатлівасць дзяўчыны. У паўднёва-заходніх раёнах Беларусі ў зборную суботу «завівалі елку» («віл- ца»): яе ўпрыгожвалі каляровымі кветкамі, свечкамі, цацкамі, вырабленымі з саломы.

Уласна вясельны цыкл абрадаў распачынаўся з выпякання каравая. Можна канстатаваць, што каравайны абрад быў адной з дамінантаў ва ўсёй вясельнай абраднасці. Выпяканне каравая сімвалізавала пачатак вясельнай дзеі, а яго дзяльба сведчыла аб заканчэнні В. Акрамя гэтага, у структуру каравайнага абраду ўваходзілі наступныя рытуальныя дзеянні: падрыхтоўка дзяжы, замеш- ванне цеста, вымятанне і распальванне печыі, саджанне каравая ў печ, выманне з печы, варажба аб лёсе маладых па форме каравая і некато- рых іншых вонкавых прыкметах, упрыгожванне, захаванне каравая ў каморы, вынас, дзяльба і пэўныя рытуальныя і магічныя дзеянні ўдзельнікаў В. з атрыманым кавалачкам («доляй») каравая.

Неабходна адзначыць, што каравай- ны абрад характэрны для паўднёва- га, паўднёва-заходняга і цэнтральнага рэгіёнаў Беларусі. У паўночных і паў- ночна-ўсходніх рэгіёнах існаваў так званы «стаўбавы абрад», асноўныя дзеянні якога выконваліся каля «слупа», «стаўба», які ўкопвалі побач з печ- чу з правага боку ад вусця.

Вельмі важнай этыка-рэгламентуючай часткай вясельнага абраду быў пасад маладых. Для атрымання канчатковай згоды маладых на шлюб і дабраславення бацькамі жаніха і ня- весту садзілі на дзяжу, на лаву, засланую вывернутым кажухом або жытнёвым снапом. Прычым садзіцца на дзяжу мала,дым дазвалялася толькі ў тым выпадку, калі нявеста была цнатлівай.

Наступнымі храналагічнымі этапамі В. з’яўляюцца збор і а,дпраўлен- не дружыны жаніха, прыезд іх па нявесту і яе выкуп.

Пасля таго як дружына маладога вытрымае іспыт, прапанаваны друж- камі мала,дой, а выкуп задаволіць усе бакі, бацька нявесты тройчы па сонцы абводзіў дачку вакол стала і каля парога перадаваў яе ў рукі жаніха. Маладых адпраўлялі для шлюбу ў касцёл або павянчацца ў царкву. Ма- ладыя садзіліся ў брычку ці ў фурманку, бацькі тройчы абыходзілі вясель- ны поезд і абсыпалі яго зернем жыта.

Калі нехта з маладых быў сіратой, то вясельны поезд адразу ехаў на могілкі, каб заручыцца благаславен- нем продкаў на доўгае і шчаслівае сумеснае жыццё. Калі ж маладыя былі з поўных сем’яў, то яны спачатку вянчаліся, а затым ужо ішлі да магіл нядаўна памерлай радні і сваім уша- наваннем заручаліся іх «па,дтрымкай» на будучае прадаўжэнне роду.

Пасля вянчання маладыя ехалі да дому нявесты. Перад парогам хаты іх сустракалі яе бацькі. Маці была ў вы- вернутым кажусе, трымала на ручніку хлеб-соль, а бацька дзве чаркі і бу тэльку гарэлкі. Бацька прапаноўваў ім выпіць па чарцы, аднак наперадзе ў іх была шлюбная ноч, таму ніякага пітва ўжываць нельга было. Пасля таго як маладыя вытрымлівалі іспыт, бацькі саступалі ім дарогу. Жаніх браў нявесту на рукі і пераносіў яе цераз парог. Маладыя па сонцы заходзілі ў чырвоны кут, садзіліся пад абразамі. 3 гэтага часу пачыналася самая вясё- лая і гуллівая частка В.

Позна вечарам у хаце маладой адбывалася дзяльба каравая, затым малады адкупляўся ад сябровак мала- дой, збіралася прыданае, і вясельная працэсія з песнямі адпраўлялася да дому маладога. Па шляху вясельны поезд некалькі разоў сустракалі вяс- коўцы, перагароджвалі дарогу і па- трабавалі выкуп. Вясельны поезд за- язджаў прама ў двор. Маладыя злазілі з вазоў толькі тады, калі бацькі з’яўляліся на парозе хаты. Сутнасць урачыстай сустрэчы была тая ж, што і ў хаце маладой.

У двухдзённым святкаванні В. у хаце маладога асабліва важнымі былі два моманты: прыбіранне пасцелі для маладых і агледзіны яе пасля шлюб- най ночы, а таксама дзяльба каравая. Апошні абрад практычна завяршаў этап пераходу маладых у іншы сацыяльны статус. Цяпер яны ўжо станавіліся мужам і жонкай, якім трэ- ба было працягваць род і забяспечыць яго дабрабыт. Характар і асаблівасці абраду дзяльбы каравая былі скіра- ваныя на магічнае мадэляванне да- лейшага лёсу заручанай пары.

Дзялілі каравай хросныя бацькі маладога. Сярэдзіну або верхнюю ча- стку яе выразалі і пакідалі маладым, затым адорвалася сям’я маладых, па- чынаючы з бацькоў, а затым ужо ўся радзіна.

Пасля дзяльбы каравая да мала- дой падыходзіла маці маладога, зды- мала з яе вэлюм (сімвал дзяўчыны) і павязвала два атрыбуты жаночай долі: хусцінку і фартушок. Вэлюм на некалькі хвілін перадавалі старшай дружцы маладой, а затым вешалі на сцяну каля абразоў. Пасля гэтага ма- ла,дыя пакідалі хату, а старыя людзі ла,дзілі свае «В.» — спраўлялі тэатра- лізаваны абрад «цыганоў».

На гэтым заканчвалася само В., а,д- нак цыкл абрадавых дзеянняў вялікай родавай урачыстасці працягваўся да года. На дзевяты дзень спраўляліся «пярэзвы» («перазоў», «падвясёлкі», «банкеты», «гасціна», «госці») — уза- емнае наведванне бацькоў маладых. 3 дзевятага да саракавога дня ў ма- ладых доўжыўся «мядовы» месяц. Да года нявестка павінна была прыйсці дадому адна, без мужа, на свята ўша- навання сваіх продкаў: на Радаўніцу і на восеньскія Дзяды. I толькі пасля таго, як у маладой сям’і народзіцца дзіця, яна стане неразлучнай па- рай, якая на ўсіх святах і ва ўсіх прылюдных месцах павінна быць толькі разам.

Літ.: Карскый Е. Ф. Белорусы. Т. 3. Очеркн словесностн белорусского племенн. I. Народная поэзня. М., 1916. С. 235—295; Ныкольскый Н. М. Пронсхожденне н нсто- рня белорусской свадебной обрядностн. Мн., 1956; Вяселле: Абрад. Мн., 1978

21. Візантыйскі цэзарапапізм i яго трансфармацыя ў беларускім хрысціянстве ("Апокрыф" М.Багдановіча).

Апокрыф

1. Ад Максіма Кніжніка пачатак...

2. I калі скончылася сем тысяч год ад стварэння свету, Хрыстос ізноў зышоў на зямлю і хадзіў па ёй, каб споўнілася тое, аб чым сведчылі прарокі.

3. I хадзіў Ён па ўсім Забраным Краі і па Занёманшчыне, і па Задзвіншчыне, і па Бярэзінскай зямлі.

4. I разам з ім святы Пётра і святы Юр'я. Але ніхто з людзей не пазнаваў Яго.

5. Бо ішлі яны босымі нагамі з непакрытымі галовамі і былі адзетыя ў белы кужаль ды суконныя світкі, а не таго спадзяваліся людзі.

6. Таму ніхто не ўзяў увагі на іх, калі ў часе жніва праходзілі між працуючых людзей.

7. Толькі музыка, катораму цяпер не было чаго рабіць, падыйшоў да іх і сказаў: сорамна мне, бо сягоння дзень працы і ўсе клапоцяцца каля зямлі; адзін я нікчэмны чалавек.

8. I сказаў яму Хрыстос: не смуціся ў сэрцы сваім. Ці ж не твае песні спяваюць яны цяпер, у часе жніва! Таму не схіляй нізка галавы твае, і не хавай аблічча ад вачэй людскіх.

9. Бо няма праўды ў тым, каторы кажа, што ты — лішні на зямлі. Запраўды кажу я табе: надыйдзе яму гадзіна горычы — і чым ён разважыць тугу сваю, апроч песні твае? Як у дзень смутку, таксама ў дзень радасці ён прызавець цябе.

10. I навучаючы яго, казаў: пад песні кладуць чалавека ў калыску, і з спевамі ж апушчаюць у магілу яго.

11. Штодзённымі клопатамі поўніцца жыццё людское. Але калі зварухнецца душа чалавека,— толькі песня здолее спатоліць яе. Шануйце ж песні свае.

12. Бо спяваюць навет і жабы ў багне, а ці ж не лепшымі будзеце вы за іх?

13. Так навучаў Хрыстос музыку. Але Пётра, пачуўшы словы яго, сказаў: Вучыцелю, у гэтай краіне ёсць людзі, каторым няма чаго есці. Ці ж не сціснецца ад сораму сэрца таго чалавека, каторы, шукаючы скарынкі хлеба, прыйдзе з песняй да іх?

14. У адпаведнасці яму, сказаў Хрыстос: так, жыццё гэтых людзей цяжкое, беднае і прыгнечанае. Чаму ж ты хочаш яшчэ пазбавіць іх красы! Мала дадзена ім — няўжо ж трэба, каб было яшчэ менш?

15. I, абярнуўшы аблічча сваё да музыкі, папытаўся: калі пяюць песні ў вас?

16. Музыка адказаў: пяюць на Каляды, на Запускі, на Вялікдзень, на Тройцу, на Яна Купалу, у Пятроўку, на зажынках і дажынках.

17. Пяюць на радзінах і хрэсьбінах, пяюць дзіцё калыхаючы, і самі дзеці пяюць гуляючы; пяюць на ігрышчах і вяселлях, і на хаўтурах, і ў бяседзе, і пры працы, і на вайну ідучы, і ўва ўсякай іншай прыгодзе. Увесь круглы год пяюць.

18. I мовіў Хрыстос Пятру: ты, шкадуючы галодных людзей, асудзіў песню, але самі галодныя не асудзілі яе. Жывая яшчэ душа ў народзе гэтым.

19. Тады ізноў сказаў Пётра: але няхай жа ў песнях будзе страва для душы, няхай будуць думкі добрыя і навучаючыя, каб апроч красы, быў у іх і спажытак чалавеку.

20. I адказаў яму Хрыстос: няма красы без спажытку, бо сама краса і ёсць той спажытак для душы.

21. I навучаючы іх, мовіў: агляніцеся навокал! Ці ж не ніва калыхаецца каля нас?

22. Цяжка каля яе працаваў гаспадар і, вось бачыць: паміж збожжа ўзраслі васількі.

23. I сказаў ён у сэрцы сваім: хлеб адбіраюць у мяне гэтыя сінія кветкі, бо поўнаважкія каласы маглі б узрасці тут заміж васількоў.

24. Але, яшчэ з маляцця краса іх прыйшлася мне да душы. I таму я не вырву з каранём іх і не выпляню, як усякае благое зелле. Няхай растуць і радуюць, як у маленстве, сэрца маё.

25. Так казаў сабе гаспадар у сэрцы сваім! I не падняў ён рукі на васількі.

26. Я ж кажу вам: добра быць коласам; але шчаслівы той, каму дадзена быць васільком. Бо нашто каласы, калі няма васількоў?

27. I, кажучы так, пачуў Ён песню жнеек, і прамовіў: слухайце што кажуць словы гэтай песні. Яе складалі людзі, якія ведаюць, чаго варты хлеб.

28. Яны ж пачулі, што словы тэй песні кажуць: няма лепш цвяточка над васілёчка. I далей ужо моўчкі ішлі яны.

29. I босыя ногі Хрыста пакідалі на цёплым, мяккім пылу дарогі сляды.

30. Але гора вам, людзі, бо даўно ўжо затапталі вы іх.

Амін.

Цэзарапапізм— палітыка манархаў у адносінах да царквы, якая фактычна робіць манарха главой і кіраўніком царквы.

Пачынаецца сталаю формулай: "У Максіма кніжніка пачатак..." Далей уводзіцца апакрыфічны матыў вандравання Хрыста, апостала Пятра і святога Юр'я, апісанне іх сустрэчы ў беларускай вёсцы з музыкам, разважанні пра карыснае і прыгожае. Як і ў казках-легендах, святыя вандроўнікі з "Апокрыфа" вядуць павучальную гутарку. Дзея апавядання працякае ў патрыярхальныя часы з іх культам звычаю, асвячэннем працы, хлеба і вады, жосткай залежнасцю асобы ад волі божай, ласкі і гневу ўладара свету і цягай да міфатворчасці. Аднак герояў "Апокрыфа" займаюць не касмаганічныя ўяўленні і не інтэрпрэтацыя біблейскіх сюжэтаў і рэлігійных догмаў, тут вырашаецца агульначалавечая этычная праблема. Ці патрэбны галодным людзям песні? Ці мае права складаць іх музыка ў часе жніва, ухіляючыся ад фізічнай працы? І ўвогуле, навошта песня таму, у каго кішкі марша іграюць?

Апостал Пётра лічыць, што музыка і песні не патрэбны галодным. Так думаць прадпісвала суровая этыка раннехрысціянскіх абшчын, дзе ўзнік і панаваў прынцып "Хто не працуе, той не есць" і хрысціянская дактрына, што асуджала хараство і мастацтва як цялесныя спакусы.

Пётра паказваецца дагматыкам, заслепленым жорсткім маралістам, які нават спачуванне бедным ператварае ў скрайнасць, якая гатова збядніць іх духоўна.

Хрыстос не падтрымлівае жорсткага артадокса: "Ты, шкадуючы галодных людзей, асудзіў песню, але галодныя людзі не асудзілі яе". Хрыстос у творы зыходзіць з практыкі народнага жыцця, з традыцый і звычаяў народа і там шукае адказу. Але

Завяршаецца твор павучальнай прытчай пра каласы і васількі, якія аказваюцца не звычайным пустазеллем у жыце, а раслінай карыснай, толькі карысць яе ў духоўнай сферы. Земляроб, гаспадар нівы, гаворыць пра васількі: "Я не вырву з карэннем, як усякае благое зелле. Няхай растуць і радуюць, як у маленстве, сэрца маё". Хрыстос, прызнаючы бясспрэчнасць поглядаў селяніна, разгортвае гэтую думку, надае ёй шырока быційны сэнс: "Добра быць каласамі, але шчасліў той, каму давялося быць васільком. Бо нашто каласы, калі няма васількоў?".

Хрыстос апраўдаў музыку, які адчуваў сябе вінаватым перад людзьмі за тое, што не працаваў разам са жнеямі ў полі, а толькі складаў і дарыў ім песні на радасць і спаталенне душы.

Хрыстос іграе ролю апекуна народнага звычаю і мастацтва, заступніка мастакоў, які і сам валодае дарам слова, пра што сведчыць вобразнасць, афарыстычнасць і ўзвышанасць стылю яго гаворкі.

Мова апостала Пятра адрозніваецца практычнай заземленасцю, гэта мова дзелавая.

22. Лірыка вясновага i летняга каляндарных цыклаў.

Веснавы цыкл аграрнага календара функцянальна звязанай з земляробчымі, гаспадарчымі. сямейнымі клопатамі сяляніна. Сяляне чакалі вясну, гукалі, каб паскорыць яе прыход, радаваліся, што яна "адмыкае зямліцу, выпускае травіцу на ранняе лета, на буйнае жыта"

Веснавы цыкл народнага календара вельмi разнастайны сваімі абрадамі песнямi i ўключае песнi вяснянкі, валачобныя, вялікодныя, юраўскія, траецкія, або сяміцкія, куставыя, русальныя.

Гуканне вясны - гэта язычніцкае свята, якое не мае пэўнай даты ў народным календары. Яно пачынала адзначацца ў дахрысціянскія часы з першага сакавіцкага дня i працягвалася да таго часу, пакуль аратыя не выходзілі поле рыхтаваць глебу пад вясеннія пасевы. У рытуалах і абрадах гэтага часу вясну клікалі да сябе, ёй прыносілі ахвяраванні, дзеля яе наладжвалі гульні, карагоды, спевы, прасілі сонейка хутчэй сагрэць зямельку.

Гуканне вясны спалучалася ў многіх вяснянках з заклінаннем карысці ад яе прыходу людзям: "Дай, Божа, на жытачка род, //На статак прыплод, //Людзям на здароўе".

3 вясеннімі днямі былі звязаны многія сялянскія павер'і і прыкметы: «Калі сакавік сухі, у красавіку травы яшчэ не чакай»; «Калі ў марце жыта глядзіць на неба — не есці тагды хлеба».

Штогод 7 красавіка праваслаўныя беларусы адзначаюць Благавешчанне (у каталікоў — 25 сакавіка). «На Благавешчанне дзеўка касу не пляце, птушка гнязда не ўе, курыца яйкі не нясе», — гавораць у народзе, надаючы гэтаму святу асаблівую павагу і набожнасць. Благавешчанне выразна падкрэслена як час, калі ўжо прыступаць да веснавых работ: Благавешчань зямлю сушыць, Зямлю сушыць, жыта рушыць...

Цёплыя благавешчанскія дні і асушаныя пагоркі спрыялі ваджэнню дзявочых карагодаў, а лясныя пралескі («падснежнікі») дазвалялі завіць вяночкі, у якіх дзяўчаты выглядалі сапраўднымі вясняначкамі.

Прылёт буслоў у народных уяўленнях атаясамліваўся з сапраўдным прыходам вясны і канчатковай перамогай яе над зімою і халадамі.

Юраўскае свята ў народным календары прыпадае на 6 мая (у католікаў — 23 красавіка). Юрый - персанаж многіх валачобных песень, у якіх ён або сам апякуе сялянскую ніву, або паведамляе аб такой жа ролі Бога: Юрай гаворыць гаспадару: "-Каля твайго жыта сам Бог ходзіць, / /Сам Бог ходзіць, ключом звоніць, //Ключом звоніць, зямлю адмыкае, //Зямлю адмыкае - расу выпускае...".

Валачобныя песні. паходжанне назвы гэтых песень ад слова "валачыцца" валачобнікаў, якія абходзілі вясковыя двары і спявалі гаспадарам песні, за што ім дарылі прадукты харчавання, грошы. Гурт валачобнікаў, у які ўваходзілі пачынальнік, падхопнікі, музыка, механоша - усяго 8-15 чалавек - спяваў песні пад вокнамі сялянскіх хат. Прыход валачобнікаў быў жаданым для вяскоўцаў: яны з цікавасцю слухалі майстэрскае выкананне песень мясцовымі спевакамі пад акампанемент скрыпкі або жалейкі (дудкі), бубна.

Увыпадку, калі гаспадар за спевы нічога не даваў, яго клікалі ісці з валачобнікамі жабраваць і прадказвалі няшчасці.

Цікавым, насычаным рознымі абрадамі, было свята Тройцы, або Сёмухі, якое адзначалася праз сем тыдняў пасля Вялікадня. На гэта свята ўшаноўвалі продкаў, расквітнеўшую прыроду (двары і хату ўпрыгожвалі галінкамі бярозы, клёна). Для Тройцы характэрны абрады завіванне вянкоў і варажбы на іх аб шлюбе і будучыні наогул. Гэтыя абрады адлюстраваны ў траецкіх песнях, напрыклад, у песні. Як і ў іншых абрадавых песнях, у траецкіхвыразна выяўляецца магічная функцыя святочных абрадаў, накіраваная на павышэнне ўрадлівасці поля. У песні "Пойдзем, дзевачкі, ва лугі, лужочкі" раскрываецца семантыка абраду завівання вянкоў: "Мы заўём вяночкі //На годы добрыя, //На жыта густое, //На ячмень каласісты, //На авёс расісты, //На грэчку чорную, //На капусту белую".

Летнi цыкл складалi песнi купальскiя, пятроўскiя, касарскiя i жнiўныя.

Купальскiя песнi ўслаўлялi Купалу (купалле) — парУ найбольшага росквiту зямных сiл, адлюстроўвалi любоўныя i сямейныя адносiны. Шукалі папараць-кветку. Скакалі над вогнішчамі – ачышчаліся (2усе чары спальваліся на агні”). Спявалі купальскія песні. Значную частку купальскiх песень складаюць жартоўныя, якiя, як i большасць купальскiх, выконвалiся каля кастра i незласлiва высмейвалi заганы хлопцаў i дзяўчат.

Пятроўскiя працягвалi, развiвалi далей тэму любоўных i сямейных адносiн. Пераважае ў пятроўскіх песнях шлюбная і бытавая тэматыка, лірызм, адлюстраванне перажыванняў дзяўчыны.

Касарскiя песнi не вылучаюцца тэматычнай разнастайнасцю. Спявалiся яны на матыў жнiўных. Жнівеньскія песні – манатоныя,працяжныя. Песні зажынкавыя – клопат аб добрым надвор’і на жніво. Песні дажынкавыя - песні пра паследняга стага, стог неслі хазяіну, якому жалі. Матывы жнiўных песень нясуць у сабе вялiкi зарад сацыяльнай нянавiсцi селянiна да паноў- прыгнятальнiкаў i iх прыслужнiкаў.

23. Велічальныя necні ў каляндарнай i сямейнай абраднасці.

Фальклор сямейна-абрадавы — адзін з важнейшых відаў народнай творчасці беларусаў, які мае сваю сістэму жанраў, непарыўна звязаных з пэўнымі рытуаламі сямейнага цыкла. Гэта вынік арганічнага ўзаемадзеяння вялікай колькасці рознастадыяльных і рознахарактарных кампанентаў, у якіх адбіліся як сацыяльна-прававыя стасункі (структура сям’і, рэлігійнасць, маральна-этычныя нормы, асаблівасці традыцыйнай матэрыяльнай культуры), так і ўласна мастацкае бачанне рэальнасцяў акаляючага свету і чалавека ў ім. Сямейна-абрадавы фальклор генетычна звязаны з культам продкаў і анімістычнымі вераваннямі. Яго дамінантнай функцыяй была утылітарна-магічная, якая мусіла забяспечыць чалавеку аптымальную жыццёвую долю як на «гэтым», так і на «тым» свеце. Адпаведна з трыма асноўнымі рытуаламі, вылучаюць радзінны, вясельны і пахавальны (галашэнні) фальклор.

У час хрэсьбін найбольш старажытнымі з’яўляюцца заклінальныя песні і велічальныя хрэсьбінныя. Заклінальныя песні мелі на мэце з дапамогай звышнатуральных сіл забяспечыць здароўе і шчасце парадзіхі і нованароджанага. У гэтых песнях нярэдка галоўнай дзеючай асобай была бабка, якая выконвала ролю пасрэдніцы паміж таямнічымі сіламі прыроды або Богам, заклікала іх даць дзіцяці добрую долю.

Надзвычайным багаццем вылучаецца паэзія беларускага вяселля, важнейшае месца ў якім займалі песні. Усе этапы вяселля: Сватанне — Запоіны — Заручыны — Суборная субота, або Дзявочнік — Каравай — Пасад нявесты і жаніха — Выпраўленне маладых да шлюбу — Шлюб — застольныя ўрачыстасці — Пярэзвы суправаджаліся песнямі, якія выконваліся ў пэўным парадку, адлюстроўвалі абрадавыя дзеянні, традыцыйна рэгламентавалі ролі ўдзельнікаў шлюбнай урачыстасці і інш. У вясельнай паэзіі вылучаюцца велічальныя, лірычныя, цырыманіяльна-рытуальныя, сатырычна-гумарыстычныя песні, прыпеўкі і інш. Песні, зычэнні, тосты разам з іншымі рытуальнымі дзеяннямі павінны былі магічна спрыяць шчасцю маладых, іх дабрабыту, росту сям’і, ураджаю на палях, прыплоду ў хлявах.

Галашэнні— імправізаваныя творы, у якіх выкарыстоўваліся традыцыйныя народныя формулы, мастацкія прыёмы і сродкі для аплаквання памер.

Велiчальныя песнi – жанравая разнавiднасць абрадавых, якiя выконвалiся ў межах каляднай, масленiчнай, валачобнай, юраўскай, траецкай, купальскай, жнiўнай абраднасцi беларускага земляробчага календара, у радзiнных i вясельных комплексах сямейна-абрадавага цыкла.

Адны вучоныя гавораць, што жанравым паказчыкам песень-велічанняў з’яўляецца магічная функцыя. Другія выказвалі меркаванне, што велічальныя песні – наступная стадыя развіцця заклінальных песень, да якiх яны блiзкiя па сваѐй абрадавай скіраванасці. Трэція – ухваленне чалавека. Чацвѐртыя - як сродак выканаўцаў атрымаць узнагароду-падзяку. Але ўсе даследчыкі што асноўным прынцыпам стварэння вобразаў велічальных песень з’яўляецца ідэалізацыя персанажаў, абрадавых чыноў, навакольнага асяроддзя, гаспадарчых поспехаў.

Каляндарна-абрадавая паэзія, асабліва велічальныя песні, шырока карыстаецца гіпербалай, беручы параўнанні з касмічнай і гаспадарай сфераў. Яна мае свае адметныя сталыя эпітэты (вясна-красна, сонца ярае, раса мядовая)

Велічальныя песні выконваліся пераважна сватамі і дружкамі. Іх асноўная функцыя – інфарматыўна-апісальная. Велічанне знешніх і ўнутранных якасцей галоўных персанажаў вяселля – жаніха і нявесты ‒ суправаджаецца іх ідэалізацыяй.

У цэнтры ўвагі величальных песеньчалавек. У гэтым іх прынцыповае адрозненне ад рытуальных і заклинательных песень. Песні, пры дапамозе якіх звалі фантастычныя істоты, нешматлікія. Звалі Каляду, Масленіцу.

Величальные песні, якія выконваліся ў гонар людзей, якія складаюць асноўную групу. З аднаго боку, існуюць песні, у якіх стаў велічны адзін чалавек, ёсць песні, у якіх велічаліся два асобы (муж і жонка, напрыклад), і ёсць величальные песні, прысвечаныя сям'і, групе дзяўчат і хлопцаў. З іншага - величальные песні падзяляюцца на песні, у якіх велічаліся вясельныя «чыны»: жаніх, нявеста, іншым, тысяцкі, сват і т. д..., і на песні, у якіх велічаліся ўсе іншыя асобы: муж і жонка, хлопец, дзяўчына і інш

Усе персанажы песень-величаний створаны як бы па адной схеме: малюецца знешнасць фантастычнага істоты або чалавека, іх адзенне, багацце, цудоўныя ўзаемаадносіны з навакольнымі. Напрыклад, «у добрага малайца такія кучары, што на іх прыязджаюць падзівіцца купцы нават з іншых гарадоў». Ухваляючы ўдзельнікаў абраду, песні стваралі абагулены, ідэальны тып: гаспадар, хлопец, жаніх самыя разумныя і багатыя; гаспадыня, паненка, нявеста незвычайна прыгожыя і працавітыя. УСЕ персанажы, адрасаты абрадавых песен, малююцца як разумныя, прыгожыя, паважаныя, надзеленыя шчаслівым лѐсам людзі. Любы іх учынак мае станоўчы вынік. Ідэалізацыі персанажаў спрыяе гіпербала, эпітэты, параўнанні: дзеткі як кветачкі, гаспадыня – бы сонца, нявеста – бы калiна.

Русальчын тыдзень.

РУСАЛКІ – дзяўчаты-тапельніцы або памерлыя нехрышчонымі дзеці. Выгляд: распушчаныя валасы (русыя ці зялёныя), блакітныя ласкавыя вочы, якімі прыманьваюць ахвяру, але, калі зловіць яе, вочы становяцца нібы шкляныя і нерухомыя. Яны хаваюцца ў цёмнай вадзе, але ў час русальнага тыдня, калі вада глыбока праграваецца сонцам, могут хадзіць па лугах, у лясах лезуць на дрэвы.

Русальны тыдзень (50-ты дзень пасля Вялікадня), наступны пасля Сёмухі (зяленыя святкі) - (Троіца). Спосабы выратавацца: - укалоць адну з русалак іголкаю, тады ўвесь гурт русалак кідаецца ў ваду; начарціць на зямлі крыж і ўстаць на яго; накінуць на голую русалку хустку ці якую-небудзь анучку. Таксама лічылася, што нельга у лесе адгукацца на свае імя – гэта русалка наўмысна пералічвае вядомыя мужчынскія імёны. Пакуль чалавек, названы па імені, не адгукнецца, русалка з ім нічога не зробіць.

На другі дзень Тройцы на Піншчыне вадзілі "Куста". Выбіралася самая прыгожая ў вёсцы дзяўчына, якую ўбіралі ў зелень, сплеценую з галінак клёну, і на галаву надзявалі вянок. Гурт дзяўчат вадзіў "куст" па вёсцы пад песні, якія атрымалі назву куставых.

Гурт дзяўчат заходзіў у двор, і спявалі песні гаспадару, сыну, дачцэ, танцавалі. Спачатку пелі: Ой, дзень добры, да наш пане, да хаты, Ой, ці ж вяліш нашаму кусту стаці, Бочку мядочку прыпявалначкам даці, Нам, маладзенькім, на ганачку пагуляці. Як калядоўшчыкі і валачобнікі, гурт дзяўчат прасіў у гаспадароў за свае спевы "тры барылкі гарэлкі" або "хоць па залатому" і інш.

У далёкім мінулым ваджэнне "куста" і спевы мелі галоўнай магічную функцыю: садзейнічаць ураджайнасці нівы і шчаслівай долі тым, каму адрасаваліся песні. Завяршаўся веснавы цыкл русальнымі песнямі якія выкон-валіся на Граным, або Русальным, тыдні.

Міфалагічныя істоты русалкі, паводле народных уяўленняў, паходзілі з дзяўчат-тапельніц і нехрышчоных нябожчыкаў дзяцей і знаходзіліся ў рэчках, азёрах, з якіх яны выходзілі ў Русальны тыдзень, гулялі па жытнёвых нівах, у лесе, прываблівалі хлопцаў, казыталі іх. Важнейшы абрад тыдня - провады русалкі. Ею апраналі дзяўчыну, спляталі вянок з кветак васількоў, хмелю, надзявалі яго на яе і вялі ў жыта ў суправаджэнні спеваў русальных песень, пакідалі там дзяўчыну. Перад тым, як вялі русалку- дзяўчыну, тройчы спявалі песню "Ой, ты Васіль, ты мой Васілёчак". Вярталіся ў вёску, вадзілі карагоды. Плялі вянкі для сябе і ўсе дзяўчаты, якія яны кідалі ўслед за русалкай у жыта, рабілі з саломы чучала русалкі, якое неслі ў по-ле або ў лес і пелі: Правяду русалку, правяду Да й асінкаю заламлю, Каб тая русалка па жыце не хадзіла, Майго жыта не ламіла. Маё жыцейка дробнае Да ў каласку буйнае. Правяду русалку, правяду Да й асінкаю заламлю. Асінавы кол звычайна ўбівалі ў магілу злога чарадзея, нячысціка. Русалку, варожы чалавеку пачатак якой увасабляўся ў чучале, спальвалі на вогнішчы. В.Д.Ліцьвінка адзначае. што "сарваная з яе [русалкі-дзяўчыны] зеляніна, прынесеная дадому, прыносіцьдабрабыт хатняй гаспадыні" (Менавіта з апранутай у ру-салку дзяўчыны). Ён жа апісвае, як рабілі чучала русалкі. "...Чучала русалкі рабілі з куля саломы - уніз калоссем, а ўверх камлём, перавязвалі чырвоным поясам, выразалі шыю, га-лаву, на якую надзявалі чапец, спадніцу, з дзвюхжменей саломы рабілі рукі, якія абкручвалі хусткамі. На шыю завязвалі чырвоную хустку; спераду падвязвалі чырвоны хвартух, малявалі фарбамі твар і надзявалі вянок". "Галоўнай песняй усяго русальнага тыдня" В.Дз.Ліцьвінка лічыць наступную:

На гряной нядзелі русалкі сядзелі, Рана-ранюсенька, русалкі сядзелі. Русалкі сядзелі, на дзевак глядзелі, Рана-ранюсенька, на дзевак глядзелі. -Дзевачкі-сястрыцы, падайце вадзіцы, Падайце вадзіцы з глыбокай крыніцы, Рана-ранюсенька, з глыбокай крыніцы. 3 глыбокай крыніцы ды з-пад той вярбіцы, Рана-ранюсенька, ды з-пад той вярбіцы. Падайце вадзіцы душу прыгасціці, Рана-ранюсенька, душу прыгасціці. Душа прыгасціцца - жыццё вараціцца, Рана-ранюсенька - жыццё вараціцца. Тады будзем з вамі краскі сабіраці, Рана-ранюсенька, краскі сабіраці. Краскі сабіраці, песенькі спяваці, Рана-ранюсенька, песенькі спяваці.

25. Цмок, змей і вялікі злодзей у народнай культуры (казка "Удовін сын" i інш.).

Цмок, таксама Змей — шырокае паняцце, якое аб'ядноўвае шэраг міфічных істот, галоўным чынам пачвар. Часцей за ўсё надзяляецца рысамі рэптыліі, гіганцкімі памерамі. Паводле паданняў мае вялікія памеры, сілкуецца людзьмі, можа мець некалькі галоў, можа лётаць і выдыхаць полымя з сваёй пашчы, а таксама валодае чароўнымі здольнасьцямі. Паданні і міфы пра цмокаў ёсць практычна ва ўсіх народаў сусвету, аднак у ўсходняй культуры Далёкага Усходу цмок асацыіруецца з добрай істотай, якая нават заступаецца за людзей; у той час як у заходняй культуры цмок - злая істота, якая барэ ў палон прынцэсс, і з якім змагаюцца высокародныя рыцары.

Паводле Бібліі, цмок з'яўляецца вобразам д'ябла.

Цмок у беларускай міфалогіі

У некаторых казках і баладах цмок - рэптылія-пачвара, у якой 3, 7, 9, 12 ці нават 24 галавы. Паводле некаторых паданняў, раней рэкі былі вялічэзныя, ніхто па іх не хадзіў, і жыло у вадзе безліч змеяў, у іншых па 11 галоў. Яны душылі людзей.

У народнай традыцыі наогул пашыраная такая схема: цмок жыве ў балоце ці рацэ і штодня (ці штогод) патрабуе сабе ў ахвяру маладых дзяўчат. З'яўляецца герой і забівае пачвару. У першапачатковай версіі цмока мог замяняць Яшчар - боства ніжэйшага свету, якому, верагодна, таксама прыносілі маладых дзяўчат у ахвяру.

У іншых крыніцах цмок - злы змей, які шкодзіць людзям, паліць хаты[2], пушчае з пашчы полымя.

У некаторых павер'ях цмок мае рысы стыхійнага боства, апякуна і ахоўніка. У вёсцы Валова Гара яшчэ ў пачатку ХХ ст. верылі, што ў час вяселля кагосьці з вяскоўцаў па рэках Эсэ і Бярэшчы, па возеры Бярэшча і Бярэзінскім канале праплывае змеепадобная пачвара з імем Цмок. Трэба выліць у ваду шклянку самагону і кінуць пачастунак, і за гэта маладая сям'я атрымае блаславенне ад цмока

Цмок як нячысты дух

Часам цмока надзяляюць рысамі не пачвары, а дэмана, нячысціка. У некаторых мясцінах верылі, што цмок - гэта "змій страшэнны", які выпівае душу ў чалавека і жывёлы (высмоктвае). Чалавек слабее і памірае. Гэта цмок душу выпіў[7]. У Рэчыцкім раёне распавядалі, што цмок - гэта такі "вужака", які прабіраецца ноччу ў хлеў да скаціны і выпівае яе малако, цмокаючы пры гэтым (адсюль і назва).

Народная традыцыя часам атоесамлівае цмока з самім Сатаной (Люцыпарам), галоўным дэманам, якога Бог скінуў з неба. Паводле фалькларыста А. Я. Багдановіча, анёлы пасадзілі Цмока-Дэмана ўнутр каменнай гары і прыкавалі мноствам цэпаў. Але чалавечыя грахі аднойчы раз'ядуць гэтыя цэпы, і Цмок-Сатана вырвецца на волю, каб разбурыць усе боскія стварэнні.

«Удовін сын» — чарадзейная беларуская народная казка са складаназлучаным сюжэтам. Першая частка — класічны змеяборчы матыў з іспытам трох герояў; другая — лінія сюжэтнага тыпу «чароўны памочнік». Апрацована А. Якімовічам.

Дзевяцігаловы змей Цуда-Юда скрадае сонца і месяц, і вызваляць іх накіроўваюцца тры героі — царскі сын, купецкі сын і ўдовін. Казка надае ўсім тром звышнатуральную сілу (кожны з іх здольны закінуць у неба шматпудовую булаву) пра падкрэслена малым узросце — 9-10 год. Пры гэтым сіла кожнага адваротна прапарцыянальная сацыяльнаму статусу: удовін сын абірае медную булаву ў 25 пудоў, купецкі — у 9, царскі — у 6.

Даехаўшы да калінавага маста, героі спыніліся ў вырашылі кожную ноч выстаўляць вартаўніка. Царскі і купецкі сыны пачаргова засыпаюць на варце, таму прадбачлівы удовін сын фактычна сцеражэ мост усе тры ночы. У гэтыя ночы ён пачаргова сустракае трох братоў Цуд-Юд — трох-, шасці- і дзевяцігаловага адпаведна. Кожны едзе на коні ў поўнач праз калінавы мост, кожнага суправаджаюць хорт (паляўнічы сабака) і сокал. Кажнага з іх удовін сын забівае. Апошняга, наймацнейшага, ён не ў стане адолець сам, таму тройчы спрабуе пабудзіць царскага і купецкага сыноў. Дзеля гэтага ён пачаргова кідае левую рукавіцу (якой начыста зносіць увесь дах хаты, дзе спалі яго спадарожнікі), правую рукавіцу (хату сарвала па самыя вокны) і бот з левай нагі (хату знясло па самых падвалін). Толькі пасля трэцяй спробы спадарожнікі абудзіліся і дапамаглі ўдовінаму сыну знішчыць апошняе Цуда-Юда. А ўдовін сын зняў з галавы пачвары сонца і месяц і павесіў на небе.

Жонкі забітых Цудаў-Юдаў жадаюць адпомсціць героям. Першая ператвараецца ў атручаную крыніцу як раз на шляху багатыроў, другая — ў ядавітую яблыню, а трэцяя рассцілаецца на сто вёрст зялёным лугам. Здагадаўшыя аб іх намеры, удовін сын збівае булавой крыніцу (ад якой застаюцца гразь і кроў), валіць яблыню і малоціць вярбу на зялёным лузе (тая ператвараецца ў шкілет дрэва, а луг адразу высыхае).

Пасля ўдовін сын адпускае спадарожнікаў, а сам (паколькі ў яго няма бацькі), вырашае яшчэ пагуляць па свеце. Хутка герой трапляе да цара Пастаянца, у які ўляўляў сабой палову чалавека (адна рука, адна нага, палавіна галавы, палавіна барады). Ён перамагае ўдовінага сына ў спаборніцтве па хуткасці, робіць сваім служкам і прымушае даставіць з трыдзевятай зямлі дачку бабы Карготы.

Па дарозе ўдовін сын сустракае чароўных дапаможнікаў, якія пагаджаюцца ісці з ім — Марскога Бягуна (бег па мору, нібы па мосце), Вусача (адным вусам трымаў млын, а другім падпёр воблака), Вадапоя (выпіў цэлае возера), Пражору (грыз асінавую калоду і ўсё роўны быў галодны) і Мароза (калі рухаў рукамі, дрэвы пакрываліся інеем).

Баба Каргота прапануе героям шэраг іспытаў, пры невыкананні якіх пагражае забіць іх. Але чароўныя дапаможнікі героя лёгка спраўляюцца з усімі іспытамі, бо тыя па зместу адпавядаюць іх звышнатуральным здольнасцям. Баба Каргота пагадзілася аддаць сваю дачку.

Калі ўдовін сын вярнуўся з дзяўчынай да цара Пастаянца, той прымусіў героя прайсці апошні іспыт — пракрочыць па тонкай чароціны над ямай гарачай смалы. Удовін сын справіўся з задачай і прапанаваў цару Пастаянцу самому паўтарыць гэты трук. Але дачка бабы Карготы выцягнула з чароціны сталёвы прут, і цар Пастаянец загінуў у гарачай смале. А ўдовін сын ажаніўся з дзяўчынай і дыў доўга і шчасліва.

ЦМОК, Смок, Чмок, Змей, перса-наж беларускай міфалогіі, адмена ля-тучага вогненнага змея, пэўна, адзін з эпітэтаў апошняга, аднак мае і не-каторыя асаблівасці ў сваёй «ікана-графіі». Некаторыя рысы ў вобразе Ц., відавочна, з’яўляюцца вынікам кантамінацыі з рысамі іншых хтаніч-ных персанажаў. На складванне воб-разу Ц. паўплывала хрысціянская легенда пра змаганне св. Георгія (св. Юр’і) з жахлівым драконам, які жыў у балоце і патрабаваў на з’яданне штодня юнакоў і дзяўчат, — сюжэт, які шматкроць абыгрываецца ў чара-дзейных казках і баладах і, відавоч-на, мае дахрысціянскае паходжанне(параўн. міф пра Персея і Андраме-ду). Народнае хрысціянства было схільнае атаясамліваць Ц. з галоў-ным нячысцікам д’яблам-Люцы-парам. Адну з версій такога атаясам-лення прыводзіць А. Я. Багдановіч. Згодна з ёй, Ц. — гэта галоўны чорт, якога анёлы закавалі ў ланцугі і па-садзілі ў каменную гару. Пры канцы свету незлічоныя грахі людзей кан-чаткова пераядуць гэтыя ланцугі, Ц. вызваліцца і разбурыць усе боскія стварэнні. Матыў закаванага ў лан-цугі галоўнага адмоўнага персанажа, выпушчанага на волю па неасцярож-насці галоўным героем, таксама доб-ра вядомы з чарадзейных казак.

Паводле беларускіх міфалагічных аповедаў, Ц. вылучаецца агром-ністымі памерамі, прычым, як удоўж-кі, так і ўшыркі, памерамі ён з доб-ры будынак. Дзеля сваіх вялізных габарытаў Ц. ад прыроды лянівы і маларухавы. Таму перад тым як да-мучыць сваю ахвяру, Ц. абавязкова спачатку ўзважыць, ці вартая яна яго парушанага спакою. Пры адмоўнай ацэнцы Ц. пагардліва пакідае ахвя-ру іншым, менш пераборлівым ня-чысцікам, а апошнія не любяць Ц. менавіта за гэтую яго фанабэрыс-тасць. Ц. — самотнік, жыве і дзейні-чае сам па сабе, на заклік чалавека або іншага якога нячысціка дапамаг-чы можа адгукнуцца з вялікай неах-вотай. Не толькі памеры Ц. яўна гіпертрафаваныя. У яго анамальная колькасць вялізных, як цэбры, галоў: 3, 6, 7, 9 або 12, якія да таго ж маюць здольнасць зноў адрастаць, будучы сцятымі і не прыпечанымі агнём; зубы, як нарогі; капцюры, як сярпы; крылы, як палашы. У адрозненне ад іншых нячысцікаў Ц. — «чысцюля», ён ходзіць у лазню і мыецца штодня. I гэтая любоў Ц. да агню і вады (а лазня і ёсць месцам спалучэння ад-наго з адным, у іншых выпадках несумяшчальным) цалкам адпавядае яго ўласнай прыродзе: ён, відавочна, звязаны з вадой — жыве ў балоце, а найчасцей у моры, але нутраная яго прырода яўна вогненная — ён зіхае агнём з пашчы і выпускае з ноздраў дым. 3 іншага боку, Ц. — ідэальная амфібія: ён можа перасоўвацца і ў вадзе, і па зямлі, і па паветры. Ц. — гэта соіпсійепііа оррозііотт («супа-дзенне супрацьлегласцяў»), і гэта дае ўсе падставы бачыць у ім увасаблен-не першаснага, яшчэ непадзельнага, неструктураванага стану Сусвету, дэ-міургічнае раскладанне якога вядзе да ўзнікнення ўсяго існага. Параўн. першы касмаганічны подзвіг ведый-скага Індры — забіццё і рассячэнне дракона Урытры (імя апошняга, як цяпер лічыцца, этымалагічна стасу-ецца з такімі персанажамі, як Вялес і літоўскі Вяльняс).

Але, відаць, усё ж галоўная міфалагічная функцыя Ц. — гэта валадаранне водамі. Ц. — усталя-вальнік балансу паміж водамі зямнымі і водамі нябеснымі, напэў-на, не заўсёды на карысць насельнікаў зямлі. Так, адно са значэнняў слова «цмок» — гэта вясёлка, якая, паводле павер’яў, высмоктвае ваду з ракі і перапампоўвае яе назад на неба. Слоўнік I. I. Насовіча цалкам падтрымлівае гэтае павер’е, даючы асноўныя значэнні слова «цмок»/ «смок» у беларускай мове: 1) «насос, машнна, употребляемая для перелн-ва какой-лнбо жндкостн»; 2) «желез-ная водосточная труба»; 3) «пожар-ная труба» (для заліўкі пажару); 4) «сказочное названне змея». Не-здарма забіццё Перуном змея выклі-кае бесперапынныя залевы, якія па-гражаюць сусветным патопам. Уратавацца ўдаецца толькі пахаваўшы Ц.-змея з дапамогай запрэжанага ў лапаць пеўня. Як паралель, адзна-чым, што адной з мэтаў касмаганічнага подзвігу Індры было вы-зваленне скаваных Урытрам водаў.

Імаверна, што пачаткова (да хрыс-ціянізацыі) вобраз Ц. не меў адна-значна адмоўных канатацыяў. Пра гэта сведчыць, па-першае, тое, што Ц. у песнях выступае як галоўны аб’-ект пакланення да прыняцця хрыс-ціянства («Ек була земля нехрышчэ-на, то булі людзі неверные, то не веровалі ў господа бога да поверовалі ў ліхого цмока»), а па-другое, тое, што першымі ахвярамі Ц. бываюць звычайна парушальнікі грамадскіх абавязкаў (звычаёвага права). Ц. ніколі не чапае людзей сямейных і вельмі рэдка чапляецца да простых вяскоўцаў.

Верылі таксама, што лятучыя Ц.-змеі маглі абарачацца хлопцамі-пры-гажунамі і заляцацца да вясковых дзяўчат, аднак нават сужыцельства з імі не давала нашчадкаў, бо «ад іх не бываець». Гэты матыў наўпрост стасуецца з матывам волата-прыга-жуна ў беларускіх касмаганічных па-даннях, які ўзначаліў усіх супраціў-нікаў бога-стваральніка.

3 вобразам Ц.-змея звязаныя не-каторыя даўгія курганы-валатоўкі і культавыя камяні.

Літ.: Богдановыч А. Е.

Дата добавления: 2018-08-06; просмотров: 598; Мы поможем в написании вашей работы!

Поделиться с друзьями:

⇐ Предыдущая 1 234 5 6 7 8 9 10 Следующая ⇒

Мы поможем в написании ваших работ!