Кананічны гаспадарча-культурны ландшафт у сялянскай субкультуры Беларусі.

У залежнасці ад характару шлюбных саюзаў адрозніваюць сем’і палігамныя (мнагашлюбныя), парныя (няўстойлівы саюз мужчыны і жанчыны), манагамныя (аднашлюбныя). Ад колькасці шлюбных пар і характару вядзення гаспадаркі: нераздзеленая і малая сям’я. Нераздзеленая –сумесна вядуць гаспадарку некалькі шлюбных пар. Такія сем’і дзеляцца на бацькоўскія (сумесна пражываюць бацькі і іх жанатыя сыны) і брацкія (сумесна пражываюць два ці больш жанатых братоў). У залежнасці ад колькасці пакаленняў вызначаюцца сем’і адналінейныя (бацькі, жанаты сын, ўнукі) і многалінейныя (бацькі і два ці больш жанатых сыноў аб одва ці бальш жанатых братоў). Да малой сям’і адносяцца нуклеарная (шлюбная пара з дзецьмі або без іх) і складаная (акрамя шлюбнай пары і дзяцей пражывае адзін з бацькоў ці інш. сваякоў – брат, сястра, пляменнік і інш.). Сярод малых ёсць няпоўныя (удовыя;

мужчына і жанчына пасля скасавання шлюбу; асобы якія не ўступілі у шлюб,але маюць дзяцей). У эпоху феадалізма пераважалі нераздзеленыя сем’і. З канца 19-пач.20 ст. – пераважае малая сем’я.

Беларускае народнае жылле: жыллевыя і гаспадарчыя пабудовы. Жыллё –частей двухкамернае: хата+сенцы. Трохкамернае: хата+сенцы+клець або хата+сенцы+хата. Клець (камора, кладоўка) была і у комплексе з жыллём,і асобнай пабудовай насупраць хаты. У ёй – засекі для збожжа, бочкі, карабы з крупамі, мукой,кубельцы з салам, бачонкі з квасам, падвешваліся каўбасы. Свіран (імбар) – блізкая да клеці пабудова. Вылучалісь памерамі. Варыўна – паўназемнае памяшканне на паўметра у зямлю, служыла для захоўвання гародніны,садавіны, малочных прадуктаў. Склеп (пограб) – заглыбленае у зямлю памяшканне тыпу зямлянкі для захавання гародніны, бульбы, напіткаў і інш. Рабіўся пад сенцамі, меў мураваныя ці драўляныя сцены. Гумно (клуня) – пабудова для захавання і абмалоту збожжа. Сушня (еўня)- для сушкі збожжа у снапах. Адрына(пуня)- для захавання сена. Лазня. Будавалася на краю сядзібы. Апрача асноўнай функцыі, у ёй сушылі і вычэсвалі лён, распарвалі дрэва для дуг і абадоў.

Гаспадарча-культурны ландшафт – гэта лакальная культурная прастора, у цэнтры якой стаіць хата.

Культурны ландшафт - вынік сумеснай творчасці чалавека і прыроды, мясцовасць, якая ў плыні доўгага гістарычнага перыяду з'яўлялася месцам рассялення людзей, якія з'яўляюцца носьбітамі спецыфічных культурных каштоўнасцяў.

Найважнейшай часткай культурнага ландшафту з'яўляецца культурная спадчына, захоўваецца ў выглядзе овеществленных аб'ектаў, традыцыйнай дзейнасці людзей або інфармацыі. Гэта, перш за ўсё, комплексныя гісторыка-культурныя і прыродныя адукацыі, якія захоўваюць у сабе пасведчання гістарычных падзей і перыядаў - помнікі архітэктуры, археалогіі, этналогіі, тапонімы, бібліяграфічныя крыніцы, разнастайныя прадметы, якія характарызуюць быт народа, культуру, а таксама падзеі, якія ўнеслі значны ўклад у станаўленне і развіццё цывілізацыі. Культурныя духоўныя і інтэлектуальныя каштоўнасці, захоўваемыя і перадаюцца ад аднаго пакалення людзей да іншага ў выглядзе інфармацыі і традыцыйных ведаў, таксама вызначаюць фарміраванне і развіццё культурнага ландшафту, з'яўляюцца яго часткай.

Складнікі культурнага ландшафту:

• Матэрыяльныя элементы (прыродныя ландшафты, будынкі, збудаванні, прадметы побыту, рэлігійныя і святочныя атрыбуты, прадукты харчавання і інш.)

• Нематэрыяльная спадчына (асаблівасці мовы, веды, навыкі, традыцыі, абрады, светапогляд і інш.).

Тыпы культурнага ландшафту на тэрыторыі Беларусі:

- экалагічныя сцежкі (прыродныя кампаненты з элементамі інтэрпрэтацыі этна-культурнай спадчыны)

- геолага-археалагічныя комплексы (паселішча, гарадзішча, курганы)

- сядзібна-паркавыя комплексы (жылыя і гаспадарчыя будынкі і збудаванні, паркі)

- рэлігійныя і манастырскія пабудовы (ўзоры драўлянага і каменнага дойлідства)

- сельскія, гарадскія і індустрыяльныя ландшафты (тыпавая забудова)

- ваенна-гістарычныя ландшафты (фартыфікацыйныя і абарончыя збудаванні, памятныя мясціны, воінскія пахаванні)

- аб'екты рэканструкцыі традыцыйнага побыту і нематэрыяльнай спадчыны (аграсядзібы, этнавёска, цэнтры рамёстваў)

Сялянскай субкультуры было ўласціва вельмі глыбокае і рэзкае выяўленне супярэчнасцей. На верхнім полюсе яна пераадолела язычніцтва, ёй адкрылася рэальнасць непараўнальна больш высокага ўзроўню, чым антычнай культуры. На другім жа, ніжэйшым полюсе сярэднявечная культура заставалася ці спусцілася ніжэй сваёй папярэдніцы. Аднак “верх” і “ніз” сярэднявечнай культуры не толькі не складалі яе полюсы і несумяшчальныя ўзроўні, але і ўзаемадзейнічалі. Гэтая культура была ўласцівая не толькі сялянству, але бюргерству і нават рыцарству.

Вясковая субкультура – з’ява шматгранная, якая раскрывае сялянскі лад жыцця, заснаваны на падзяляемых большасцю жыхароў каштоўнасцях. Функцыянальна накіравана галоўным чынам на забеспячэнне вытворчасці сродкаў падтрымання вітальнага існавання прадуктаў харчавання. Селянін земляроб, і жывѐлавод, і рыбак, і плотнік адначасова. Літаратурныя коласаўскія героі жывуць у асяроддзі, дзе праца – неабходнасць жыцця. Так, дзядзька Антось “быў рыбак выдатны”, у“дзеле тым пчаліным вѐў першы рэй”, “меў ахвоту і да дзічы. Праца для коласаўскага селяніна з’яўляецца вышэйшай каштоўнасцю. У большасці яго паэтычных і празаічных твораў яна выступае справай натхнѐнай, радаснай. Так, малюнкі сялянскай працы, пададзеныя ў паэме “Новая зямля”, па духу, па танальнасці мажорныя.

Сярод Важнейшых каштоўнасцей сялянскай субкультуры вылучаецца свабода. Свабода ў творах Якуба Коласа – катэгорыя ўсѐабдымная. Гэта і свабода нацыянальная, і свабода асабістая, свабода кожнага. Колас паказвае, што паднявольнае становішча,неабходнасць шапкаваць перад панамі – прадмет штодзѐннайдушэўнай пакуты сялян. Жыхары вѐскі намаляваны пісьменнікамразумнымі, дасціпнымі, сумленнымі, з пачуццѐм уласнай годнасці.Яны не хочуць мірыцца з сацыяльнай несправядлівасцю, імкнуццавызваліцца з панскіх пут. Таксама і ў апавяданнях Я.Коласа“Дзяліцьба”, “Кірмаш”, “Кажух старога Анісіма”, “Бунт”, “Нѐманаўдар” [1] і іншых паказваецца абуджэнне беларускай вѐскі, павольны, але няўхільны пратэстО сялянства, мара аб новай, лепшай будучыні. Зямля і свабода для сялян з’яўляюцца словамі-сімваламі.

Сялянская субкультура ўтрымлівае шматвяковую мараль, этыку,якімі кіруюцца вяскоўцы ў паўсядзѐнным жыцці. Маральна-этычныя праблемы досыць яскрава адлюстраваны ў навелах, якіясабраны пад назвай “Казкі жыцця”. Пісьменнік Імкнецца засяродзіць увагу чытача на душэўнай дабраце народа, на ўласцівым яму пачуцці справядлівасці.прыхРароЕшвае іх, паказвае духоўны свет звычайных вясковых жыхароў, такіх, напрыклад, як Міхал і Антось. Альтруізм Антося На традыцыйнай маралі трымалася вясковая сям’я. У трылогіі“На ростанях”, паэме “Новая зямля” шырока паказваецца ўнутранае

Жыццѐ сям’і, адносіны паміж дарослымі размеркаванне працы і інш.Высокім прасякнуты малюнкі сямейнага жыцця. Узаемаадносіны паміж Міхалам І Ганнай Характарызуюцца глыбокай даверлівасцю, эмацыянальнай прыхільнасцю.прынРцыпЕах, нормах народнай этыкі і маралі. Для сялянскіх сем’яў былі характэрны своеасаблівая вясковая гамагеннасць, вузкалакальная культурна-бытавая замкнѐнасць. Гэта праявілася ў стварэнні ўстойлівых(прозвішчаў). Іншы раз ужывалася таксама мянушка, якая калі і захоўвалася, то толькі ў наступным пакаленні. Праўда, аналіз этнакультурных тэндэнцый сведчыць, што ў ХІХ ст. актывізаваўся працэс складвання трохкампанентнай сістэмы найменняў, калі на аснове імѐн

па бацьку і імѐн-мянушак паступова замацаваліся міжпакаленныя сямейныя прозвішчы.Неацэннай каштоўнасцю сялянскай субкультуры з’яўляюцца талерантнасць,цярпенне, тая спрадвечная цягавітасць, ляжыць у аснове гістарычнага народнага аптымізму,жыццесцвярджальнасці нават у самых цяжкіх абставінах.

Асаблівасці сялянскай субкультуры таксама моцна праяўляюцца ў побыце і гаспадарча-вытворчай дзейнасці. Сельскагаспадарчы спосаб вытворчасці абумовіў своеасаблівы характар забудовы і планіроўкі беларускай вѐскі. У творах Я.Коласа можна знайсці падрабязнае апісанне сельскіх паселішчаў розных куткоў Беларусі.

З трылогіі “На ростанях” бачна, што асноўным тыпам вѐскі быў вулічны тып, але ў асобных рэгіѐнах існаваў бессістэмны, або кучавы, тып. Вось як апісвае Колас забудову палескай вѐскі Цельшына:“Невялічкая Вѐска ў адну вуліцу непрыветна...Вуліца Была роўная і шырокая...Хаты пераважна новыя, пабудаваныя з тоўстага і гладкага лесу. У размяшчэнні гаспадарскіх будынін на дварэ таксама не было пэўнага парадку і сістэмы, а ўсѐ было навалена, як папала”. Некалькі іншы тып забудовы ўяўляла валасная вѐска Хатовічы: “Вѐска была досыць вялікая, цягнулася ў адну лінію, і толькі каля цэркаўкі на ўзгорку хаты гуртаваліся гусцей і шырэй.

 

9. Гістарычныя тыпы тэхналогіі i прылады працы ў земляробстве Беларусі.

Земляробчыя прылады працы. Галоўная прылада земляробства - саха. Па канструктывных асаблівасцях вылучаюцца – палесская (або літоўская), віцебская (руская) і падняпроўская (магілёўская, беларуская). Палеская- складвалася з корпуса –рагач, адзін канец служыў дышлам, другі утвараў ручкі. На паўночных землях (Віцебск) пазней - сохі на конскай цязе, з перакладной (рухомай) паліцай для аднаконнай цягі. Для апрацоўкі дзярновай зямлі выкарыстоў. разак - прылада з вострым наканечнікам на канцы. Пасля апрацоўкі зямлі сахой рыхлілі бараной. Зроблена з верхавіны яліны сукаватка, але у 19 ст. Распаўсюджанай была плеценая, або вязаная барана. Для акучвання бульбы - сошка - невялікая саха з аднім лемехам. Былі ручныя прылады апрацоўкі глебы - матыкі (цяпкі), лапаты, вілы для гною; рабіліся з дрэва. Збожжа збіралі сярпамі, траву касілі косамі. Дзеля працы са снапамі, саломай - драўляныя граблі, вілы.

На тэрыторыі Беларусі былі вядомы некалькі асноўных сістэм земляробства:

• падсечна-агнявая (падсечная, лядная);

• абложная (лясная аблога, ялавіна);

• трохполле;

• шматполле.

Кожная з гэтых сістэм мела свае прыватныя варыянты і мясцовыя асаблівасці.

Прылады працы:

- саха (У асноўным яе рабілі з дрэва і толькі некаторыя часткі — з жалеза(напрыклад, сашнік, якім рыхлілі зямлю). Сахой добра было апрацоўваць зямельныя ўчасткі ў лясной паласе, на якіх было шмат карэнняў, пнёў і камення. Сахой можна было лёгка манеўраваць, таму што яна неглыбока ўзворвала глебу. Асноўны недахоп сахі быў у тым, што ёй немагчыма было ажыццяўляць глыбокае ворыва, яна не пераварочвала пласт зямлі, што перашкаджала лепшаму выкарыстанню глебы, барацьбе з пустазеллем.)

- плуг (Канчаткова плуг замяніў саху ў 20-я гг. ХХ ст. На тэрыторыі Беларусі зямлю апрацоўвалі з дапамогай рабочай жывёлы — валоў і коней. Валы былі больш прыдатныя для ўзорвання глебы палескай сахой і ў якасці цяглавай сілы выкарыстоўваліся ў паўднёва-заходняй частцы Беларусі. У паўночна-ўсходняй Беларусі, дзе аралі сахой з перакладной паліцай, цяглавай сілай былі коні.)

- барана (Пасля ўзорвання глебу рыхлілі баронамі, у Беларусі вядома некалькі іх тыпаў. Найбольш старажытная барана, якая звязана з падсечнай сістэмай земляробства, называлася вершаліна. Яе рабілі з галіны моцнага дрэва, сукі яго, адсечаныя на адлегласці 50—60 см, утваралі завостраныя зубы. За апрацаваны канец вершаліны мацавалі пастронкі, якімі запрагалі каня ці вала.

Даволі шырока была распаўсюджана прымітыўная барана — смык, якая прымянялася пераважна на толькі што распрацаваных месцах, дзе з-за мноства пнёў і карэнняў нельга была араць сахой. Смыкам у асобных месцах карысталіся і на распрацаваных палях для рыхлення глебы. Смык рабілі з расколатых на дзве часткі некалькіх яловых ствалоў, якія былі звязаны такім чынам, каб гладкая іх паверхня была наверсе, а падрэзаныя і завостраныя сукі — унізе. Даўжыня сучкоў-зубоў не пераўзыходзіла 40—50 см, што дазваляла ім без асаблівых цяжкасцей пераскокваць праз пні. Часткі расколатых ствалоў звязвалі віткамі з лазы, бярозы, дубу. Для таго каб смык быў больш трывалым, яго змацоўвалі папярэчынамі.

Найбольш распаўсюджанай у ХІХ ст. была плеценая, ці вязаная барана. Яе рабілі з дубовых прутоў з заціснутымі паміж імі (з дапамогай кольцаў) дубовымі зубамі, якіх, як правіла, было 25. У пачатку ХХ ст. драўляныя плеценыя бароны пачалі выходзіць з ужывання. На змену ім прыйшла рамная барана з жалезнымі зубамі. )

- сявалка (Многія культуры, асабліва збожжавыя, сеялі ўручную з дапамогай спецыяльных прыстасаванняў — «сявалак». Іх яшчэ называлі «сеўняй», «сеўнікам», «сявенькай», «лукошкам», «касцом». У Беларусі былі распаўсюджаны сявалкі двух тыпаў — саламяныя і лубяныя. Першымі карысталіся ў паўднёва-заходняй, заходняй, цэнтральнай і паўночнай частках Беларусі. Аснову іх рабілі з тонкіх лазовых пруткоў. Лубяная сявалка была распаўсюджана пераважна на Магілёўшчыне і ўсходняй частцы Міншчыны. У якасці матэрыялу для яе вырабу выкарыстоўвалі кару ліпы, вяза, тонкія сасновыя дранкі і інш. На паўднёвым захадзе Беларусі, у прыватнасці на Гродзеншчыне, часам сеялі з мяшка ці фартуха.)

- сеялка (Сеялкі сталі распаўсюджваца толькі ў першай палове ХІХ ст., і першапачаткова — у гаспадарках памешчыкаў. Нават заможныя сяляне ў пачатку ХХ ст. выкарыстоўвалі іх рэдка.)

- серп (Усе збожжавыя культуры ў Беларусі ўбіралі з дапамогай сярпа. Серп з’яўляецца старажытнейшай прыладай жніва амаль ва ўсіх земляробчых народаў свету. Ён мае кароткую драўляную ручку і зазубраную рэжучую паверхню, таму працавалі сярпом сагнуўшыся. Сярпы былі паўкруглай (сферычнай) і падоўжанай (авальнай) формы, прычым сярпы першага тыпу прымяняліся часцей.)

- каса (Каса складвалася з доўгай драўлянай палкі («касаўё», «касс’ё», «касільна»), металічнай часткі («ляза») і драўлянай ручкі («душка», «вязок»), якую мацавалі пасярэдзіне «касавішча». Металічнае лязо мацавалася да

«банька»). На тэрыторыі Беларусі ў ХІХ ст. былі распаўсюджаны косы з доўгім касавішчам. Іх рабілі ў Вілейцы і называлі '«літоўкамі». Частку кос прывозілі з Аўстрыі(«аўстрыйкі»).

- цэп (Ім малацілі жыта, авёс, ячмень, проса і грэчку. Цэп уяўляў сабой доўгую (1,5—2 м), гладка абчэсаную палку — «цапільна», да якой з дапамогай вяровачнага ці раменнага путца прывязвалася карацейшая палка — «біч», «бічук» (50—70 см).

-ток (Яго, як правіла, рабілі ў гумне. Снапы на таку ўкладвалі ў два рады каласамі такім чынам, каб адзін рад крыху находзіў на другі. Малацілі ў адзін, два, тры, чатыры, пяць цапоў у залежнасці ад таго, колькі чалавек магла выкарыстаць сям’я для работы. Малацьбу пачыналі пасля заканчэння палявых работ, і працягвалася гэта праца некалькі месяцаў.)

- малацільня (Малацільні з’явіліся ў Беларусі ў першай палове ХІХ ст. Абмалочанае зерне правейвалі)

- веялка (Да ХХ ст. беларусы шырока практыкавалі правейванне ручным спосабам з дапамогай простай ці спецыяльнай саўковай лапаты — '«шуфліка», «веялкі» з кароткай ручкай. Рабілі лапату з бярозы, асіны, альхі, ліпы. Веялі зерне звычайна ў гумне, на таку, седзячы на нізенькай лавачцы або стоячы на адным калені.)

- ночвы (Для абчысткі аўса і ячменю часта карысталіся драўляным карытам («ночвамі»). Два чалавекі паднімалі яго і ссыпалі зерне на пасланую ўнізе посцілку, пры гэтым мякіну вецер адносіў у бок. Часам ячмень веялі з дапамогай рэшата.)

- арфа (У канцы ХІХ — пачатку ХХ ст. у заможных сялянскіх гаспадарках Беларусі ўжо нярэдка былі механізаваныя веялкі — «арфы».)

- яма (Глыбіня іх магла быць два — чатыры метры. Па форме яна была падобна на грушу ці гаршчок з вузкім горлам. Верхняя частка была вузейшая, а ніжняя — шырэйшая. Сценкі ямы абкладвалі бяростай. Хлебныя ямы капалі звычайна непадалёку каля хаты ў месцах з глыбокім заляганнем гліністага слою. Бульбу захоўвалі таксама ў спецыяльных ямах, звычайна круглай формы. Сцены такіх ям нічым не абкладвалі. Бульбу закрывалі саломай і засыпалі зямлёй. Заможныя сяляне ў ХІХ ст. для захоўвання бульбы будавалі склеп. Яго размяшчалі ў двары, непадалёку каля хаты. Для склепа капалі яму, сценкі якой абкладвалі бярвенцамі. Зверху яму накрывалі драўляным насцілам і засыпалі зямлёй. Каля ўваходу пакідалі адтуліну — «жорло», а для спуску ва ўнутр склепа ставілі лесвіцу. Над ямай рабілі з дошак або саломы навес. У склепе падтрымлівалі невысокую, але па магчымасці роўную тэмпературу. )

- ступы і жорны (Для перапрацоўкі абмалочанага і правеянага збожжа на муку і крупы выкарыстоўвалі ручныя і нажныя ступы, ручныя жорны, вадзяныя і ветраныя млыны.)

- пранікі і мялкі (Для таго, каб аддзяліць насенне ад сцебляў, іх білі невялікім драўляным валікам («пранік», «прач», «пральнік»). Потым сцёблы ільну рассцілалі на лузе. Сцёблы каноплі вымочвалі ў вадаёмах, потым лён і каноплі сушылі, мялі на спецыяльным прыстасаванні («мялка»), трапалі. Па сваёй форме «трапала» было падобна на доўгі кінжал, абодва бакі рабочай часткі якога былі завостраны. Пасля «трапаныя» лён і каноплі абчышчалі вялікімі шырокімі драўлянымі грабянямі і шчоткамі, і ў выніку атрымлівалі гатовыя валокны.)

10. Жывёлагадоўля ў комплексе гаспадарчай дзейнасці беларускага этнасу.

Жывёлагадоўля займала важнае месца ў гаспадарцы беларусаў. Яна забяспечвала сялянскую гаспадарку неабходнымі прадуктамі харчавання (мяса, малако), цяглавай сілай (традыцыйныя транспартныя сродкі), тэхнічнай сыравінай для шматлікіх промыслаў і рамёстваў (выраб адзення з аўчын і шэрсці, выраб абутку, вупражы са скуры і інш.). Акрамя гэтага, жывёлагадоўля давала арганічныя ўгнаенні, што садзейнічала развіццю прагрэсіўных сістэм земляробства.

Асноўнае месца ў структуры жывёлагадоўлі займала буйная рагатая жывёла. Яна належала пераважна да звычайнай мясцовай пароды — нізкарослай, слабасільнай, якая давала мала малака. Пародзістую скаціну халмагорскай, швейцарскай, цірольскай пароды разводзілі толькі ў некаторых заможных гаспадарках, таму што для іх утрымання неабходны значныя затраты.

Найбольш распаўсюджанай цяглавай сілай у земляробстве і на транспарце былі коні. Іх разводзілі паўсюдна. Сялянскія коні былі таксама мясцовай слабасільнай пароды. Яны пасвіліся ўсё лета і восень. У напружаную сельскагаспадарчую пару коней пасвілі і ноччу. Селянін даглядаў свайго каня лепш, чым карову: яму адводзілася лепшае месца ў хлявах, давалі больш якаснае сена, авёс. У многіх раёнах, асабліва паўднёвых, асноўнай цяглавай сілай былі валы. Іх выкарыстоўвалі ў час ворыва і ў якасці транспартнай жывёлы. Валоў таксама запрагалі ў прывады механічных млыноў, малатарняў і інш.

Свінагадоўля была высока развіта на ўсёй тэрыторыі Беларусі. Заможныя сяляне трымалі да 15 і болей галоў свіней. Кармілі свіней караняплодамі, жалудамі, мякінай з дабаўленнем бульбы і мукі. Забівалі іх, як правіла, у пачатку зімы, каб сала і мясныя прадукты лепш захаваліся. З нагоды разбірання забітай жывёлы звычайна «спраўлялі госці»: на свежыну запрашалі сваякоў і суседзяў, дзяліліся мясам з блізкімі родзічамі, суседзямі (давалі «бонду» ці «сквярству»).

Значную ролю ў гаспадарцы адыгрывала авечкагадоўля. Мяса авечак ужывалася ў ежу, воўна выкарыстоўвалася як сыравіна для промыслаў, а ў некаторых рэгіёнах (Гродзенская губерня) авечак нават даілі. Стрыглі іх два разы на год — позняй вясной і восенню, прычым, згодна з народнай традыцыяй, імкнуліся стрыгчы ў аўторак, чацвер і пятніцу. Заканчэнне стрыжкі адзначалася трапезай.

Сярэдняя сялянская гаспадарка мела 4—6 авечак, а заможныя сяляне трымалі іх удвая больш. У сялян былі выключна простыя грубашэрсныя авечкі, а танкарунных вырошчвалі толькі ў багатых панскіх гаспадарках. Малазямельныя сяляне і местачкоўцы для атрымання малака разводзілі коз.

Хатняй птушкі трымалі няшмат — ад 3 да 10 курэй на гаспадарку. Гусей і качак звычайна разводзілі там, дзе паблізу быў вадаём. Мяса хатняй птушкі сяляне рэдка ўжывалі ў ежу. Птушку, як правіла, прадавалі ў гарадах і мястэчках.

Сялянскую жывёлу пасвілі на працягу 6—7 месяцаў — з пачатку вясны і да позняй восені. Кароў і авечак на ноч заганялі ў хлявы, коней часта пасвілі цэлыя суткі. Выкарыстоўвалі таксама і адгонную форму выпасу, калі статак гналі на доўгі час далёка ад дому. У такім выпадку для начлегу жывёле рабілі часовыя збудаванні — аборы ці кашары. Свіней кармілі ў хлявах, часам выпускалі іх на падножны корм. Палешукі выкарыстоўвалі адгонную форму іх утрымання. Вось як аб гэтым пісаў беларускі этнограф А. Кіркор:

«Прыкметна тое, што ў многіх месцах гаспадары на цэлае лета выганяюць сваіх свіней у лес і да глыбокай восені зусім не клапоцяцца пра іх. Лясная прырода, балоты, жалуды — уяўляюць для свіней усе магчымыя зручнасці. Яны тлусцеюць і разводзяцца ў лесе.

Арыгінальная абарона свіней ад ваўкоў і мядзведзяў. Свінні заўсёды трымаюцца разам, ходзяць гуртом; у выпадку нападку на іх яны ўмеюць так шчыльна згуртавацца, утвараючы чатырохвугольнік і забраўшы ўсіх меншых у сярэдзіну, падымуць такі рык, што і нават самыя лютыя ваўкі не адважацца зрабіць на іх нападзенне, а былі выпадкі, калі адзінокія ваўкі былі разарваны свіннямі... Восенню для гаспадароў многа клопату вярнуць у вёску адзічэлы статак свіней. У гэтым паспяваюць жанчыны, якія мінулай зімой кармілі іх. Яны ўмеюць прывабіць іх да сябе, голас іх пазнаюць старыя свінні і пасля многіх, часам працяглых дагаджэнняў, ідуць за жанчынамі, а за старымі ідуць і маладыя. З’яўляецца мужчынская дапамога, і такім чынам, пастаянна зазываючы голасам і кідаючы лусты хлеба, прыводзяць іх у вёску. Пінчуковае сала і вэнджанае мяса славяцца ў Літве і, канечне, прыносяць гаспадарам шмат выгады».

У зімовы перыяд асноўную долю ў рацыёне буйной рагатай жывёлы і коней складала яравая салома, часцей жытняя, з дамешкам сена, якое летам нарыхтоўвалі ўручную — з дапамогай косаў, грабляў, вілаў. Траву касілі касой, а затым высушаную граблямі зграбалі і з дапамогай вілаў складвалі ў копы, а затым рабілі стагі. Перш чым складваць копы ў стог, на абраным для гэтага месцы рабілі насціл ці памост з жэрдак — «адзёнак». Ён захоўваў сена ад балотнай сырасці, асабліва ў дажджлівую пару. Ніжняя частка стога была шырокай, а верхняя значна вузейшая. Частку сена захоўвалі ў спецыяльнай пабудове, якая называлася пуня ці адрына. Сена захоўвалі таксама ў вялікіх гаспадарчых пабудовах, якія называліся гумнамі.

Жывёлу трымалі ў хлявах. Калі ў гаспадарцы было некалькі такіх пабудоў, то кожная з іх мела назву, якая ўказвала на жывёлу, што ўтрымлівалася там (кароўнік, свінарнік, аўчарня і інш.) Хлеў для коней называлі «стайняй». Колькасць гаспадарчых пабудоў для ўтрымання жывёлы, іх памеры і якасць залежалі ад эканамічнага стану сям’і.

Жывёлагадоўля як адзін з важнейшых старажытных заняткаў беларусаў адыгрывала важную ролю ў жыцці народа, арганічна ўваходзіла ў земляробчы каляндар, у структуру традыцыйнай беларускай культуры. Многа народных звычаяў, абрадаў, павер’яў, прыкмет было звязана з жывёлагадоўляй. Так, напрыклад, з даўніх часоў было вядома, што добрая малочная карова мае доўгі хвост, худую шыю, тонкую скуру і тоўстыя жылы на жываце. Па знешніх прыкметах вызначалі тлустасць малака ў каровы: «У якой каровы вуха тоўстае, то малако густое, а калі вуха сіняе, як пуп, то і малако сіняе, як бы з вадою». Стомленых спацелых коней не рэкамендавалася паіць халоднай вадой: у іх нярэдка ўзнікаў апой — запаленне суставаў. З жывёлагадоўляй звязана старадаўняе гадавое свята Юр’я, якое адзначалася ў гонар заступніка жывёлы і гаспадаркі Юр’я — 23 красавіка па ст. ст. Хрысціянская назва святога Юр’я ўвабрала ў сабе рысы старажытнага язычніцкага Вялеса — апекуна хатняй жывёлы, урадлівасці і закаханых. Да Юр’я прымяркоўваўся першы выган статка ў поле, на «Юр’еву расу», калі, згодна з народнымі вераваннямі, раса мела цудадзейную моц. Гэты дзень лічыўся таксама святам пастухоў. На Юр’я пастухі не бралі з сабой пугаў, а выганялі жывёлу галінкамі вярбы, асвечанай у царкве на Вербную нядзелю. Вечарам напярэдадні Юр’я ўпершыню выводзілі коней на начлег. Існавала павер’е, што Юр’я «замыкае ваўкам раты», і з гэтага дня драпежнікі не будуць нападаць на конскі табун. Коням стрыглі хвасты і грывы, каб яны лепш адрасталі. У гэты дзень рабілі абрадавы абход палёў і агляд нівы, варажылі на будучы ўраджай. Пасля абходу жытніх ніў там жа каля іх і частаваліся, закопваючы на ніве косці ад велікоднага стала. Гаспадары частавалі пастухоў хлебам, салам, яйкамі, і яны самі ў гэты дзень ладзілі сабе трапезу, дзе

абавязковай была яечня. Састаўной часткай свята былі карагоды і шматлікія песні, прысвечаныя Юр'ю, якім надавалася магічнае значэнне.

Жывёлагадоўля знайшла адлюстраванне ў шматлікіх беларускіх прыказках і прымаўках:

«Як гаспадар каля жывёлы мучыцца, то жывёла ручыцца»

«Як пакорміш, так і надоіш»

«Шануй каня дома, а ён цябе ў дарозе»

«Сам ня з’еш, а каню дай»

«Не вымем карова малако дае, а языком»

«Праз сілу і конь не бярэ»

Такім чынам, асноўнымі традыцыйнымі гаспадарчымі заняткамі беларусаў былі земляробства і жывёлагадоўля. Важную ролю адыгрывалі здабыўныя промыслы — збіральніцтва, пчалярства (бортніцтва), паляўніцтва, рыбалоўства, якія дапаўнялі асноўныя заняткі. У некаторых месцах (напрыклад, на Палессі) роля здабыўных промыслаў (паляўніцтва) узрастала ў параўнанні з асноўным заняткам — земляробствам, якое цяжка было весці з прычыны балоцістай мясцовасці і непрыдатных умоў. Роля рыбалоўства была больш высокай у тых раёнах, дзе былі паблізу вадаёмы, рэкі і азёры.

Жывѐлагадоўля (вядома на тэрыторыі Беларусі з часоў неаліту; у эпоху бронзы атрымала агульнае распаўсюджанне), адзін з важнейшых гаспадарчых заняткаў беларусаў, які забяспечваў насельніцтва прадуктамі харчавання і сыравінай для разнастайных рамѐстваў, даваў арганічныя ўгнаенні і цяглую сілу (кані, валы). На Беларусі здаўна разводзілі буйную рагатую жывѐлу (займала асноўнае месца ў структуры жывѐлагадоўлі), коней, свіней, авечак, хатнюю птушку. Найбольш распаўсюджанай у Беларусі была т.зв. ―літоўская‖ парода кароў (паходзіць ад еўрапейскага тура), якая вылучалася прыстасаванасцю да суровых умоў утрымання, непераборлівасцю ў харчаванні і адносна высокай малочнасцю. У Падзвінні і Падняпроўі была больш развіта конегадоўля. Конь здаўна быў тут асноўнай цяглавай сілай. Мясцовая парода коней, патомкаў тарпанаў (дзікіх лясных коней, вынішчаных яшчэ ў Сярэднявеччы), вызначалася невялікім ростам (120-130 см), але была параўнаўча моцнай і вынослівай у рабоце. Звычайна селянін даглядаў свайго каня лепей, чым карову, бо ад яго працаздольнасці залежыла эфектыўнасць апрацоўкі зямлі і, адпаведна, лѐс будучага ўраджаю. Каню адводзілася больш утульнае і цѐплае месца ў хлявах (стайні), для яго нарыхтоўвалі і больш якаснае (мурожнае) сена, а таксама канюшыну, віку, авѐс. На Палессі, у Панямонні і на значнай тэрыторыі Цэнтральнай Беларусі асноўнай цяглавай сілай у сялянскай гаспадарцы былі валы. Яны выкарыстоўваліся як на ворыве, так і ў якасці транспартных жывѐл. Іх таксама запрагалі ў прывады механічных млыноў, малатарняў, сукнавальняў і г.д. Аднак пры баранаванні поля, перавозцы больш лѐгкіх грузаў і пасажырскай яздзе часцей за ўсѐ выкарыстоўвалі коней. Выкарыстанне ў паўночна-усходняй частцы Беларусі ў якасці асноўных цяглавых жывѐл коней, а ў паўднѐва-заходняй валоў, такім чынам, выступала як пэўная этна-культурная традыцыя, якая накладала свой адбітак на штодзѐнны побыт і гаспадарчую дзейнасць, на спосабы апрацоўкі глебы, на канструктыўныя асаблівасці традыцыйных земляробчых прылад і транспартных сродкаў. Свінагадоўля была шырока развіта на ўсѐй тэрыторыі Беларусі. Высокай прадуктыўнасцю свінагадоўлі ў канцы ХІХ ст. вылучаліся Гродзенская і Мінская губерні. Свіней адкормлівалі зялѐнымі кармамі, карняплодамі, жалудамі.

11. Этыкет i народнае адзенне ў Беларусі.

НАРОДНЫ ЭТЫКЕТ – сукупнасць правіл паводзін і абыходжання, прынятых у асяроддзі працоўных; знешняе праяўленне культуры. Рэгуляваў узаемаадносіны людзей у працоўнай, грамадскай, бытавой і сямейнай сферах жыццядзейнасці, у кантактных сітуацыях са знаёмымі і незнаёмымі людзьмі.

Правілы народнага этыкета перадаваліся з пакалення ў пакаленне, праяўляліся ў розных звычаях, абрадах, табу, адлюстроўваліся ў казках, прымаўках, прыказках, частушках і іншых фальклорных жанрах. У паводзінах працоўных здаўна закладзены гуманістычны прынцып павагі да чалавека і яго годнасці, маральныя патрабаванні: добразычлівасць, ветлівасць, сціпласць і дакладнасць, павага да бацькоў і старэйшых, гасціннасць і інш. У сялянскай абшчыне, прамысловых арцелях існавалі элементы калектывісцкіх адносін (узаемадапамога і ўзаемаадказнасць), вытокі якіх у абшчынна-родавым ладзе. Праявамі такіх адносін былі талака, бонда і інш. Народны этыкет характарызуецца этнічнымі адметнасцямі, вызначае асаблівасці жаночага і мужчынскага адзення, галаўных убораў, упрыгожання. У розных народаў неаднолькавыя формы прывітання, звароту, звычаі, традыцыі, абрады, забароны, сэнс жэстаў, позы сядзення, парадак прыёму ежы і інш.

На Беларусі спрадвеку абавязковымі атрыбутамі з'яўляліся вітальныя словы – «добры ранак», «добры дзень», «дабрыдзень», «добры вечар», развітальныя – «бывайце», «да пабачэння», «да сустрэчы», «дабранач», словы ўдзячнасці – «дзякуй», просьбы – «калі ласка», «будзьце ласкавы» і інш. У вёсцы было прынята вітацца і з незнаёмымі людзьмі. Вітанні з тымі, каго даўно не бачылі, і развітанні на доўгі час суправаджаліся поціскам рукі і пацалункамі. Пры ўваходзе ў жылое памяшканне разам з прывітаннем мужчыны абавязкова здымалі галаўны ўбор.

На Беларусі бацькоў, старэйшых (знаёмых і незнаёмых) называлі на Вы. Да бацькі звярталіся са словамі «татка», «татачка», да маці – «матуля», «мамка», «мамачка». Спакон вякоў прынята было аказваць дапамогу спадарожніку парадай, начлегам, харчаваннем. У простых людзей у пашане былі працавітасць, добрасумленныя адносіны да зямлі, да працы і яе вынікаў, асабліва да хлеба. Сурова асуджаліся гультайства, лянота, грэбаванне працай, прыроднымі ўгоддзямі, у сям'і і арцельных калектывах такія паводзіны выклікалі і спагнанні.

Правілы народнага этыкету рэгулявалі адносіны паміж юнакамі і дзяўчатамі, жанчынамі і мужчынамі. Яны ўстанаўлівалі формы адносін паміж моладдзю на вячорках, у час гульняў, абрадаў, пры праводзінах дзяўчыны хлопцам. У сямейнай сферы народны этыкет вызначаў абавязкі мужа, жонкі і іншых членаў сям'і. У сельскай мясцовасці мужчыны абавязаны былі араць зямлю, касіць, перавозіць сена, салому, снапы, даглядаць скаціну зімой, выконваць будаўнічыя і рамонтныя работы, нарыхтоўваць дровы, вырабляць гаспадарчыя прылады, начынне і інш. Жанчынам ставілася ў абавязак гатаваць ежу, засяваць і палоць агарод, капаць бульбу, рваць лён і каноплі, апрацоўваць трасту, прасці, ткаць, шыць, мыць і рамантаваць адзенне, падтрымліваць чысціню ў доме. Паводле народнага этыкету мужчыне не да твару было даставаць ежу з печы, бялізну з куфра або кубла. Гэтыя абавязкі і правілы маглі парушацца ў экстрэмальных умовах. Дзеці безадказна павінны былі слухацца бацькоў, асабліва галаву сям'і, гаспадара.

Народны этыкет рэгуляваў распарадак працоўнага дня, вызначаў час, калі ўставаць раніцай, снедаць, абедаць, вячэраць. Строга прытрымліваліся застольнага этыкету. Ніхто не пачынаў есці раней галавы сям'і. За ядой не прынята было размаўляць. За скінуты на падлогу хлеб або крошкі прасілі прабачэння. Чарговую страву пачыналі есці па камандзе гаспадыні. З'ядалі ўсё, што было ў місцы. За свавольства за сталом дзеці караліся. Шэраг правіл адносіўся да абрадавага застолля: вясельнага, хрэсьбіннага, памінальнага і інш.

У паводзінах працоўных, іх узаемаадносінах меліся і негатыўныя з'явы, абумоўленыя іх прыгнечаным становішчам, беднасцю, непісьменнасцю, нізкім узроўнем адукацыі і культуры.

Народнае адзенне - неад’емная частка паняцця ―нацыянальная культура‖. Святочныя строі з’яўляюцца яскравымі ўзорамі дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва. Фарміраванне нацыянальнага касцюма адбывалася пад уплывам спосабаў гаспадарчай дзейнасці, этычных норм, эстэтычных поглядаў, нацыянальных традыцый. Акрамя ўтылітарнай і эстэтычнай функцый, адзенню таксама ўласцівы практычная, магічная, абрадавая, саслоўная, полавая, узроставая, этнічная, рэлігійная, прафесійная функцыі. Фарміраванне беларускага народнага адзення адбывалася на працягу доўгіх вякоў і сваю завершанасць набыло ў 16 ст., адначасова з фарміраваннем беларускай народнасці. Традыцыйны беларускі касцюм вызначаецца кансерватыўнасцю. Для яго характэрны: строгасць ансамбля, сталыя колеравыя (пераважна бела- чырвоныя) спалучэнні, наяўнасць геаметрычных і раслінных узораў у арнаментыцы, віды матэрыялаў. Асноўныя спосабы ўпрыгожвання адзення: узорнае ткацтва, вышыўка, набойка, афарбоўка, адбельванне, мярэжка, гафрыроўка, карункі і г.д. Мужчынскі касцюм: кашуля навыпуск з поясам, нагавіцы, суконная ці валяная шапка альбо саламяны капялюш; на нагах – лапці альбо боты, зімою – валѐнкі. Камізэлькі (безрукаўкі). Верхняе адзенне: світа (сярмяга), кажухі, паўкажушкі і г.д. Шляхецкае адзенне мужчын вызначалася раскошаю, багаццем: капот, кунтуш, жупан, дэлія. Жаночы касцюм: палатняная кашуля, спадніца (андарак, панѐва), хвартух, гарсэт. Галаўныя ўборы: вянок, скіндачка, кубак (у дзяўчат); хустка, чапец, намітка, галовачка (у замужніх). На нагах – пасталы, чаравікі, шнуроўкі; зімою – буркі, валѐнкі. Багацце творчай фантазіі пры стварэнні жаночых касцюмаў выявілася ў разнастайнасці кампазіцыйных форм, канструкцый і спосабаў упрыгожвання, адчувалася іх гармонія з навакольным асяроддзем і настроем душы. Жаночае адзенне – увасабленне эстэтычных ідэалаў народа. Традыцыйны народны арнамент, якім аздабляліся элементы мужчынскага і асабліва жаночага адзення, меў сваю семантыку і магічны сэнс. Найбольш архаічны геаметрычны арнамент быў сістэмай старажытных абстрактных сімвалаў, якія выконвалі камунікатыўную функцыю. Кожны са знакаў (кола, крыж, трохкутнік, квадрат, ромб, шматграннікі) нѐс сваю сэнсавую нагрузку. Раслінныя выявы былі сімваламі вечнага жыцця. Птушыныя вобразы ўспрымаліся як сімвалы надыходу цяпла і вясны, сімвалы мужчыны і жанчыны, ці як пасрэднікі між жыццѐм і замагільным светам. Разбурэнне традыцыйнага народнага касцюма адбывалася пад уплывам фабрычнай выстворчасці, у выніку пашырэння гарадскога адзення, прамысловых вырабаў. Выкарыстанне элементаў нацыянальнага касцюма прасочваецца ў работах сучасных беларускіх мадэльераў.

У беларускай традыцыйнай культуры адзенне, як штучнае покрыва чалавечага цела (у шырокім сэнсе ўключае абутак і галаўныя ўборы), акрамя непасрэднай утылітарнай функцыі выконвала надзвычай важную сімвалічную ролю. Адзенне служыла маркерам пола, узросту,

сямейнага, сацыяльнага, саслоўнага, маѐмаснага стану, этнічнай, рэгіянальнай, канфесійнай прыналежнасці, роду заняткаў чалавека, яго рытуальных роляў. Адначасова яно з’яўлялася інструментам, сродкам і аб’ектам магічных практык, адным з галоўных знакаў (у шэрагу з мовай і імем) культурнага статуса чалавека, яго вылучанасці са свету прыроды. Як - абалонка‖ чалавека, адзенне суадносілася з целам (параўнай агульныя пазначэнні дэталяў адзення і частак цела: спіна, плячо, пояс, рукаў, гарлавіна, нагавіцы і інш.). У мастацкім плане ва ўсе гістарычныя перыяды вызначальную ролю адыгрываў касцюм – сукупнасць кампанентаў адзення і прадметаў, што яго дапаўняюць, спалучаных у адзіным стылі. Паводле канструкцыі касцюмы ўсіх эпох падзяляюцца на тры асноўныя тыпы: Драпіраваны (складаецца з абгорнутага вакол цела кавалка тканіны, замацаванага непасрэдна на постаці); Накладны (апранаецца праз галаву і як бы накладаецца на плечы); Расхінны (мае спераду разрэз зверху данізу). У ХІХ-пач.ХХ ст. у традыцыйны комплекс мужчынскага адзення ўваходзілі кашуля, нагавіцы, а таксама камізэлька (від безрукаўкі, што апраналася на кашулю). Кашулю насілі навыпуск і абавязкова падпярэзвалі поясам, які лічыўся не толькі элементам адзення, але і надзейным магічным абярэгам ад ―нячыстай сілы‖. Сярод абутку былі пашыраны лапці, скураныя пасталы (скураны абутак накшталт лапцей), боты, зімой – валѐнкі. Галаўнымі ўборамі былі саламяны капялюш (брыль) ці валеная магерка (шапка ў выглядзе каўпака або ўсечанага конуса), зімой заечая ці аўчынная аблавуха (шапка-вушанка). Завершанасць ансамблю надавала скураная сумачка, якую падвешвалі цераз левае плячо ці да пояса. Мужчынскі касцюм меў сціплае аздабленне, у ім пераважаў белы (светла-шэры) колер, а дэкор прыпадаў на каўнер, пазуху , спод кашулі і на разнаколерны пояс з кутасамі. Аднак найбольш ярка і непаўторна этнічная адметнасць беларускага адзення выявілася ў традыцыйным жаночым касцюме. У жаночай кашулі найбольшая ўвага звярталася на ўпрыгожанне рукавоў, што было звязана не толькі з мастацкім аздабленнем адзення, але і верай у магічную сілу чырвонага геаметрычнага (рамбічнага) арнаменту, які не толькі засцерагаў чалавека ад рознай злыбяды, але і спрыяў яму ў працы і асабістым жыцці.

 

12. Канон народнага харчавання ў Беларусі.

Традыцыйная беларуская кухня - майстэрства прыгатавання ежы і сукупнасць найбольш пашыраных і тыповых страў, што бытавалі (бытуюць) на беларускай этнічнай тэрыторыі на працягу доўгага часу і з’яўляюцца неад’емным элементам беларускай этнічнай культуры. Характар беларускай традыцыйнай кухні вызначаўся спецыфікай гаспадарчай дзейнасці насельніцтва (земляробства і жывѐлагадоўля), а таксама багатымі прыроднымі рэсурсамі тэрыторыі пражывання (разнастайная флора і паляўнічая фаўна, вялікая колькасць рыбных рэк і азѐр).

Са старжытных часоў найбольшае распаўсюджанне ў беларусаў мелі прадукты расліннага паходжання і ў першую чаргу збожжавыя. Прадукты з зерневых. Жыта, пшаніца, проса і іншыя культуры вядомы на тэрыторыі Беларусі з часоў жалезнага веку. Асноўным прадуктам з зерневых, у прыватнасці з жыта і пшаніцы, з’яўлялася мука. У сваю чаргу, самым распаўсюджаным ва ўсе часы прадуктам на Беларусі з’яўляўся хлеб, выпечаны з жытняй мукі. У залежнасці ад дастатку сям’і, добрага ці не ўраджаю, святочных дзѐн ці будзѐнай пары выпякалі разнастайныя гатункі хлеба. Пытляваны – хлеб вышэйшага гатунку з мягкай, прасеянай (пытляванай), як правіла, пшанічнай мукі, які быў адноснай рэдкасцю нават у багатых сем’ях і выпякаўся да вялікіх урачыстасцяў, напр., да Вялікадня. Сітны – жытні хлеб вышэйшага гатунку, выпечаны з мукі прасеянай праз рэшата, а затым і дробнае

сіта; зазвычай быў адзнакай багатых гаспадароў. Шатраваны – найбольш стандартны, якасны жытні хлеб з ачышчанага і перавеянага зерня. Пры дастатку збожжа, найбольш распаўсюджаны хлеб у беларускіх сялян. Градовы – жытні хлеб горшай якасці з дрэнна правеянага зерня. Пушны – жытні хлеб дрэннай якасці з зусім невеянага зерня, пры выпечцы якога ў муку дадавалі да паловы мякінных рэшткаў. Бульбяны – жытні хлеб, у цеста якога ў якасці дамешкаў дадавалі сырую драную ці вараную тоўчаную бульбу. Вылучаўся высокімі смакавымі якасцямі, яго пяклі нават у багатых сем’ях. Распаўсюджанне атрымаў у др.пал.ХІХ ст.

Нярэдка выпякалі хлеб, выкарыстоўваючы ў якасці дамешкаў аўсяную, ячменную, грэчневую муку. У цяжкія , неўрадлівыя гады маглі дадаваць лебяду, крапіву, змолатыя жалуды і інш. Аднак, якога б гатунку не быў хлеб, у беларускай традыцыйнай культуры ѐн з’яўляўся самым сакралізаваным відам ежы, сімвалам дабрабыту, шчасця, дастатку. Як ―Дар Божы‖, хлеб выступаў увасабленнем чалавечай долі, карыстаўся асаблівай пашанай і выклікаў амаль рэлігійнае стаўленне. Падымаючы ўпушчаны хлеб, яго цалавалі са словамі ―Даруй, Божухна!‖. Пакінутыя крошкі або кавалкі хлеба, кінутыя падчас абеду сабаку, маглі прыводзіць да няўроду ці голаду. Як самы каштоўны дар, хлеб прыносілі ў ахвяру Богу, продкам, Лесуну, Вадзяніку.

Вельмі распаўсюджанымі былі і іншыя стравы з жытняй, пшанічнай, грэцкай, просавай, аўсянай, гарохавай мукі і розныя крупы, з якіх рабілі пірагі, бліны, кашы, клёцкі, секанку, розныя віды полівак (зацірка, кулеш, крупеня; квашаныя поліўкі — саладуха, кулага) [201] . Сярод традыцыйных прысмак — розныя віды кісялю (жур), поліўка, юшка, салаты і інш.[202]

Адным з асноўных прадуктаў харчавання беларусаў здаўна была гародніна: капусту, буракі, бручку, агуркі салілі; гарох і бабы тушылі; рэпу і моркву — парылі і пяклі. Супы выгатаўляліся з капусты (капуснік), буракоў (боршч), шчаўя, бацвіння і інш.

Мясныя стравы даўней гатавалі ў асноўным на святы, пераважна зімовыя. Дзічына таксама была найбольш даступная ўвосень і зімой. Сярод мясных прадуктаў асноўнае месца займалі вырабы са свініны, значна меней, але больш як сёння, спажывалася бараніны, яшчэ менш — ялавічыны. Свіней забівалі пераважна ў лістападзе- студзені, а таксама вясной; найбольш часта перад Калядамі, што з'яўляецца старажытным, яшчэ з паганскіх часоў, звычаем. З нарэзанага мяса або мяснога фаршу выраблялі кілбасы; з пячонкі, крыві з дадаткам мукі, крупаў — кішку; свіныя страўнікі таксама начынялі фаршамі (кіндзюк, шкалондза, або каўбух); вырабялі студні, сальцісоны, рулеты, вэндзілі шынкі — свіныя лапаткі са скурай, кумпякі — лапаткі без скуры, якую салілі разам з салам, рэбры, галёнкі — верхнія часткі ног, аддзеленыя ад шынак і кумпякоў, свіныя вушы. Саланіну, каўбасы, вяндліну захоўвалі да цяжкіх сельскагаспадарчых работ — сенакосу, жніва. У сённяшняй беларускай кулінарыі перавагу аддаюць мясу, тушанаму з агароднінай і грыбамі, запечанаму з сырам і г.д. Адна з найбольш вядомых страў — мачанка. Прыправы — перац, каляндру, часнок, пятрушку і інш. - выкарыстоўваюць памяркоўна. З хатняй птушкі найбольш звыклымі былі куры, качкі, гусі; у 16 ст. з'явіліся індыкі. Асноўнай мэтай гадоўлі птушкі было атрыманне яек. У сялянскім рацыёне птушынае мяса было рэдкасцю, яго спажывалі пераважна як дыетычную ежу пры хваробах, часцей прадавалі на рынку ці выплочвалі ў якасці натуральнай даніны. Традыцыйным дэлікатэсам былі вэнджаныя

"паўгускі", вяленыя качкі. Печаная ці смажаная гусь з грыбамі, ці фаршыраваная кашай – традыцыйная беларуская страва, вядомая з многіх літаратурных крыніц.

Малочных прадуктаў раней спажывалася значна меней, чым сёння (менш за 100 л. на чалавека ў год у пераліку на цэльнае малако). Мясцовая "чырвоная" парода буйной рагатай жывёлы не вызначалася высокімі надоямі, а значную частку статка складалі валы. Асноўным сродкам кансервацыі і галоўнай формай спажывання малака быў тварожны сыр, які елі пераважна ў святы. Тварожны сыр высушваўся да крамянасці, яго крышылі нажом або смакталі як цукеркі. Больш распаўсюджаным, чым сёння, быў сыр з казінага малака. Ферментаваны сыр (сычужны) быў да 18 стагоддзя экзатычным відам імпарту, мала вядомым нават прывілеяваным саслоўям. Яго мясцовая вытворчасць пачалася толькі ў 19 стагоддзі. Яшчэ менш, чым сыр, ужывалася смятана і масла, якімі, як і цэльным малаком, "забельвалі" супы, кашы і іншыя стравы. Больш спажывалі раслінны тлушч у форме алею — ільняны і канапляны, у вышэйшых саслоўях часам і аліўкавы. Алеем штодзённа запраўлялі кашы, прыпраўлялі селядцоў. Рыба ў Беларусі спажывалася пераважна мясцовая, прэснаводная, асабліва шмат у перыяд пастоў. Папулярнымі былі ліні, асятры, шчупакі, мянтузы, ляшчы, акуні і г.д., з якіх варылі юшку, рабілі рыбныя клёцкі — галкі, а таксама вендзілі, салілі. Селядцы былі ці не адзінай марской рыбай, даступнай, хаця б на святы, усім пластам грамадства. Прывілеяваныя класы калі-некалі спажывалі таксама траску.

Найбольш сытным перыядам у годзе быў прамежак паміж Калядамі і Масленіцай, г.зв. мясаед, калі спажывалася найбольш мясных прадуктаў. Такі рытм у пэўным сэнсе дапамагаў прыстасавацца да дэфіцыту асноўных прадуктаў харчавання. Вясной запасаў ежы бракавала, тады меню разнастаілі шчаўём, крапівой, баршчэўнікам, лебядой, карэннем заячай капусты, бацвіннем, маладымі парасткамі хвоі, “мязгой” — яшчэ не зацвярдзелай абалонай асіны і бярозы. Голад быў звычайнай з'явай у жыцці прыгоннай вёскі, а ў часы неўраджаяў, войн, эпідэмій – таксама ў гарадах. На святы спажывалі абрадавыя стравы: на радзіны падавалі бабіну кашу; на вяселле елі хлеб-каравай; на Вялікдзень — велікодную паску, рабілі каўбасы і фарбавалі яйкі; на Масленіцу рабілі бліны; на Купалле — кулагу; на хаўтуры і памінкінябожчыкаў ужываліся спецыяльныя памінальныя кашы і напоі (коліва, куцця, гарэлка, кісель і інш.).

У сярэдзіне XVIII ст. у Беларусь пранікае бульба, якая з сярэдзіны XIX ст. ужо настолькі набывае шырокае выкарыстанне ў рацыёне беларускіх сялян, што самі беларусы сталі лічыць бульбу сваім нацыянальным прадуктам харчавання. У беларускай кухні налічваецца болей за 200 страў з бульбы — адварная, печаная, смажаная, тушаная, камы, пюрэ, бабка (ці драніцы), бліны, аладкі, клёцкі, калдуны, гульбішнікі, запяканкі, піражкі, суп і г.д. Беларускімі нацыянальнымі стравамі з бульбы лічацца: пюрэ (тоўчанка), аладкі (дранікі, бульбянікі), бабка і інш.

Самымі старажытнымі алкагольнымі напоямі былі піва і мёд. Піва выраблялася толькі верхняй ферментацыі, звычайна малога мацунку (2–3 аб.%), але спажывалася ў знач. колькасці, у пэўным сэнсе замяняючы прахаладжальныя напоі. Піва было нетрывалым, але яго варылі (асабліва ў фальварках) досыць часта. У параўнанні з сучаснасцю значна больш распаўсюджаным было піва цалкам ці часткова з пшанічнага соладу ("белае"). Піўныя поліўкі (з жаўткамі, тварагом, смятанай — граматка) да 19 ст. замянялі сярэдняму класу каву і гарбату. Пітны мёд, у залежнасці ад прапорцыі мёду і вады і ступені перагонкі, меў мацунак ад 12% да 50%; асабліва цаніўся мёд, які "сыцілі" ў Каўнасе. Віно ўжывалася ў

літургічнай практыцы праваслаўнай і каталіцкай царквы, а таксама было артыкулам раскошы. Яно імпартавалася з Грэцыі і Малдовы (мальвазія, царкоўныя кагоры), з 16 ст. найбольшую папулярнасць сярод шляхты набыло віно з Венгрыі (асабліва такай). У 17–18 ст. пашырылася мода на рэйнскія, якія ў Рэчы Паспалітай пілі з цукрам, і французскія віны. Гарэлка (вино горелое) з'явілася ў ВКЛ у канцы 15 ст. і па меры змяншэння выдаткаў на яе вытворчасць паступова выцясняла піва і асабліва мёд, з кан. 17 – пач. 18 ст. заняўшы месца асноўнага алкагольнага напою. У залежнасці ад ступені дыстыляцыі яе мацунак вагаўся ад 15–20% (г.зв. простая) да "акавіты" (каля 70%). Папулярнымі напоямі шляхты былі розныя лікёры, настойкі і наліўкі на аснове гарэлкі, з дадаткам зёлак, мёду, спецый, ягад, цукру — зуброўка, крупнік, крамбамбуля, траянка і г.д.

З неалкагольных напояў у беларусаў былі папулярныя бярозавы і кляновы сокі, якія нарыхтоўвалі ў сакавіку, спажывалі не толькі ў свежым, але і ў зброджаным вылядзе: злівалі ў кадку, дадавалі дрожджы, некалькі галінак парэчак для паляпшэння смаку і насыпалі авёс, які, прарастаючы на паверхні, ахоўваў сок ад пылу. Такі напой мог захоўвацца да сенакосу; у Польшчы «бярозавая юшка» служыла аб'ектам сталых кпінаў над літоўцамі і беларусамі. Іншым традыцыйным напоем быў хлебны квас, які выраблялі досыць салодкім. І квас, і бярозавы сок летам выкарыстоўвалі для прыгатавання халаднікоў. Папулярнымі былі адвары розных зёлак (ліпавага квецця, дзіванны), збіцень, узвары з яблыкаў, груш. Кава распаўсюдзілася ў Рэчы Паспалітай з канца 17 ст. (традыцыйна лічыцца, што першая буйная партыя трапіла як трафей пры перамозе над туркамі ў Венскай бітве (1683)). Вельмі хутка кава набыла вялікую папулярнасць сярод шляхты і мяшчан і пачала лічыцца адным з «сармацкіх» нацыянальных сімвалаў; ніжэйшыя саслоўі імітавалі каву з пражаных жалудоў, ячменя, цыкорыі. З гарбатай шляхта пазнаёмілася ў сяр. 18 ст., але да падзелаў дзяржавы яна так і не набыла папулярнасці, маючы рэпутацыю толькі аптэчнага сродку.

Старажытныя традыцыі харчавання ў значнай меры захоўваюцца і зараз: у рацыёне беларусаў пераважаюць стравы з капусты і бульбы, бліны, кашы, малочныя стравы, супы. У XX ст. павялічылася разнастайнасць мясных вырабаў, узрасло спажыванне сланечнікавага алею, рыбы, памідораў, кандытарскай прадукцыі. З'явіліся стравы, напоі, ягады і садавіна, запазычаныя ў іншых народаў, — шашлык, плоў, гуляш, пельмені, піца і інш. Узрасла роля прывазных напояў і экзатычнай садавіны і гародніны — гарбата, какава, кава, бананы, апельсіны, мандарыны, ківі, ананасы, кавуны і інш. Выйшлі з ужытку каноплі, ільняное семя, некаторыя стравы з мукі — саладуха, кулага, талакно, мучныя кісялі.

13. Анталагічнае веданне ў беларускай міфалогіі: канцэпты яно, ява, наўе.

Славянскія міфы распавядаюць, што Род, Бог-Творца ўсяго існага, аддзяліў цёмныя часціцы хаосу ад светлых, стварыўшы такім чынам парадак у свеце. Толькі там, дзе святло аддзелены ад цемры, магчымы парадак, а там, дзе ёсць і святло, і цемра, магчыма развіццё. Славяне, якія разумелі гэта, дзялілі свет на тры часткі: Явь, Наўе, праўся. У прадстаўленні славян цемра не была роўная злу. Горшае зло - хаос, адсутнасць парадку, падзелу святла і цемры. Сама ж цемра неабходная для развіцця свету, пастаяннага руху да святла, для існавання свабоднай волі чалавека. Таму тры свету ці тры часткі свету, - Ява, Наўе, Праве - аднолькава важныя ў славянскай міфалогіі. Разумець гэта неабходна для дакладнага чытання славянскіх міфаў, дзе Багі Праві і Багі Наві ня выюць адзін з адным, а сумесна падтрымліваюць раўнавагу ў свеце. Ява, Наўе, Праве звязаныя паміж сабой Сусветным

Дрэвам. Спрадвеку ў паганскіх традыцыях, сусветнае дрэва сімвалізуе сувязь светаў. У нас такім дрэвам быў дуб. У побыце славяне ставілі абцясаўся бервяно пасярэдзіне жылля, што сімвалізавала цэнтр светабудовы. У дваяверства гэтая традыцыя Замену праваслаўным крыжам. Такім чынам нашы продкі звязвалі мяжы светаў. У каранёў дрэва знаходзіцца свет Наві, ствол праходзіць праз Явь, вяршыня сыходзіць у свет Праві. Большасць славянскіх Багоў могуць падарожнічаць не па ўсіх трох планет. Багі Наві звычайна не з'яўляюцца ў свеце Праві. Багі Праві ня спускаюцца ў Наўе. Усе дарогі ў Явь, Наўе, Праве адкрыты Вялесу, Богу Трох Міраў. Ява, Наўе, Праве: апісанне трох светаў Свет Наві. У міфалогіі славян гэта абазначэнне свету мёртвых, замагільнага жыцця і дэманічных істот. У традыцыі язычнікаў ўяўленне аб духоўным пасмяротным сьвеце зьвязанае з вобразам пахавальнай ладдзі, на якой сплываюць душы памерлых у замагільны свет для далейшага знаходжання там. Хадзілі павер'і, быццам прычынай смерці заўсёды аказваецца «Наўючы костачка», якая захоўваецца пасля смерці ў спустошаным целе. Быццам яна ў самым канцы пераходзіць да міфічным істотам, спароджаных смерцю. Усе гэтыя істоты былі душамі памерлых, якія ня дасягнулі належным чынам замагільнага свету. У гуцулаў гэта душы нехрышчоных немаўлятаў - нявки (мёртва народжаных ці забітых адразу пасля нараджэння). Яны шкодзяць жанчынам і дзецям - смокчуць кроў і душаць жанчын. На Украіне Мавка - душы памерлых нехрышчоных або выкрадзеных дзяцей. Яны не шкодныя - жывуць у лесе і толькі на пасху збіраюцца на хросны ход. Гэта падабенства ўсходнеславянскіх русалак. Гэтак жа з'яўляюцца на Тройцына тыдні, водзяць карагоды і гуляюць на беразе ракі, топчуць пасевы. У паўднёўцаў яны маюць вобраз птушкі. Свіст або піск, чулі не вядома адкуль - гэта відавочная прыкмета іх набліжэння. У асноўным яны шкодзяць маці, якія іх загубілі або пахавалі без хросту. У Балгарыі ходзіць павер'е, што яны (Наві) мучаць парадзіх пасля родаў у плыні 40 дзён. Шкодзяць маці, высмоктваючы малако і кроў немаўлятаў. Нападаюць на пастухоў па начах, выдаивая малако ў кароў і авечак. У Усходніх славян існавалі адмысловыя «Наўская» дні, звязаныя з памінаннем памерлых. У Беларусі - гэта быў чацвер велікоднага тыдня або Гарачы чацвер. Ладзілі адмысловы памінальную вячэру ў сем'ях, дзе памёр нехрышчоным дзіця. На магілах пакідалі ежу для памерлых. На Украіне гэты дзень называлі «Мавский велыкдень». Варылі яйкі па ліку памерлых дзяцей і, пакатаўшы па траве, з'ядалі на адкрытым месцы на вачах нявінных душ. Яны згадваюцца ў «Аповесці мінулых гадоў», як прычына сусветнага павевы. Па начах Наўеи, дзівячы ўсіх каго сустракалі, насіліся па вуліцы. Ад атрыманых ад іх ран людзі паміралі. Неўзабаве яны сталі з'яўляцца і днём на конях. Толькі яны былі нябачныя. Таму варта было сядзець дома. Каб зберагчы жытло, рабілі абярэгі, загаворвалі прадметы. На адзенне нашывалі спецыяльную вышыўку з ахоўнымі знакамі. Каб ўласкавіць Навий іх запрашалі памыцца ў лазню і пакідалі для іх пачастунак. Іх прадстаўлялі ў вобразе птушак або зарослых істот з хвастамі - такое ўяўленне аб навиях было ў людзей да 20 стагоддзя. Калі Навии пачыналі шкодзіць - разрывалі магілу з нябожчыкам і вымалі ў яго адзіную неразложившуюся косць. Яе варта было спаліць, а попел кінуць на магілу. Верылі, што гэты абрад дапаможа пазбавіцца ад Навий, і перастане турбаваць жывых. Яны маглі вызначыць лёс дзіцяці. Нябачныя Навии збіраюцца ля пасцелі парадзіхі і вырашаюць, ці будзе жыць гэты дзіця. Калі дзіця асуджаны, то на яго яны ставілі спецыяльны нябачны «навий знак». Казалі, што нябожчыкі традыцыйна ўплывалі на быццё жывых, яны ці дапамагалі ім або шкодзілі - разносілі хваробы (пасведчанне 1092 год эпідэмія ў Полацку была выкліканая нашэсцем навий). Навьи Старажытнай Русі ўяўлялі

сабой "жывых" дваістых істот, паводзіны іх было, абумоўлена характарам іх смерці (натуральнай ці не). Свет Яві. Свет відавочны, гэта свет людзей, свет, у якім чалавек толькі госць. Явь - гэта фізічны, шчыльны свет, смяротны, дзе душы, надзяваючы ў вопратку з плоці, перастаюць напрамую кантактаваць з Навью і правамі і выконваюць свае функцыі ў гэтым увасабленні. Свет Яві - самы зразумелы, блізкі чалавеку. У свеце Яві жывуць людзі, звяры, птушкі. У свеце Яві знаходзяцца духі ці малыя Багі: вадзяныя, дамавіка, лясуны. Тут жывуць прыродныя Багі: Маці - Сыра Зямля, Агідэль-Вада, Стрибог- Вецер, Семаргла-Агонь. Некаторыя славянскія Багі шмат часу праводзяць у свеце Яві, напрыклад, Хорс, Бог Сонечнага Дыска, і яго сястра Дивия, Багіня Месяца. Свет праўся. Свет Праві - свет светлых славянскіх Багоў. Славянскія міфы распавядаюць, што праўся складаецца з дзевяці нябёсаў. На сёмым знаходзяцца палац Сварога, Нябеснага Айца, суддзі ў спрэчках славянскіх Багоў. Тут жа жывуць іншыя славянскія Багі. Багі Праві дапамагаюць людзям развівацца, асвойваць новыя рамёствы, паступаць сумленна. Таму пра добрыя ўчынкі мы кажам «паступіць па Праві». Кіруй - гэта свет Багоў, правілы і законы, якія кіруюць светам Яві. Кіруй - гэта вышэйшая мудрасць і звышсвядомасць. Кіруй - гэта асноўны сэнс існавання свету людзей, прыроды і ўсёй Сусвету. Людзі, што ведаюць праўся, жывуць па законах Праві, па Праўдзе. Людзі, што ведаюць Праўду, сыходзяць у свет Праві, сыходзяць да сваіх Багам і самі становяцца часткай Праві, часткай сваіх Багоў. Кіруй кіруе светам Яві, таму мы гаворым, што ўсё ў свеце ёсць Бог.

14. Структура i сімволіка кагнітыўнага дзеяння ў беларускай міфалогіі: вобразы культурнага героя.

ГЕРОІ ўтвараюць універсальную катэгорыю персанажаў, якая ёсць у міфалогіі любога народа. Гэта паняцце бярэ свой пачатак у класічнай грэчаскай міфалогіі, у якой герой нараджаецца ў выніку любоўных адносін паміж богам і звычайнай смяротнай жанчынай.

Героі і гераічнасць у міфалогіі беларусаў маюць сваю спецыфіку. Героямі з’яўляюцца персанажы, якія выяўляюць сябе неардынарна ў адносінах з людзьмі або багамі і духамі. Асобасны індывідуалізм непрымальны для роду, абшчыны, племені, і любая яго праява выклікае пэўную рэакцыю. Вобразы такіх людзей і іх учынкі захоўваліся ў памяці супляменнікаў і перадаваліся новым пакаленням як прыклады станоўчых або адмоўных паводзін. Героі займаюць значнае месца ў міфалогіі беларусаў. Сярод іх прадстаўнікі ўсіх сацыяльных груп старажытнага грамадства: сяляне, князі, рамеснікі, музыкі, ведзьмары, гандляры. Іх дзеянні не заўсёды маральныя з пазіцый нашага часу, дакладней, яны адпавядалі маралі старажытнага грамадства. Неабходна адзначыць два тыпы герояў: 1) натуральныя (прыродныя) героі. Яны валодалі вялікай фізічнай сілай і былі адданымі сям’і (роду); 2) культурныя героі. Іх прызначэнне звязана з рэалізацыяй сацыяльных і культурных задач роду, племені. Больш за ўсё ў культурнай гераічнасці шануецца розум, кемлівасць. Героі дзейнічаюць не спантанна. Яны перамагаюць і дасягаюць сваёй мэты з дапамогай ведаў, уменняў, розуму. Вялікую групу персанажаў складаюць асілкі, характэрнай асаблівасцю якіх з’яўляецца велізарная, не ўласцівая простым людзям фізічная сіла. Іх моц выклікала здзіўленне і павагу, таму і зафіксавалася ў памяці пакаленняў. Адгэтуль перанос паняцця «асілак» з эпохі другога пакалення людзей на звычайных, але дужых людзей трэцяга пакалення. Асілак — тыповы персанаж гераічных міфаў у беларусаў. Такому герою, як правіла, цяжка прыстасавацца да звычайнага чалавечага жыцця, ён не можа выкарыстаць

сваю сілу ў дазволеных для простага чалавека межах. Не выпадкова абавязковым атрыбутам асілка з’яўляецца шматпудовая зброя, з якой ён выпраўляецца вяршыць подзвігі, абараняць людзей ад пачвар. Калі ў стаўленні да багоў непашана ў любой форме недапушчальна і патрабавала пакарання, то ў адносінах з духамі беларус лічыў магчымым розныя формы супрацьстаяння і да многіх з іх адносіўся не вельмі пачціва. Чалавек, які пры сутыкненні з духамі не толькі выжываў, але і выходзіў пера можцам і атрымліваў ад іх нейкія звышнатуральныя здольнасці, заўсёды выклікаў захапленне іншых людзей. Калі ж дух быў нядобрым па стаўленню да людзей, то перамога чалавека над ім расцэньвалася як подзвіг і была станоўчым прыкладам для нашчадкаў. У такім жа плане можна разглядаць і тэксты міфаў, дзе чалавек супрацьстаіць нядобраму чараўніку. Значная частка гераічных міфаў сваім стрыжнем мае сюжэт аб любоўных адносінах мужчыны і жанчыны і адлюстроўвае ўвесь спектр чалавечых адносін: ад фізічнага выкрадання, да высокамаральных, нават з пазіцый нашага часу, пачуццяў. Да кахання імкнуліся і багі, і духі, і людзі. Да таго ж багі і духі не аднойчы ўсталёўвалі любоўныя адносіны з простымі людзьмі. Знявага, ганарлівасць, здрада, адданасць любаму чалавеку — усё знайшло адлюстраванне ў сюжэтах і вобразах герояў гэтых міфаў.

15. Сімвалы і сімволіка Усеагульнаы Маці-Багіні-Прыроды ў беларускай ранняй міфалогіі.

МАЦІ ЗЯМЛЯ . Зямля святая, яна наша маці, яна нас жывых корміць, а па смерці да сябе прыхіляе. Бог стварыў чалавека з зямлі, бо ён зямля і ў зямлю пойдзе. Святая Зямля нас і ўсялякага звера носіць на сваіх плячах, ніколі не наракаючы, не стогнучы. Маці-Зямля ўсё прымае, а найбольш усялякае нечысці, ды яшчэ і дзякуе за гэта, а калі хочаш ведаць, як яна дзякуе, то навязі гною, пасей жыта, тады і будзеш ведаць.

Нашы дзяды і бацькі нездарма казалі: тым, што зямля родзіць, падзяліся з ёю, еш сам хлеб, а салому аддай роднай зямельцы. Няма нікога і нічога багацей за зямлю: колькі яна родзіць хлеба, колькі дае жалеза! 3 яе капаюць гліну на печы, на гаршкі ды на пабелку. А колькі ўсюды закапана скарбаў! Хто ж, урэшце, дае чыстую здаровую ваду?

Дае святая Маці-Зямля. Раса — гэта пот Маці-Зямлі. Яна выступае з зямлі, бы слёзы з вачэй: гэта Маці-Зямля плача, просіць Бога, каб ён даў багаты ўраджай на ўсіх долю. Чым больш расы, тым больш зямля працуе, каб усё расло ды красавала. Перад надыходам усенародных бедстваў Зямля штораніцы стогне.

Людзі, якія маюць чуйны слых і дасведчаныя ў варажбе, могуць чуць гэты стогн і загадзя прадказаць розныя бедствы: голад, мор, вайну. Стогн зямлі змяняецца адпаведна характару бедства. Так, перад голадам да стогну далучаецца плач дзяцей, перад морам — пахавальныя галашэнні, перад вайной чуваць асаблівы гул, нібыта ад мноства ног і капытоў.

Зямля — мацi, а праца — бацька. Калі ўжо сыдзе снег, лепей за ўсё ў чацвер, гаспадар апранае чыстую бялізну, кладзе ў торбу акраец хлеба, соль, яйка і сыр. Запрагае ў саху валоў ды ідзе з імі ў поле араць. Там ён, памаліўшыся Богу, праводзіць тры баразны. Потым вымае з торбы хлеб, соль і сыр і трохі палуднуе, яйка закопвае ў зямлю там жа, на баразне.

Гэтым ён робіць шанаванне Маці-Зямлі, каб яна была ласкавая і добра зарадзіла збожжа, каб усюды было поўна, як тое яйка. Выпраўляючыся ў чужую старану, беларус бярэ з сабой жменю роднай Зямлі, але не дзеля таго, каб быць з ёю пахаваным, а каб высыпаць яе на чужыне ў крыніцу, калі вада там нясмачная.

Самая страшная клятва для беларуса — гэта клятва, сказаная з зямлёю ў роце ці ў руцэ. Такой клятвай карысталіся рэдка, і калі беларус што-небудзь пацвярджае, узяўшы шчопаць зямлі ў рот, то яму абавязкова павераць, таму што калі ён схлусіць, то будзе пакараны: пачарнее, як зямля.

Землю мы до сих пор называем Матерью, и это трудно оспорить. Только далеко не всегда люди обращаются с ней, как положено почтительным детям.

Язычники же относились к ней с величайшей любовью, и все сказания говорят, что Земля платила им тем же. В одной из былин героя предостерегают, чтобы не сражался с таким-то богатырём, потому что он непобедим— «его Земля- Матушка любит»...

Десятого мая справлялись «именины Земли»: в этот день её нельзя было беспокоить — пахать, вскапывать. Земля была свидетельницей торжественных клятв; при этом её касались ладонью, иногда вынимали кусок дёрна и возлагали себе на голову, мистическим образом делая ложь невозможной.

Считалось, что Земля не станет носить лжеца.

Некоторые ученые считают, что Богиню Земли звали Макошь (впрочем, другие, не менее авторитетные, с ними яростно спорят.) Можно попробовать рахобрать слово по составу. «Ма-» — означает мать, мама. Что же означает "кошь"?

Вспомним слова "КОШелек", где хранится богатство, "КОШара", куда загоняют живое богатство — овец. "КОШевым" называется предводитель казаков, "КОШем" ещё называли жребий, судьбу, счастье. А также и короб, большую корзину, куда складывают собранный урожай — земные плоды, а ведь именно он составлял богатство, судьбу и счастье древнего человека. Вот и получается: Земля-

Макошь — Всеобщая Мать, Хозяйка Жизни, Дарительница Урожая.

МАЦІ СЫРА ЗЯМЛЯ — самы любімы і важны персанаж у славянскай міфалогіі з самых старажытных часоў і да нашых дзён. Маці Сыра Зямля — Нябесная Багіня-Покровительца. Багіня зямнога урадлівасці і багатага, багатага ўраджаю.

Мокаш — багіня, маці ўсяго жывога, подательница зямнога багацця, адно з найстаражытных бажаствоў славянскага пантэона. Першапачаткова, на думку многіх даследчыкаў, яна ўвасабляла сабой стыхію зямлі — Маці сыру зямлю.

Мокаш— багіні лёсу. Можна параўнаць частка яе імя са славянскім словам «кош», што азначае «лёс», «жэрабя».

Старажытны, вядомы многім народам сімвал чалавечага лёсу — нітка, якую прадзе боская праллі. У славян такі багіняй-пряхой была Мокаш. У больш познія часы яна стала ўспрымацца як заступніца і памочніца ўсіх жанчын-прях. Яна ўяўлялася длиннорукой, большеголовой жанчынай, прядущей па начах у хаце. У ахвяру Мокашч прыносілі снапы лёну і вышытыя ручнікі.

Мокаш шанавалася як багіня ўраджаю. Макош - багіня зямлі і дажджу, ўраджаю, прадзення, ткацтва, заступніца рамёстваў, заступніца жанчын, багіня лёсу. Само імя "Мокаш" або "Макош" звязваюць з некалькімі версіямі паходжання. Адной з версій, якую высунуў М. Фасмер, Мокаш адбываецца ад слова "мокнуць", і ў старажытнасці гэтая багіня напрамую была звязана з дажджом і ураджаем. Іншыя даследчыкі - в. В. Іваноў і В. Н. Сякер, выказалі здагадку, што Мокаш адбываецца ад слова mokos, што можна перавесці, як "прадзенне". Тое, што гэтая багіня была цесна звязана з ткацтвам і прадзеньне, не падвяргаецца сумневу. Да гэтага часу захаваліся паверыў адносна таго, што нельга прасці і займацца рукоделиями ў пятніцу,

багіня можа пакараць. У якасці ахвяр Мокашч прыносілі прадзіва, кудзелю, ніткі, якія скідвалі ў калодзеж. Гэты абрад носіць назву - мокриды. Дзіўна, але ў адным абрадзе падкрэсліваюцца адразу дзве іпастасі гэтай багіні - апякункі рукадзельніц і багіні дажджу і ўраджаю. Па думку вядомага даследчыка Барыса Рыбакова, імя Макош адбываецца ад словазлучэння "ма"- маці і "кош" - жэрабя. Такое словазлучэнне можна перакласці як - Маці лёсу.

Варта адзначыць і той факт, што ў часы двоеверия вобраз Макоши быў перанесены на хрысціянскую святую Параскеву Пятніцу ці Параскеву Пьняниху. Дзень Макоши заўсёды лічыўся пятніцай, таму і Параскева завецца Пятніцай; Пьняниха або Льяниха - прядущая лён, гэтак жа ставіцца да вобразу Макоши. Параскева, у перакладзе з грэцкага, азначае "пятніца".

Па той жа прычыне, што ў пятніцу нельга займацца справамі, напярэдадні падмятаюць падлогу, каб у святы дзень у доме было чыста, а якая прыйшла наведаць дом багіня засталася задаволеная ўбачаным. На пятніцу не пакідаюць пражу ў веретене, кавалачак ніткі і прыборы для рукадзелля.

Так як Макош звязана з месяцам, каменем-абярэгам гэтай багіні лічыцца месяцовы камень, горны крышталь. Металам Макоши з'яўляецца срэбра. Жывёлам - котка. Пры гэтым, котка можа быць жывёлам багіні па двух прычынах. Спрадвеку котку лічылі начным жывёлам, якая гуляе пад месяцам і цесна звязана з начной стыхіяй, начнымі духамі і начнымі Багамі. Таксама котку лічаць зверам Макоши па сугучнасці: Котка - Ма-кош. Сімвалам можа быць пража, верацяно, клубок воўны і іншыя прадметы рукадзелля. Кумір часта выглядаў, як жаночы вобраз з рагамі і рогам (багацця) у руках. Кумір або ідал пераважна рабіць з жаночых парод дрэва, напрыклад, з асіны. Яшчэ адным сімвалам Макоши з'яўляецца павук і паучья сетку. Павук, як і Макош, прадзе нітку (лёсу). Адсюль ідзе павер'е, што калі ў лесе раптам трапішся ў паучью сетку, то гэта добры знак, гэта значыць Макош спрыяе такому чалавеку і падае знак, што яго нітка будзе роўная і шчаслівая.

Зямля - агульная маці для ўсіх жывых істот і раслін на планеце. Згодна з даследаваннямі гісторыкаў, паняцці Зямлі, як багіні-маці, якая спараджае жыццё, не з'яўляюцца выключна славянскімі. Міфалагічныя аналагі сустракаюцца ў многіх старажытных народаў свету, і, па ўсёй бачнасці, узыходзяць да часу індаэўрапейскіх народаў. Пасля, калі індаеўрапейскія народы сталі рассяляцца па розных рэгіёнах, паверыўшы ў Маці - сыру зямлю захаваліся, хоць і з некаторымі адрозненнямі, у прыватнасці, што тычыцца назваў. Напрыклад, у грэцкай міфалогіі аналогіяй рускай Зямлі-Маці з'яўляецца Деметра. Тут жа мы можам убачыць яшчэ адно супадзенне, якое можа расказаць пра тое, як менавіта клікалі Маці - сыру зямлю старажытныя славяне.

 

16. Сварог i Сварожычы ў беларускай міфалогіі.

УЛАДАЛЬНІКАМ нябеснага агню з’яўляецца Бог Сварог. Ён выдатны каваль і гэтаму рамяству навучыў беларусаў. У Сварога ёсць сын Дажбог — Бог Сонца. Гэта прыгожы, светлавалосы, моцны дзяцюк. Дажбог — апякун і настаўнік земляробаў. Беларусы — яго ўнукі. Дажбог дае людзям фізічную сілу, здароўе, майстэрства. Дажбог захоўвае зямныя ключы. Ён замыкае на зіму Зямлю, а потым аддае ключы птушкам, якія адносяць іх у Вырай. Вясной птушкі вяртаюць ключы, і Дажбог адмыкае імі Зямлю. Коваль, Дажбог даглядае Сонца Раней

Зямля не ведала сонечнага цяпла і святла. Сонца на небе сядзела ў залатым палацы ды праз акно свяціла толькі нябесным жыхарам. Ніхто яго адтуль не выпускаў. Таму Сонца запылілася, зацямнела. Прыйшла пара яго пачысціць. Даручылі гэта зрабіць маладому, прыгожаму і моцнаму Богу Дажбогу. Той адчыніў палац, зрабіў дзела, а зачыніць забыў. Сонейка і выкацілася на неба. Асвяціла Зямлю, рас- сеяла холад, сагрэла ўсё вакол. Зямля ажыла, закрасавала. Калі на небе агледзелі прапажу, адправілі Дажбога вярнуць Сонца. Пралятаў Дажбог над Зямлёй, пабачыў, як на ёй прыгожа стала. Вырашыў тады дапамагаць Зямлі і людзям, што на ёй жывуць. Дажбог даглядае Сонца, чысціць яго, клапоціцца, каб у патрэбны час выпусціць на неба. Кожны дзень выкочвае Сонца на неба і запускае яго, каб яно прайшло шлях з аднаго краю неба да другога. Сам жа Дажбог тым часам не спачывае, рыхтуе сонцавы пакоі, каб вечарам стрэць Сонейка і на адпачынак забраць. Дажбог носіць на поясе залатыя ключы ад сонцавага палаца. Па вясне Дажбог шле салаўя, каб ён замкнуў вясну і адамкнуў лета. Сварог і Дажбог РЕпрыгожаму і моцнаму Богу Дажбогу. Той адчыніў палац, зрабіў дзела, а зачыніць забыў. Сонейка і выкацілася на неба. Асвяціла Зямлю, рас- сеяла холад, сагрэла ўсё вакол. Зямля ажыла, закрасавала. Калі на небе агледзелі прапажу, адправілі Дажбога вярнуць Сонца. Пралятаў П зацямнела. Прыйшла пара яго пачысціць. Даручылі гэта зрабіць маладому, прыгожаму і моцнаму Богу Дажбогу. Той адчыніў палац, зрабіў дзела, а зачыніць забыў. Сонейка і выкацілася на неба. Асвяціла Зямлю, рас- О сядзела ў залатым палацы ды праз акно свяціла толькі нябесным жыхарам. Ніхто яго адтуль не выпускаў. Таму Сонца запылілася, зацямнела. Прыйшла пара яго пачысціць. Даручылі гэта зрабіць маладому, З Раней Зямля не ведала сонечнага цяпла і святла. Сонца на небе сядзела ў залатым палацы ды праз акно свяціла толькі нябесным жыхарам. Ніхто яго адтуль не выпускаў. Таму Сонца запылілася, И Дажбог даглядае Сонца Раней Зямля не ведала сонечнага цяпла і святла. Сонца на небе сядзела ў залатым палацы ды праз акно свяціла толькі нябесным. Дажбог даглядае Сонца, чысціць яго, клапоціцца, каб у патрэбны час выпусціць на неба. Кожны дзень выкочвае Сонца на неба і запускае яго, каб яно прайшло шлях з аднаго краю неба да другога. Сам жа Дажбог тым часам не спачывае, рыхтуе сонцавы пакоі, каб вечарам стрэць Сонейка і на адпачынак забраць. Дажбог носіць на поясе залатыя ключы ад сонцавага палаца. Па вясне Дажбог шле салаўя, каб ён замкнуў вясну і адамкнуў лета. Але ж і Дажбог стамляецца часам і не заўсёды можа на ўсю моц запусціць Сонца. Таму восенню ды зімой Сонейка нізка ходзіць.

Вышэйшы бог славян – Сварог. Яго можна разглядаць як язычніцкага беларускага Усявышняга, Абсалют. Прычым ён не з’яўляецца выключна добрым, а аб’ядноўвае ўсё: дабро і зло, любоў і нянавісць, жыццё і смерць, стварэнне і разбурэнне. Для Абсалюта зло – непазбежны элемент, без якога гарманічнае развіццё немагчыма.

Сварог, можна думаць, стваральнік Космасу, бог Духоўнага Свету [svar – неба (санскрыт)]. Ён жа – той, хто стварыў свет. У народных вераваннях неба ўвогуле адзін з сінонімаў Космасу.

У беларускіх замовах неба згадваецца надзвычай часта. Беларус не проста заклікаў на дапамогу нябесныя сілы, але імкнуўся як бы сам растварыцца ва ўсяленскай стыхіі, прыпадабніцца да нябесных з’яў і набыць іх патэнцыі: «Устану раненька, памыюць бяленька, солнышкам агаражусь, месяцам падперажусь, пайду ў горад Русалім».

У славянаў было паняцце Сварга – нябеснае царства багоў, Сусвет. Сварга знаходзілася ў пастаянным руху, і гэты рух называўся Колам Сваргі, замацаваным каля Палярнай Зоркі.

У летапісах часта згадваюцца Сварожычы – можна меркаваць, сыны Сварога: Дажбог, Агонь, Пярун.

Дажбог – бог сонца, сярэдні сын Сварога. Уяўляўся як жыватворная, дабратворная істота, якая дае цяпло, спрыяе ўрадлівасці палёў, дабрабыту людзей. Гэта прыгожы,

светлавалосы, моцны дзяцюк. Дажбог — апякун і настаўнік земляробаў. Беларусы — яго ўнукі. Дажбог дае людзям фізічную сілу, здароўе, майстэрства.

Дажбог захоўвае зямныя ключы. Ён замыкае на зіму зямлю, а потым аддае ключы птушкам, якія адносяць іх у Вырай. Вясной птушкі вяртаюць ключы, і Дажбог адмыкае імі зямлю.

Пярун — старэйшы сын Сварога, захавальнік нябеснага агню. Гэта велічны, статны, высокага росту мужчына з чорнымі валасамі і доўгай залатой барадою. ён раз'язджае па небе. Пярун узброены молатам і лукам-вясёлкай са стрэламі-маланкамі. Ударамі каменнага молата Пярун разбівае хмары, і апладняльная вада льецца на Зямлю

Древние славяне считали Землю и Небо двумя живыми существами, более того − супружеской парой, чья любовь и породила всё живое на свет. Бога Неба, Отца всего сущего, называют Сварогом. Это имя восходит к древнему слову, означающему «небо», а также «нечто сияющее, блестящее». Учёные отмечают, что другое имя Неба было Стрибог − в переводе на современный язык «Отец-Бог». Легенда рассказывает, что некогда Сварог подарил людям кузнечные клещи, научил выплавлять медь и железо, а прежде, по представлениям славян, — и это очень похоже на современные представления − на Земле царил каменный век, люди пользовались палицами и камнями. К тому же Сварог установил самые первые законы, в частности, велел каждому мужчине иметь только одну жену, а женщине − одного мужа. В «Слове о полку Игореве» − знаменитом памятнике словесности, созданном в конце XII века, − среди богатейшей языческой символики можно найти иносказательное название ветров: «Стрибожьи внуки». Значит, ветры считались внуками Неба.

17. Род. Грамавік. Кон і Праве ў беларускай міфалогіі.

РОД, сукупнасць людзей, звязаных кроўнымі повязямі, паходжаннем ад аднаго продка па бацькоўскай ці мацярынскай лініі, з агульным родавым найменнем, аснова сацыяльнай арганізацыі абшчынна-родавага грамадства на грунце валодання агульнай маёмасцю, роўнасці ўсіх яго супольнікаў, узаемадапамогі, самакіравання і інш. Персаніфікацыя Р., культ Р. у славян-язычнікаў прачытваецца толькі па трактатах хрысціянскіх аўтараў, якія гнеўна паграмлялі рэшткі гэтых вераванняў і культаў, звязаных з узнаўленнем родавага калектыву («То ти не Род, седе на воздусе, мечеть на землю груды и в том рожаются дети», таму што «Всем бо есть творец Бог, а не Род»). 3 гэтых самых крыніц вынікае, што Рода і парадзіх ушаноўвалі сціплымі ахвяраваннямі хлеба, кашы, сыру ды мёду, праводзілі рытуальныя піры. Лічыцца, што культ Рода сфармаваўся раней за культ Перуна і іншых вярхоўных бостваў як славян, так і іншых індаеўрапейскіх народаў — «се же словене начали трапезу ставити Роду и рожаницам преже Перуна, бога их». Рода і парадзіх хрысціянскія прапаведнікі мелі за ідалаў, г. зн. персанажаў паганскага пантэона. У беларускай традыцыйнай творчасці вобраз Р. ужываецца даволі часта як увасабленне Радзімы, Бацькаўшчыны, родных людзей, разам з тым — як шчаслівага стану, а «бязродны» азначаў тое, што і «бяздольны», «нешчаслівы». Адно з агульных месцаў у народнай лірыцы − вымушанае расстанне з Р. (роднымі людзьмі, сваякамі) і звязаныя з гэтым настроі журбы: «Я, малада, журылася, // Што ад роду адбілася, // Што ад роду, ад радзімы, // Цяжка жыці на чужбіне». Чалавек лічыў сябе неадлучнай часткай свайго Р., вялікім, слаўным Р. ён ганарыўся: «А я роду вялікага, // А бацькі багатага». У фальклоры існуюць матывы, зас-

наваныя на супрацьлеглай ацэнцы кроўных сувязяў − забітага малойца найбольш аплакваюць маці, сястра, а жонка толькі крыху − гэта першая сітуацыя, і другая, калі мілы, мілая важней за ўсю радзіну. Так, удава, ратуючыся ад татар (позні матыў), па чарзе звяртаецца да ўсіх сямейнікаў — бацькі, маці, брата, сястры, ніхто не прызнае яе «сваім родам», раднёй, толькі мілы прызнае і аказвае дапамогу. ГРАМАВІК − Славянскі бог-грамавік, як Індра ў старажытнаіндыйскіх «Ведах», Тор у германскай «Эддзе»,− вынік намаганняў нашых далёкіх продкаў намаляваць, вытлумачыць для сябе карціну свету, вызначыць у гэтым свеце галоўных дзейных асоб. Узор – сімвал Грамавіка, таямнічай істоты, што запальвае грамнічную свечку і надае ёй сілу. Выглядае гэты ўзор незвычайна для беларускае традыцыі – як працягнуты ўніз ромб з адросткамі-праменьчыкамі. Нескладана здагадацца, што такі арнамент адлюстроўвае агеньчык на той самай грамнічнай свечцы. Фігура ў выглядзе ромба з гарызантальнымі адросткамі-прамянямі – гэта і ѐсць сам Грамавік, Грамнічнік. Ён асвячае, запальвае грамнічную свечку, дае ѐй сілу. А ўзор у выглядзе крыжа ўнізе — гэта грамнічная свечка, якую запальвае Грамавік. ГРАМАЎНІЦА, жонка Перуна. Як багіня лета Г. уяўлялася прыгожай поўнай жанчынай з прыбранай спелымі каласамі галавою і з пладамі ў руках. Агульныя рысы мела з міфічнай постаццю Цёцяй. ГРАМНІЦЫ, Стрэчанне, зімовае свята народнага календара (каталікі адзначаюць яго 2 лютага, а праваслаў-ныя — 15). Мяркуюць, што назва паходзіць ад язычніцкага бога Грамаўніка (Перуна) — бога веснавых навальніц і дажджоў, якія спрыялі расліннасці. Якая пагода на Г., такая і вясна. Калі на Г. вялікі мароз, то лічылася, што снег паляжыць нядоўга, а лета бу-дзе пагоднае і сухое; мяцеліца на Г. прадказвала доўгую вясну, а значыць − недахоп корму для жывёлы; пацяпленне на Г. сведчыла пра раннюю вясну («Калі на Г. певень нап’ецца вадзіцы, то на Юр’я вол пад’есць травіцы»), аднак лета чакалася непагоднае, з невялікім ураджаем («На Г. адліга − з ураджаю будзе хвіга»). Асноўным рытуалам на Г. было асвячэнне ў храмах свечак (гл. Грамнічная свечка). ГРАМНІЧНАЯ СВЕЧКА, грамніца, свечка, асвечаная ў храме на свята Грамніцыі (15 лютага н. ст.). Паводле народных уяўленняў, была надзеленая чароўнай сілаю, як і некаторыя іншыя свечкі: перадвелікодная, чацвярговая (асвечаная ў Чысты чацвер), велікодная (пры якой асвячаюцца стравы на Вялікдзень), вянчальная (выкары- стоўвалася ад ліхаманкі). Агонь Г. с. прыроўніваўся да жывога агню, атрыманага ад маланкі ці шляхам трэння двух кавалкаў дрэва адзін аб адзін. Г. с. запальвалі і ставілі на покуці пры пачатку грому і навальніц, каб маланка не запаліла хату. Пры першым громе прыпальвалі крыжнакрыж з 4 бакоў агнём валасы ў дзіцяці або адзін у аднаго ад пярэпалаху, ад сурокаў. Агнём Г. с. выводзілі на бэльцы ў хаце крыж абярэг. Выкарыстоўвалі Г. с. у аграрнай абраднасці і ў жывёлагадоўлі − бралі з сабою ў поле на першае ворыва і на зажынкі. На Купалле падчас разгулу нячыстай сілы Г. с. вешалі на варотыі ў хляве ў якасці абярэгу, каб не дапусціць туды ведзьму, якая здолее толькі пакусаць Г. с., не дабраўшыся да скаціны. Каб уберагчы карову ад малочнай ведзьмы, ад русалкі, ад паморку, прывязвалі ёй да рогаў Г. с., залівалі ў прасвідраваную ў розе дзірачку ртуць і заляплялі воскам а,д Г. с. Каб Хлеўнік не мучыў свойскую жывёлу, гаспадар уночы з’яўляўся ў хлеў з незапаленай Г. с., і нячысцік, як і іншыя міфічныя істоты, быў не ў стане пераадолець асвечанай рэчы. Пашырана было выкарыстанне Г. с. у сямейнай абраднасці і ў розных побытавых сітуацыях. Пры цяжкіх родах Г. с. запальвалі перад абразамі. Калі збіра- ліся рашчыняць хлеб з новай мукі, то абкурвалі агнём Г. с. квашню. Найчас- цей ужывалася Г. с. на пахаваннях і памінках. Падчас канання хвораму да- валі ў

рукі запаленую Г. с., каб анёлы, убачыўшы яе, прыйшлі на дапамогу; каб агонь асвятляў паміраючаму дарогу ў іншы свет аж да моманту смерці. Калі чалавек, сканаўшы, утрымліваў Г. с. у руках, лічылася, што ён памёр праведнікам. Пасля смерці бралі Г. с. з рук нябожчыка, тушылі, праводзячы яе крыж-накрыж. Калі дым падымаўся ўгару − гэта значыла, што душа пакінула цела і ідзе да праведнікаў, а калі дым слаўся па хаце, то душа яшчэ на адыходзе ад цела і павінна будзе прайсці праз пакуты. У народзе лічылі, што пры цяжкім кананні чараўнікоў не дапамагае аблегчыць пакуты нават Г. с., і тым, хто пры жыцці прадаў душу нячыстай сіле, трэба даваць у рукі сук смалянога дрэва. Альбо пры паміранні чараўніка бралі тры Г. с., над якімі накрыж пералівалі ваду з адной пасудзіны ў другую. Г. с. запальвалася ў галавах нябожчыка, пакуль той быў у хаце, на ўсіх памінках. Пры жалобе ў доме на працягу года прыпынялася ўжыванне Г. с. для падпальвання жывёлы, людзей. Апатрапеічная функцыя Г. с. праглядалася ў выпадках, калі яе ставілі на акно, паўз якое праходзіў прывід нябожчыкаў. Прызнанне агню як дзейснай ачышчальнай сілы прывяло да выкарыстання Г. с. у якасці магічнага сродку ад розных хваробаў. Пры заразных зах- ворваннях абносілі вёску запаленай грамніцай і на кожным з 4 канцоў закопвалі ў яму крыху воску. Каб пазбавіцца каўтуна, трэба было пе- рапальваць яго Г. с. валасок за валаском. Ад зубнога болю раілі кусаць Г. с. хворым зубам, які можа ад гэтага занямець, ці пускаць на яго праз лейку яе дыім. Г. с. магла быць прадметам варожбаў на лёс і на будучае надвор’е: у каго першага яна патухне ў храме, той першы памрэ; у каго не патухне ці капне на руку − той будзе шчас- лівы; калі запаленыя грамніцы трашчаць у храме, улетку трэба чакаць грымотаў. У Г. с. выразна ўвасобіўся старажытны культ агню.

КОН, у беларускай міфалогіі ўвасабленне прадвызначанага вышэйшымі сакральнымі сіламі сусветнага парадку; у больш вузкім сэнсе − лёс чалавека, яго доля. «У народных апавяданнях К. увасабляецца ў постаці волата з сівой барадой, буйнымі сівымі валасамі і густымі брывамі, якія пакрываюць яго вочы. Кожны волас у брывах як найвышэйшае дрэва на зямлі. К. улагодзіў увесь свет і даў усяму жывому — стварэнням, багам і людзям − безадменныя законы і сам спачыў на краю свету. Калі б ён прачнуўся і зірнуў сваімі вачамі на свет, свет згарэў бы» (В. Ластоўскі). З’яўляючыся неадменным, К. у той жа час можа быць спрагназаваны, што дасягалася падчас варожбаў у рытуальна значныя моманты быцця (Калядыі, Купалле ды інш.). Найбольшай здольнасцю прадвызначыць К. валодалі знахары і чараўнікі (варажбіты). У. Лобач.

ПРАВЫ. У беларускай міфапаэтычнай мадэлі свету П. маркіраваны знакам «плюс» і судачыняецца з асвоеным, ачалавечаным, гарманізаваным пачаткам у шэрагу культурных бінарных апазіцый: верхам, перадам, усходам і поўднем, дабром, жыццём, сваім, мужчынскім, рухам па сонцы. Дыхатамія П. і левага найбольш выразна і шматбакова назіраецца ў рытуальна- абрадавых комплексах каляндарнага і сямейна-родавага цыклаў. Напрыклад, у абрадзе вяселля абрус засцілалі правым бокам, г. зн. узорамі наверх, перад тым як адправіць маладых да вянца, бацька падыходзіў да сваёй дачкі, апаясваў яе ручніком і тройчы па сонцы (г. зн. злева направа) абводзіў вакол стала. У XX ст. гэты абрад атрымаў пэўнае пераасэнсаванне ў гарадскіх умовах: перад тым як адправіць жонку ў раддом, муж тройчы па сонцы абвядзе яе вакол стала, які стаіць пасярэдзіне залы. Адпраўляючы маладых да вянца, бацькі маладой абавязкова абыходзілі ўвесь вясельны картэж злева направа і абсыпалі жытам. Такі ж накірунак руху будуць мець вясельны картэж, які пад’язджае да дому маладой, а таксама маладыя, калі заходзілі за вясельны стол і ішлі да чырвонага кута. Семантыка П. як сімвалізацыя мужчынскага пачатку прасочвалася ў пахавальных абрадах:

памерлага мужчыну да таго часу, пакуль зробяць труну, клалі на лаву, якая стаяла справа ад уваходу, за памінальным сталом мужчыны і жанчыны садзіліся адзін насупраць аднаго, прычым мужчыны садзіліся ўздоўж сцяны — справа ад уваходу. У Чысты чацвер трэба было абавязкова памыцца ў лазні. Дзяўчаты бралі з сабой маленькі каменьчык, станавіліся на яго П. нагой і абліваліся вадой, што павінна было паспрыяць захаванню здароўя чалавека на ўвесь год. Дэтэрмінаванасць прыярытэтнага ў беларускай культуры накірунку злева направа можа быць шматаспектнай: псіхалагічнай, фізіялагічнай, біялагічнай − перавага аддавалася праварукім людзям і адпаведна правабокаму накірунку адзення і размяшчэння ў прасторы. Віно дазваляецца наліваць толькі П. рукой, выкручваць бялізну толькі ў П. бок, чырвоны кут у хаце, як правіла, быў з П. боку ад уваходу, дзве полкі спадніцы або посцілкі сшывалі злева направа. Аднак можна меркаваць, што першапрычынай такой прыярытэтнасці была ўніверсальная касмалагема: рух сонца па небасхіле з усходу на захад, што ў кантэксце аналізаванай бінарнай апазіцыі адпавядала П. У казачным эпасе беларусаў вядома шмат сюжэтаў, у развіцці якіх прысутнічае матыў выбару галоўным героем накірунку далейшага руху. Ен стаіць на раздарожжы і бачыць камень, які выконваў ролю маркёра-медыятара і прадпісваў: направа пойдзеш − застанешся жывы. У народных замовах знахар як бы паўтарае ход паломніка да свяшчэннай мясціны, ён ідзе да сімвала цэнтра Сусвету — дуба, накірунак яго руху — на ўсход Сонца, што адпавядае руху героя ў казках направа. Лічылася, калі маладзік упершыню ўбачыш з П. боку, то ўвесь месяц будзе шчасціць і шанцаваць ва ўсіх справах. 3 маладзіком звязаны дзявоцкія варожбы пра долю. Убачыўшы першы раз маладзік, дзяўчына станавілася на П. нагу і тройчы перакручвалася на ёй у П. бок, затым брала зямлю з таго месца і клала нанач пад галаву: каб прысніўся ноччу той малады хлопец, за якога замуж пойдзе. 3вернем увагу і на наступную акалічнасць: пашырэнне на Беларусі хрысціянства па шматлікіх параметрах гарманізавалася з папярэдняй паганскай традыцыяй. 3 цягам часу сталася так, што святы Хрыстовага (мужчынскага) цыкла (Раство, Вадохрышча, Грамніцы, Вялікдзень, Узнясенне, Тройца, дзень нараджэння Івана Хрысціцеля) згрупаваныя ў П. баку гадавога кола, а жаночыя (цыкл Багародзіцы: Раство, Успенне, Пакро- вы, Увядзенне ў храм) размешчаны з левага боку. Гэты фактар стаў вызначальным і для архітэктонікі храма, у космасе якога П. бок з выявай укрыжаванага Ісуса Хрыста лічыцца мужчынскім. Таму ў час вянчання жаніх стаіць з П. боку, а нявеста − з левага. У той жа хрысціянскай традыцыі лічыцца, што анёл (станоўчы пачатак) знаходзіцца каля П. пляча чалавека, а д’ябал (адмоўны пачатак) − каля левага. Судачыненасць П., як мужчынскага і станоўчага, паўплывала на ўзнікненне шэрага прадпісанняў і рэгламентацый як у абрадавых кантэкстах, так і ў штодзённа-побытавым плане. Напрыклад, кветка маладому мацуецца на П. баку, ручнік свата або пояс хлопца (мужчыны) завязваецца пад П. руку (гэтаксама зашпільваецца і наша сучаснае адзенне), на П. руцэ праваслаўныя беларусы носяць заручальны пярсцёнак. У беларусаў вядома павер’е, якое сведчыць: калі хочаш, каб усё задуманае здзейснілася, уставаць раніцай трэба толькі на П. нагу. Літ.: Жыцця адвечны лад: Беларускія народныя прыкметы і павер’і. Кн. 2. Мн., 1998. С. 194, 199. I. Крук

18. Дзед i Баба ў беларускіх антрапалагічных міфах i фальклоры.

Лексемы дзед і баба і вытворныя ад іх каранёў словы шырока выкарыстоўваюцца ў народнай культуры для пазначэння з’яў, суб’ектаў і аб’ектаў, нічым між сабою не звызаных, слаба суадносных, нават супрацьлеглых па прасторавай і аксіялагічнай пазіцыі.

Спалучаючыся з уласнымі і міфалагічнымі імёнамі (баба Яга, Дзед Мароз), эпітэтамі і азначэннямі (бел. Белая баба ‘смерць’), выступаючы як азначэнні (бел. бабіна каша, балг.

бабіна проса ‘град’), яны ўваходзяць у розныя пласты народнай культуры – астранамічную і метэаралагічную тэрміналогію (рус. і укр. Бабы ‘Плеяды’), каляндарную і сямейную абраднасць (бел. і польск. Дзяды, бел. баба ‘павітуха’), ніжэйшую міфалогію (Лясны дзед), міфалагічныя казанні – касмаганічныя (гом. «сонца пайшло ад бліна нейкай бабы, які закінулі на неба яе ўнукі»), этыялагічныя (Бог зрабіў жыта на высокім коласе для баб, якія скардзіліся, што ім цяжка жаць). Словы дзед і баба з аднолькавай лёгкасцю пазначаюць станоўчае і адмоўнае, добрае і дрэннае, тое, што ўверсе (‘вясёлка’, ‘хмара’, ‘сузор’е’), і тое, што ўнізе (рус. бабуха ‘воспа’), рознае і аднолькавае (напрыклад, дзед або баба ‘апошні сноп’, а ў палякаў – дзед і старая баба; бел. дзяды ‘душы продкаў незалежна ад полу і ўзросту’ і асобна бабы – жаночая лінія продкаў, генетычна звязаная з эпохай мацярынскага роду).

Рытуальна-магічная семантыка дзеда і бабы ў каляндарна-абрадавай паэзіі. Вылучаюцца тры тыпы персанажаў: функцыянальны, статуксны і прэцэдэнтны.

Функцыянальная фігура – дзед у каляндарных песнях. Трэба думаць, што рэтраспектыўна ён як старэйшы выконваў жрэчаскія функцыі, здзяйсняў рытуальнае забойства ахвярных жывёл, канкрэтна – казы (казла), кабылы (каня), свінкі. Менавіта старога з лукам і стрэламі баіцца калядная каза, а не стральцоў-байцоў, на якіх у песнях ускладаецца віна за яе забойства. У песні пра свінку дзеда чакае пакаранне: яго звязваюць, садзяць на печ, шчыльнаа закрываюць ступай. Як вядома, распарадчык ахвярапрынашэння пераходзіў у разрад «нячыстых», яго чакала часавае адасабленне, сімвалічнае пакаранне і ачышчэнне. Тут печ з падпечкам і слупам, які, дарэчы, беларусы называлі «дзедам», маркіруе каляднага дзеда яшчэ як увасабленне духа продка-апекуна, а таксама як хатняга дзядка-дамавіка.

Статусная фігура – бабка ў валачобных песнях. Матыўны інварыянт прысвечаных ёй твораў выглядае наступным чынам: прыход да бабкі валачобнікаў – надзяленне ўсіх, акрамя сіраты, чырвоным яйкам – сірата атрымлівае лепшы падарунак (долю ад бога, карову і каня ад пана або красную паненку ад бабкі) – задаволенасць сіраты – падзяка бабцы. Бабка ў гэтым выпадку – старая жанчына, ды вітаецца яна не з прычыны ўзросту, а дзякуючы статусу павітухі, бо ўсе валачобнікі рэпрэзентуюцца як «бабіны ўнукі». Адсюль зразумела, чаму агульная бабка (павітуха, пупарэзніца, пупавязніца) з такой прыхільнасцю ставіцца да сіраты.

Прэцэдэнтная фігура – «дзядулькі» і «бабулькі» ў песнях-цярэшках. У межах каляднай абрадавай гульні «Жаніцьба Цярэшкі» яны гранічна ўмоўныя, а ў рытуальна-міфалагічным плане – цалкам хранатапічныя. Па рэальнаму ўзросту -–«дзядулькі » і «бабулькі» – хлопцы і дзяўчаты, па агульных перажэненых «бацьках» – «сыночкі» і «дычушкі», «браты» і «сёстры», па шлюбных стасунках – «маладыя» і «маладухі». Нельга не заўважыць, што культура «сваяцкіх» стасункаў у гульні суадносіцца з міфалагічным прэцэдэнтам інцэстнага шлюбу прадстаўнікоў другога пакалення. Узаемныя ўцёкі «дзядулек» і «бабулек» – знак супраціўлення інцэстнаму шлюбу, а наступныя пералоўліванні – факт абрадавага (рэтраспектыўна-вымушанага) шлюбавання. Такім чынам, першавобразы міфалагічнага сюжэта ў кантэксце абрадавай гульні ўжо ўсведамляюцца як дзяды-дзядулькі, бабы-бабулькі, і з гэтай прычыны абрадавыя персанажынабываюць амбівалентнасць: яны адначасова маладыя і старыя, халастыя і пажэненыя, чужыя і сваякі.

Тыпалогія казачных дзеда і бабы. Тут мы засяродзім увагу на кумулятыўных і тых загадкавых казках, якія не ўкладаюцца ні ў адну класіфікацыю, што наводзіць на думку аб іх старажытным паходжанні, бо сюжэты гэтых казак нагадваюць негатыўную версію таго ці іншага міфалагічнага матыву або пераказ сну, у якім падсвядомасць пабудавала свет (часам жудасны) з частак бытавога і міфалагічнага. Характэрная рыса казак – пячатка непаўнацэннасці, незавершанасці, заганнасці на суб’ектах або аб’ектах. Дзед і баба тут – сэнсава перыферыйныя персанажы, нягледзячы на тое, што з іх пачынаюцца казкі, дзе, дарэчы, гінуць добрыя і дрэнныя, дзе ўсё разбураецца, дзе нават шчаслівы канец мае горкі прысмак.

Дзед і баба – выпадковыя ўладальнікі незвычайнага. Праўда, яны нават не падазраюць аб гэтым, прыкладам, не здагадваюцца аб здольнасці сваёй куркі Рабкі несці залатыя яйкі. У касмаганічных міфах залатое яйка нараджае творцу, з яго частак утвараецца Сусвет. Дзед і баба – бяссільныя дэміургі, яйка разбівае мышка і – нічога не з’яўляецца: яно бясплоднае. У абрадах аднаўлення слёзы – метафара смерці – спалучаецца са смехам – метафарай жыцця, а ў казцы ўсё канчаецца слязьмі і адсутнасцю пазітыўнай перспектывы. У рускай версіі казкі разбіванне яйка прыводзіць да ланцуга катастроф: парушаецца душэўная раўнавага дзеда і бабы, выходзіць з падулады агонь, канчае жыццё самагубствам унучка, знікае звяно культавага адпраўлення, разбураецца сувязь людзей з храмам, знішчаецца культура.

Дзед і баба – стваральнікі няўдалых істот (з цеста, гліны, снегу). Спроба паўтарыць дзеянне Творцы нічога не дае або прыводзіць да жудасных вынікаў. Фармальныя пераймальнікі боскага вопыту не здольныя ні ажывіць свае тварэнні, ні надарыць іх душою. Няглэдзячы на тое, што тыя загадкавым чынам ажываюць, яны або нежыццяздольныя і таму гінуць (Снягурка,Калабок), або пачварная пагроза жыццю (Гліняны хлопец – пажыральнік).

Дзед і баба – паспяховыя выканаўцы крэатыўнага сцэнарыя (казкі тыпу АТ 327 F пра хлопчыка з драўніны і ведзьму). Казкавы сцэнарый суадносіцца з міфалагічным: тут ёсць і сіла жадання бяздзетных старых мець хаця б сурагатнага сыночка, і «правільны» матэрыял – дрэва, бо, згодна з павер’ем, дрэвы жывыя таму, што ў іх пераходзяць душы памерлых людзей, і воля зрабіць сынка, і «правільнае» месца для паленца – калыска або падпечак, дзе, як лічылася, жыве дух-ахоўнік хаты, і магічнае слова-калыханка з матывам ежы як звычайнай метафары жыцця. Драўляны хлопчык ажывае, трапляе ў палдон да ведзьмы, смажыць замест сябе яе дачку (дачок), з дапамогай птушак выратоўваецца ад ведзьмы і вяртаецца да старых.

Псіхалагічная аснова казкі – страх бездапаможных і безабаронных старых, якія не маюць магічнага абярэга, перад ведзьмай-пажыральніцай. У сваім прамежкавым стане драўлянай лялькі герой нагадвае язычніцкія фігуркі-абярэгі, змест казкі – выпрабаванне яго сілы, вынік – слабыя дзед і баба набываюць патэнцыяльнага ахоўніка.

Дзед – цудоўны агароднік (казка «Рэпка»). Маштаб атрыманага ўраджаю драматычна пераўзыходзіць здольнасць дзеда давесці справу да канца. Увесь ланцужок памагатых, разам з апошняй кропляй – мышкай, – суб’ектывацыя той сілы, якой не хапае дзеду. Казка падае своеасабліва зніжаным вобраз культурнага героя: гэта нешта сярэдняе паміж яго высокай версіяй стваральніка, вынаходніка і адмоўнай версіяй няўдалага пераймальніка.

Гендэрная падаплёка пазіцыі дзед–баба ў сацыяльна-бытавых казках і жартоўных песнях. Калі казачны дзед – увасабленне архетыпу Мудры стары, то баба – антыпод Мудрай

старой. З жудаснай бабай не можа справіцца нават чорт, у той час як разумны дзед здольны перахітрыць не толькі яе, але і пана.

Вызначальны модус мастацкасці жартоўных песень – гумарыстычны камізм, пра які нельга сказаць, што ён гендэрна нейтральны, бо за прагматыкай твораў, псіхалагічнай характарыстыкай дзеда і бабы, вырашэннем песенных сітуацый паўстае непрывабны твар гендэра. Дамінантная лінія жартоўных песень – высмейванне бабы за яе заганныя рысы, якія лічацца тыпова жаночымі (бязмежная лянота, гультайства, бесклапотнасць, бязглуздая ўпартасць, бяздумнасць, хітраванства, бяздоказная прыдзірлівасць, дурасць, сквапнасць і г.д.), а дзед працалюбівы, абачлівы, схільны да гумару, добры дарадчык, спагадлівы да дурной бабы, справядлівы. На гэтых яго рысах, уласна кажучы, трымаецца гумарыстычная апалогія пакарання бабы. Толькі дзедава «навука» не на карысць бабе: яна ўпарта стаіць на сваім. Хоць і біў ён яе за гультайства, калаціў аглаблямі і качаргой, – перавыхаваць бабу немагчыма.

З усяго сказанага вынікае: пазавычайныя, устойлівыя значэнні слоў дзед і баба народная культура амаль ігнаруе. З забароны выкарыстоўваць адно слова для пазначэння розных аб’ектаў – рэальных або ўяўных – для яе не існуе, калі ёсць агульная тэндэнцыя да антрапамарфізацыі асяродзя.

Фальклорныя персанажы дзед і баба належаць свету людзей, але іх вобразы семантычна больш за тое, чым яны здаюцца на першы погляд. Іх прастата – падманная, бытавізм – абалонка, праўдападобнасць – ілюзія, бо за ўмоўнымі сітуацыямі песень і фантастычнымі сюжэтамі казак прыхаваны вялікі пласт папярэдняй культуры, калектыўных уяўленняў, сацыяльных стэрэатыпаў. Унутраны змест вобразаў залаецца логікай сашчэплівання тэксту з тым ці іншым кантэкстам, у сэнсавае поле якога ён пагружаны.

---

Дата добавления: 2018-08-06; просмотров: 922; Мы поможем в написании вашей работы!

Поделиться с друзьями:

---

---

Мы поможем в написании ваших работ!