Беларускі этнагенез у кантэксце гістарычнай тыпалогіі культуры.
Экзамен 3 курс
1. Міфалогія i фальклор беларусаў у ацэнках айчынных i зарубежных даследчыкаў.
2. Беларускі этнас у працах айчынных i зарубежных антраполагаў.
3. Народнае жыццё ў нацыянал. паэталогіі беларусаў (паводяе ліраэпасу Я. Коласа).
4. Беларускі этнагенез у кантэксце гістарычнай тыпалогіі культуры.
5. Атрыбутызацыя нар.кул-ры ў працах Дж.Віко, М.Бахціна, М.Грынчыка, П.Бэрка.
6. Сацыяльная структура беларускага этнасу ў эпоху цэнтралізаванай дзяржаўнасці.
7. Беларуская ідэя дзяржавы-гаспадарства ў эпоху развітога феадалізму.
8. Кананічны гаспадарча-культурны ландшафт у сялянскай субкультуры Беларусі.
9. Гістарычныя тыпы тэхналогіі i прылады працы ў земляробстве Беларусі.
10. Жывёлагадоўля ў комплексе гаспадарчай дзейнасці беларускага этнасу.
11. Этыкет i народнае адзенне ў Беларусі.
12. Канон народнага харчавання ў Беларусі.
13. Анталагічнае веданне ў беларускай міфалогіі: канцэпты яно, ява, наўе.
14. Структ. i сімволіка кагнітыўнага дзеяння ў бел. міфалогіі: вобразы культ. героя.
15. Сімвалы і сімволіка Усеагул. Маці-Багіні-Прыроды ў белар. ранняй міфалогіі.
16. Сварог i Сварожычы ў беларускай міфалогіі.
17. Род. Грамавік. Кон і Праве ў беларускай міфалогіі.
18. Дзед i Баба ў беларускіх антрапалагічных міфах i фальклоры.
19. Ніжняя міфалогiя i крытыка тэорыіі дэманалогіі.
20. Сусветнае вяселле ў міфалогіі і сямейнай абраднасці.
21. Візантыйскі цэзарапапізм i яго трансфармацыя ў беларускім хрысціянстве ("Апокрыф" М.Багдановіча).
|
|
|
22. Лірыка вясновага i летняга каляндарных цыклаў.
23. Велічальныя necні ў каляндарнай i сямейнай абраднасці.
24. Русальчын тыдзень.
25. Цмок, змей і вялікі злодзей у народнай культуры (казка "Удовін сын" i інш.).
26. Этнічныя субстраты у беларускім нацыягенезе.
27. Панскі палац у народнай казцы. Залаты птах.
28. Катэгорыіі "хранатоп" і "стыль".
29. Сітуацыя выбару у народным мастацтве.
30. Чарадзейныя казкі: канцэпцыя культурнага героя.
31. Топасы "Хрыстос перад Пілатам" i "Дзеўка перад панам" у фальклоры.
32. Выказванне ў структуры дыскурса.
33. Мысленнае дрэва Баяна ў беларускім рыцаркім эпасе.
34. Сюжэтыка традыцыйнай i мадэрнізаванай балады.
35. Псіхалагічны змест сімвала Сам-сітуацыя.
36. Топас "стрэчанне" у паэтыцы абрадаў.
37. Народныя рамёствы (кавальства, ткацтва i інш.).
38. Песні ў абрадзе "Гуканне вясны".
39. Песні каляндарнага цыклу.
40. Татэмныя продкі ў казачным эпасе.
41. Пазаабрадавая лірыка.
42. Жніво ў беларускім песенным фальклоры.
43. Малое i вялікае у рыцарскім i сялянскім эпасе ("Вальга i Мікула" i "Піліпка-сынок").
44. Алегарычная тыпалогія сацыяльна-псіхалагічных характараў ("Казкі пра жывёл").
|
|
|
45. Фальклорная афарыстыка (прыказкі, прамаўкі i інш.).
46. Блазона ў народным тэатры.
47. Разумная дачка, Мілавіца i Берагіня на фоне вобразаў вадзяных i лясных дзевак фальклору.
1. Міфалогія i фальклор беларусаў у ацэнках айчынных i зарубежных даследчыкаў.
Міфалогія – сістэма архаічных уяўленняў пра свет, якія выяўлены у канкрэтнай пачуццёвай форме. Міфалогія — гэта навука, якая вывучае міфы і сістэму міфічных уяўленняў аб свеце, распрацоўвае тэарэтычныя і практычныя праблемы свайго аб’екта даследавання. У сучаснай навуцы існуюць тры значэнні слова «міфалогія»: 1) сукупнасць міфаў, якія належаць адной гістарычна−культурнай традыцыі (напрыклад, шумера−акадская, старажытнагрэчаская міфалогія); 2) тып светапогляду, даволі спецыфічная карціна свету; 3) навуковая дысцыпліна, якая вывучае міфы і міфалагічныя сістэмы.
Беларускі фальклор (англ. folklore — народныя веды, народная мудрасць) − сукупнасць розных відаў народнага мастацтва беларусаў, такіх як вусна−паэтычная творчасць, народная музыка, танцы, разнастайныя віды прыкладнога мастацтва, народны тэатр. Пераважна ўжываецца для абазначэння мастацтва слова — вусна−паэтычнай творчасці. Фальклор ніколі не быў нерухомым, народная творчасць увесь час у развіцці. Абрады − састаўная частка традыцыйна−бытавой культуры народа. Утрымліваюць у сабе элементы песеннага, харэаграфічнага, драматычнага, дэкаратыўна−прыкладнога мастацтва. Зарадзіліся ў першабытным грамадстве, калі людзі імкнуліся заклінаннямі ўздзейнічаць на незразумелыя з'явы прыроды.
|
|
|
Абрады былі звязаны з гаспадарчай дзейнасцю, бытавымі ўмовамі і падзяляліся на каляндарна−вытворчыя (земляробчыя, паляўнічыя, жывёлагадоўчыя, рыбалоўныя), сямейна−бытавыя (вясельныя, радзіныя, пахавальныя), грамадскія і царкоўныя.
Многія абрады звязаны з культам продкаў (дзяды, радаўніца), расліннасці.
Асаблівасць бел. абрадаў − перапляценне ў іх аграрна−бытавых, язычніцкіх і хрысціянскіх элементаў. Царква імкнулася забараніць народныя абрады або прыстасаваць іх да патрэб рэлігійнага культу, асобным абрадам вяселля, радзін, пахавання і інш., надаць рэлігійны змест. У іх прысутнічаюць элементы тэатральнага дзеяння. 3 імі звязана сялянска−абрадавая паэзія.
Беларуская міфалогія ўваходзіць у агульнаславянскую і − адпаведна − у агульную індаеўрапейскую сям'ю міфалогій. На сёння яна вывучана даволі слаба, існуе дэфіцыт аб'ектыўных пісьмовых крыніц. Функцыі і «біяграфіі» шматлікіх багоў з'яўляюцца прадметам навуковых дыскусій. Як у мінулым, так і сёння ўзнікае шмат фальсіфікацый, якія не маюць нічога агульнага з сапраўднымі вераваннямі старажытных беларусаў.
|
|
|
Беларуская міфалогія стала асновай для цэлага шэрагу твораў Янкі Купалы, Максіма Багдановіча, а таксама некаторых сучасных пісьменнікаў ( «АБ багох крывіцкіх сказы» Сяргея Хмары, «Сем Камянёў» Аляксея Шэіна, вершы Рыгора Барадуліна).
У XIX−XX стагоддзях беларускія этнографы і фалькларысты (В. Н. Дабравольскі, А. Г. Кіркор, П. М. Шпілеўскі, В. О. Невяровіч, А. К. Сержпутоўскі, Е. Р. Раманаў, М. Я. Никифоровский, П. В. Шэйн, П. Дземідовіч, К. П. Тышкевіч, Я. Баршчэўскі, А. Я. Багдановіч і інш.) сабралі значны матэрыял, які служыў ім самім і найпозніх навукоўцам падмуркам для рэстаўрацыі старажытных язычніцкіх вераванняў. Але дадзеныя шэрагу фалькларыстаў сёння выклікаюць істотныя сумневы.
Так, на думку А. Тапарова, Т. Іванова і Л. Лапцева (праца «Рукапісы, якіх не было: Падробкі ў галіне славянскага фальклору»), значная, калі не пераважная частка з 52 бажаствоў і духаў, апісаных П. Шпілеўскім (псеўданім − древлянского), − плён фантазіі аўтара. Многія названыя ім персанажы − Паляндра, Мэша, Дзявоя, Шчадрэц, Гарцуки − не сустракаюцца ў іншых крыніцах. Ён беспадстаўна вычляняць імёны багоў з народных прыказак, песень, праклёнаў, і метадамі хутчэй навуковага аматарства, чым сапраўднай навукі стварыў цэлы беларускі «алімп». Расійскія навукоўцы падзялілі персанажаў П. Шпілеўскага на 3 групы: рэальныя, часткова сапраўдныя і цалкам выдуманыя. Атрымалася, што назвы калектыўнай працы ці каляндарных тэрмінаў (каляда, талака, Шчадрэц, купала) або назвы прыродных з'яў (жыж, зюзя, падаючая зорка) у Шпілеўскага ператварыліся ў багоў. Нешта было запазычана ў папярэднікаў ў галіне міфатворчасці (Лада, Ляля, Чур−Бог), нешта выдумана (Кумяльган, Бордзя, Любмел и, і, магчыма, Цётка і Жыцень). 23−гадовы Шпілеўскі ставіўся да фалькларыстыцы як да захаплення, а не як да сур'ёзнай навуковай дзейнасці.
Таксама немагчыма пацвердзіць істотную долю дадзеных Н. Нікіфароўскага і А. Кіркора, але многія сённяшнія слоўнікі, навуковыя зборнікі (работы В. А. Васілевіча) грунтуюцца ў тым ліку на іх дадзеных, а таксама на матэрыяле Шпілеўскага.
Значна большы давер выклікаюць дадзеныя, сабраныя ў ХХ−ХХІ стагоддзях («Міфалагічныя ўяўленні беларусаў» В. С. Новак 2010 года і інш.), Створаныя ў перыяд, калі акадэмічныя патрабаванні да фалькларыстыцы істотна выраслі. Але значная частка фальклору ў народзе на той час ужо была забытая або трансфармавалася пад уплывам мастацкай і іншай літаратуры. (Калі фальклор збіраецца ў пісьмовым супольнасці, цяжка казаць пра яго чысціні і цэласнасці).
Беларускі фальклор прадстаўлены амаль усімі жанрамі: каляндарная і сямейна−абрадавая паэзія, казкі, паданні і легенды, прыказкі і прымаўкі, загадкі, замовы, народны тэатр у розных яго відах, сацыяльна−бытавая лірыка. Не было ў беларускім фальклоры такіх твораў, як быліны або думы, спецыфічных для рускага і ўкраінскага фальклору. Фальклор з'явіўся першай паэтычнай школай многіх выдатных пісьменнікаў. Творчасць В. Дуніна−Марцінкевіча, Ф. Багушэвіча, Я. Лучыны, А. Гурыновіча, М. Багдановіча, Я. Купалы, Я. Коласа і многіх іншых вядомых беларускіх паэтаў і празаікаў непарыўна звязана з народнай паэзіяй і па сутнасці абапіраецца на яе.
Шамак А. А. Міфалогія беларусаў: Мінск : Інстытут культуры Беларусі, 2013. У кнізе кандыдата гістарычных навук А. Шамака разглядаюцца пытанні даследавання міфалогіі беларусаў, а таксама пададзены тэксты, якія адлюстроўваюць міфічныя ўяўленні продкаў беларусаў аб будове свету, багах, духах, жывёлах. Выданне адрасавана шырокаму колу чытачоў, можа быць выкарыстана ў практычнай дзейнасці арганізацый культуры, у адукацыйным працэсе ўстаноў сістэмы асноўнай і дадатковай адукацыі ў сферы культуры.
Беларуская міфалогія: Энцыклапед. слоун. / С.Санько, Б43 Т.Валодзіна, У.Васілевіч і інш. — Мн.: Беларусь, 2004. Кніга з’яуляецца першай у гісторыі нашай краіны спробай сістэ−матычнага i найбольш поунага апісання i аналізу традыцыйнай культур−най спадчыны беларусау, шматлікія фрагменты якой дажылі да нашых дзен і па−ранейшаму выяуляюць адметнасць і жыццяздольнасць сучаснага бе−ларускага этнасу. Аутары слоуніка упершыню далі максімальна поуную на сенняшні дзень карціну протабеларускай мадэлі свету. У кнізе
знай−шлося месца рэканструкцыям архаічных міфау, павер’ям и прыкметам бе−ларусау−язычнікау, іх прадпісанням, засцярогам і замовам.
Войтоловский Л.Н. «Уваходзіў крывавы Марс. Па слядах вайны »− франтавая хроніка ваеннага лекара і пісьменніка Льва Войтоловского падчас Першай сусветнай вайны. Гэта выдатны дакумент эпохі, які паказвае настрой шматмільённай ваюючай народнай масы. Непасрэдны ўдзельнік баявых дзеянняў рускай арміі, Войтоловский ведаў вайсковы побыт і жыццё ў франтавой паласе, таму ў кнізе пераканаўча і праўдзіва адлюстраваны бытавыя дэталі, пачуцці і думкі салдат і афіцэраў аб франтавога жыцця.
Саўчанка
Беларускі фальклор: хрэстаматыя: вучэбны дапаможнік для філалалагічных факультэтаў вышэйшых навучальных устаноў / складальнікі: К. П. Кабашнікаў [і інш.]
2. Беларускі этнас у працах айчынных i зарубежных антраполагаў.
Этнас − устойлівая супольнасць людзей, якая гістарычна склалася на пэўнай тэрыторыі і характарызуецца агульнасцю мовы, культуры, побыту, рысаў псіхікі і самасвядомасці, адлюстраванай у адзінай назве і ўяўленнях пра агульнасць паходжання.
В. С. Цітоў: Этнагенез беларусаў, ёсць працэс фарміравання беларускага этнасу, досыць складзены і супярэчлівы. Сярод навукоўцаў няма адзінага меркавання як аб часе з'яўлення беларусаў як этнасу, так і пра продкаў сучасных беларусаў. Лічыцца, што этнагенез беларусаў адбываўся на тэрыторыі Верхняга Падняпроўя, Сярэдняга Падзвіння і Верхняга Панямоння. Некаторыя даследчыкі (Георгій Штыхаў, Міхась Ткачоў) лічаць, што беларускі этнас існаваў ужо ў XIII стагоддзі. Археолаг Валянцін Сядоў лічыў, што беларускае этнічнае супольнасць склалася ў XIII−XIV стагоддзях, Майсе́й Я́каўлевіч Грынбля́т (Грынблат; 29 сакавіка 1905, Менск − 4 ліпеня 1983, Менск) — беларускі савецкі фальклярыст, этнограф, гісторык − у перыяд з XIV па XVI.
Доктар біялагічных навук, антраполаг і генетык Аляксей Мікуліч, зыходзячы з антрапалагічных прыкмет, а таксама распаўсюджанасці тых ці іншых груп крыві, кажа аб адзіным расавым тыпе беларусаў, аўкштайтаў, латгалаў, жыхароў Чарнігаўшчыны, Смаленшчыны, Браншчыны, так званай Новай Мазовіі і ўзводзіць гэты тып яшчэ да неалітычнай насельніцтву Усходняй Еўропы.
«Польская» і «вялікарускіх» канцэпцыі.
Храналагічна першымі паўсталі «польская» (Л. Галембовский, А. Рыпинский) і «вялікарускіх» (А. Сабалеўскі, І. Сразнеўскі) канцэпцыі, згодна з якімі этнічная тэрыторыя беларусаў разглядалася ў якасці спрадвечна польскай або спрадвечна вялікарускай адпаведна, аргументам чаму служыла адсутнасць у беларусаў асобнай мовы. Між тым, ужо ў пачатку XX стагоддзя Яўхім Карскі ў фундаментальным працы «Беларусы» даказаў самастойнасць беларускай прыслоўі як ад польскай мовы, так і ад вялікарускай прыслоўі рускай мовы, тым самым аспрэчыўшы асноўны аргумент прыхільнікаў дадзеных канцэпцый [1]. Цяпер кропка гледжання, мяркуе беларусаў і беларускую мову самастойнымі этнасам і мовай у складзе ўсходнеславянскай групы, абсалютна пераважае ў акадэмічнай навуцы.
«Старажытнаруская» канцэпцыя.
Пасля Другой сусветнай вайны ў савецкай навуцы дамінуючую ролю заняла «старажытнаруская» канцэпцыя, згодна з якой, беларусы, разам з украінцамі і рускімі, ўтварыліся ў выніку распаду адзінай старажытнарускай народнасці ў XII−XIII стагоддзях, або істотна пазней, пачынаючы з мяжы XVI−XVII стагоддзяў.Теоретически гэтая канцэпцыя была абгрунтавана С. Токаравым, у яе распрацоўцы таксама прынялі ўдзел археолагі Пётр Траццякоў і Барыс Рыбакоў.
3. Народнае жыццё ў нацыянальнай паэталогіі беларусаў (паводяе ліраэпасу Якуба Коласа).
|
Паміж дзвюх лаў пад абразамі
Туліўся стол з двума кастрамі
Аладак грэцкіх, як пампушак,
Ды хлеба з зайчыка краюшак.
|
У часе дружнае яды.
Чуць міска ткнулася сюды,
Дык у яе, як па прыказу,
Відэльцаў з восем лезе зразу.
Гаворка моўкне, смех сціхае:
Цяпер мінуціна другая,
Бо ўсіх займае міска стравы;
Другія моманты, праявы, —
Усе пафукваюць ды студзяць
І верашчаку тую вудзяць
І толькі чаўкаюць губамі
Ды зрэдку скрыгаюць зубамі,
***
Малыя — Гэля, Юзік, Ганна —
Асобна елі пастаянна.
Парадку дзеці не трымалі,
І іх ніколі не сціскалі,
***
І бацька ў вольныя часіны
Расказваў дома ўсе навіны
І чуткі ўсе наконт зямелькі.
Так і цяпер, у час нядзелькі,
***
І бацька моўкне і чакае,
Што скажа дзядзька або маці,
І ціха стала ўраз у хаце:
Чутно, як муха пралятае.
Можна разглядаць на прыкладзе паэмы “Новая зямля” – энцыклапедыя сялянскага жыцця. У «Новай зямлі» паказваецца жыццё беларускага сялянства канца ХІХ стагоддзя. Сям'я, апісаная ў творы, — Міхал, яго брат Антось, жонка Міхала Ганна, дзеці — самая звычайная сялянская. Усе яны выключна працалюбівыя, і хоць знешнія абставіны іх жыцця часта неспрыяльныя (пярэбары з месца на месца па загадзе начальства, нейрадлівая зямля, пажар), але праца заўсёды давала плён, і гэта ўнушала аптымізм, упэўненасць у сабе.[5]
Укладзеная праца («Само не зваліцца нам з неба») зрабіла ўрэшце гаспадарку даволі заможнай. І ўсё ж яна не належала сям'і, а знаходзілася ў яе часовым уладаранні. Між тым перад вачыма Міхала — гордага, свабодалюбівага чалавека — былі прыклады жыцця сціплага, але вольнага дзякуючы ўласнай зямлі. Пры гэтым сядзіба шляхціца, а тым больш пана, служыла прыкладам у акуратнасці, знешнім афармленні, вядзенні гаспадаркі. Паэма прысвечана ўсё ж апісанню не панскай культуры, а сялянскай. Якубу Колас паэтычна апісвае не толькі працу, але і хатні побыт сям'і.
Сюжэт паэмы разгортваецца з улікам гадавога кола дзён. Асаблівасцю каляндарных свят была іх знітаванасць і са святамі сямейнымі.[5] Так, Мядовы Спас, акрамя рэлігійнага, меў важнае сямейнае значэнне: на новы мёд, што выкачвалі з вуллёў прама пры гасцях, запрашалі кумоў — хросных бацькоў і матак сваіх дзяцей. Кумы мелі магчымасць пабачыць хрэснікаў, прыносілі ім падарункі, а самі атрымлівалі мёд і плады новага ўраджаю. Як і да любога свята, да гэтага старанна рыхтаваліся — мыліся, прыбіраліся, упрыгожвалі дом. Ушаноўвалі і святых, а разам з імі — простых людзей, родзічаў. знешне свята — не толькі смачная ежа, пітво, песні, танцы, весялосць (усё апісвае Якуб Колас падрабязна), але і магчымасць выявіць свае мастацкія здольнасці: прыбраць — у кожную пару года па−рознаму — хату і сядзібу. Асабліва ж важным святам быў Вялікдзень.
Паказчыкам культуры чалавека, сям'і, народа з'яўляецца і кулінарыя. Разнастайнасць вызначала святочны, ды нават і паўсядзённы стол. У паэме падрабязна расказваецца пра гэту сферу сялянскага побыту: як сядзелі, як трымаліся за сталом. А елі ў звычайны дзень мачанку, грэцкія аладкі, верашчаку, «тварог, запраўлены смятанай». Ежа давала энергію для працы, больш багатая яна была ў святы. На Масленіцу абавязкова пякліся пераважна аладкі, бліны — сімвалы веснавога сонца; як адзін з самых прыемных успамінаў маленства Якуб Колас апісвае гэты працэс.
Жывучы на ўлонні прыроды, дзеці маглі назіраць шматлікіх звяроў з іх адметнымі павадкамі, напрыклад, лася, якога лічылі ў лесе галоўным, ваўкоў, зайцоў, куніц «і многа ўсякае драбніцы». З замілаванасцю апісвае аўтар заняткі дзяцей: рыбалка з дзедам ці з дзядзькам Антосем, паходы ў грыбы, ягады; лоўля куніц, тхароў, а зімою — лыжы, санкі, коўзанне па замерзлай рацэ, паляванне.
Зусім не менш часу займала інтэлектуальная праца: дзяцей лесніка спачатку вучыў «дарэктар» — такі ж хлопчык, толькі ён ужо скончыў школу, ды і сам Міхал, а таксама падручнікі таго часу, скажам, «начаткі», якія знаёмілі дзяцей з асноўнымі гісторыямі з Бібліі, а значыць з асновамі чалавечай культуры. Важнае значэнне ў згуртаванні сям'і, у выхаванні дзяцей, іх інтэлектуальным развіцці мелі сумесныя гутаркі вечарамі, пасля заканчэння цяжкага працоўнага дня.
Беларускі этнагенез у кантэксце гістарычнай тыпалогіі культуры.
Этнаграфія – навука аб народах−этнасах, іх паходжанні і жыццядзейнасці, быце і культурных традыцыях. Кожна народ мае ўласную гісторыю і культурную спадчыну, якая увасобіла шматвяковы працоўны вопыт, творчы плён. Народ заўсёды быў творцам і носьбітам нацыянальных традыцый, і нягледзячы на войны і вынішчэння, зноў адраджалася культура. Асноўные раздзелы этнаграфіі – этнагенез, этнічная гісторыя, традыцыйна− бытавая культура, этнічныя і этнасацыяльныя працэсы, у тым ліку і нацыянальныя ўзаемаадносіны.
Этнагінез − гэта паходжанне народа, працэс станаўлення, фарміравання у выніку змешвання, асіміляцыі,інтэграцыі розных народаў. Асноўныя паняцці у этнаграфіі – этнас, племя,народнасць, нацыя,гістарычная памяць, менталітэт, этнічныя працэсы, міграцыя, інтэграцыя, асіміляцыя і інш. Хто продкі? Праблема складаная. Велікапольская канцэпцыя – лічыла Беларусь−Літву, а бел. мова− дыялект польскай; яна лічыла беларусаў як састаўную частку этнагенезу палякаў. Велікаруская – лічыла Беларусь Заходняй Руссю, а бел.мову – заходнерускім наречіем. Гэты две кацэпцыі не прызнавалі беларусаў як самастойны этнас. Па архаелаг. данных на большай частке Бел. былі балцкія плямёны. З сярэдз. 1 тысячэгодзя – рассяленне славянскіх плямёнаў. Слав. плямёны (крывічы, дрыгавічы і радзімічы) змешваліся з балцкімі. Аснова бел. народнасці – крывічы, радзімічы, дрыгавічы, літва, яцвягі. Апрача іх у этнагенезу беларусаў прымалі удзел групы татар, мазаўшан, прусаў, рускіх перасяленцаў, украінцаў і інш.
Этнагенез (ад грэч, «племя, народ» і «паходжанне») — працэс складванняя этнічнай супольнасці (этнасу) на базе разнастайных этнічных кампанентаў. Этнагенез уяўляе сабою пачатковы этап этнічнай гісторыі. Пасля яго завяршэння можа адбыцца ўключэнне ў сфарміраваны этнас іншых асіміліруемых ім груп, драбленне і выдзяленне новых этнічных груп. Існуюць розныя навуковыя канцэпцыі паходжання этнасу, для якіх характэрна неадназначнасць адказаў і супярэчлівасць вывадаў. Каб прыйсці да найбольш правільных высноў, неабходна праводзіць грунтоўны навуковы (непалітычны) падыход да праблемы на аснове ўсебаковага комплекснага аналізу. На працягу існавання беларускага народазнаўства многія даследчыкі прапаноўвалі свае навуковыя тэорыі. Так, у 19 ст. паўсталі − вялікапольская‖ (Л. Галэмбѐўскі, А. Рыпынскі) і −вялікаруская‖ (А. Сабалеўскі, І. Сразнеўскі) канцэпцыі паходжання беларусаў, для якіх у роўнай ступені было характэрна адмаўленне Беларусі як самастойнай этнічнай тэрыторыі, паколькі, на іх погляд, у яе насельніцтва не было самастойнай славянскай мовы. Першыя лічылі яе дыялектам польскай мовы, а беларусаў – часткай польскага этнаса. Другія пераконвалі, што беларусы – гэта частка вялікарускага (а не самастойнага і не польскага) этнаса, а сама Беларусь – частка вялікарускай этнічнай тэрыторыі. Згодна −крывіцкай канцэпцыі‖ (В. Ластоўскі, А. Шлюбскі) усе спецыфічныя нацыянальныя рысы беларускі этнас пераняў ад племені крывічоў, якія імі атаясамліваліся. Прыхільнікі называлі беларусаў крывічамі, а Беларусь – Крывіяй. Пры гэтым яны не давалі адказу на пытанне, як утварыліся этнічныя рысы цэнтральнага і паўднѐвага беларускага насельніцтва, дзе калісьці жылі плямѐны дрыгавічоў і радзімічаў. Свае погляды на этнагенез беларусаў былі ў акадэмікаў Я. Карскага і У. Пічэты. Яны прызнавалі за папярэднікаў беларусаў усе асноўныя ўсходнеславянскія плямѐны (крывічоў, дрыгавічоў, радзімічаў). Я. Карскі прычынай узнікнення беларусаў называў палітычны фактар – утварэнне ВКЛ і ўключэнне ў яго ўсходнеславянскага насельніцтва з басейнаў усіх галоўных рэк Беларусі. У выніку палітычныясувязі ў рамках ВКЛ абумовілі фарміраванне беларускай мовы і культуры. У. Пічэта ў дадатак да гэтага называў развіццѐ эканамічных сувязяў між асобнымі рэгіѐнамі, якія склалі Беларусь, і неабходнасць іх сумеснай абароны ад Тэўтонскага ордэна, які пагражаў свабодзе і незалежнасці жыхароў усіх усходнеславянскіх земляў. У савецкі перыяд бытавала канцэпцыя адзінай старажытнарускай народнасці на базе ўсходнеславянскіх плямѐнаў. Гэтая народнасць нібыта з’яўлялася агульным вытокам для ўзнікнення рускіх, украінцаў і беларусаў (14− 16 ст.). Гэтая канцэпцыя вымагае крытычнага стаўлення, бо плямѐны сталі вялікарускімі, украінскімі і беларускімі толькі пасля перасялення ва Усходнюю Еўропу, у залежнасці ад таго, дзе яны пасяліліся, з якім карэнным насельніцтвам уступілі ў сумеснае жыццѐ.
Найбольш навукова абгрунтаванай лічыцца − Балцкая тэорыя‖ (В. Сядоў), згодна з якой у канцы бронзавага і ў жалезным веку на тэрыторыі ад паўднѐва− заходняга ўзбярэжжа Балтыйскага мора і да вярхоўяў Дона жылі балты. З 6 ст. пачынаецца моцная міграцыя славянскіх плямѐнаў і іх сумеснае пражыванне з балтамі, у выніку чаго адбываецца фарміраванне і самаразвіццѐ беларускага народа. У гэтым працэсе важную ролю адыгрывала балцкая падаснова (субстрат). Балцкія плямѐны ўвайшлі ў склад славянскіх плямѐнаў, прынялі іх дыялекты і аказвалі ўплыў на развіццѐ іх мовы, культуры, быту. Гэтую канцэпцыю пацвярджаюць шматлікія археалагічныя і лінгвістычныя даследаванні. Этнічная тэрыторыя, дзе спрадвеку жылі продкі беларусаў, мае цесную сувязь з этнагенезам і этнічнай гісторыяй. Навуковым крытэрыем вызначэння этнічнай тэрыторыі, паводле сучасных этналагічных даследаванняў, трэба лічыць тэрыторыю, дзе пражывае пераважна вясковае несельніцтва, якое захавала сваю спрадвечную мову. Межы этнічныя і адміністратыўныя, як правіла, не супадаюць. Як сведчаць даследаванні і картаграфія, этнічная беларуская тэрыторыя разлягаецца ад Беластока да Рослаўля і ад Вялікіх Лукаў да Пружан. Нарэдка спрадвечныя этнічныя межы праходзяць па рэках (напр., Нарэў, Ясельда, Прыпяць). У пагранічных раѐнах этнакультурны комплекс мае пераходныя рысы. Паходжанне назвы “Белая Русь” мае шэраг інтэрпрэтацый: белая – значыць, вольная свабодная, праваслаўная, жыхары якой носяць адзенне белага колеру, маюць светла−русыя валасы і г.д. Беларусь на гістарычных картах. Карты з’яўляюцца адной з крыніц геаграфічнага вывучэння: яны адлюстроўваюць гістарычную геаграфію краѐў, паказваюць змены культурнага ландшафту, тапанімікі, палітычнага жыцця. Асновы картаграфіі былі закладзены старажытнагрэчаскім вучоным Клаўдзіем Пталемеем (2 ст. н.э.). Беларускія землі з’яўляюцца на картах, пачынаючы з 15 ст. Цікавасць уяўляюць карты Ніколы Кузанскага, Себасцьяна Мюнстэра, Хрыстафора-Радзівіла Сіроткі, Гіѐма дэ Бплана, Тэадора Кітчына, Тобіша Маера і інш.
5. Атрыбутызацыя народнай культуры ў працах Дж.Віко, М.Бахціна, М.Грынчыка, П.Бэрка.
Чым жа асноўная праца Віко цікавы для культуролагаў?
Перш за ўсё тым, што ў ім выкладаецца прынцып перыядызацыі культурна-гістарычнага працэсу. Да Віко перыядызацыя гісторыі выбудоўвалася, зыходзячы з дагматыкі Бібліі, дзе вехамі на шляху гістарычнага развіцця выступалі такія падзеі, як зыход яўрэяў з Егіпта, сусветны патоп, нараджэнне Хрыста і гэтак далей.
Пад дадзеным пункту гледжання разглядалася і праблема тыпалогіі культур.
З пункту гледжання Віко, у гісторыі Еўропы можна вылучыць тры гістарычныя эпохі, якія ўмоўна можна назваць Векам багоў, Векам герояў, Векам людзей. Ім адпавядаюць тры выгляду нораваў, тры тыпу праўлення, тры тыпу правы, тры выгляду суда, тры выгляду моў.
Для культуролагаў маюць вялікую цікавасць і развагі Віко аб міфе як з'яве культуры. Па сутнасці, ён першы зрабіў міф аб'ектам навуковага аналізу і паказаў, што міф ёсць прадукт адмысловага тыпу пазнання, які адрозніваецца ад сцыентысцкага.
З яго пункту гледжання, міфы не зьяўляюцца выдумкай, яны ёсць выклад чалавечай гісторыі на першых яе этапах, перш за ўсё ў Стагоддзе багоў. Віко зыходзіць з таго, што чалавек мае агульную прыроду з жывёламі і таму першапачаткова ён успрымае свет толькі праз пачуцці. Першыя людзі, з яго пункту гледжання, валодалі неразвітым розумам і таму не маглі пазнаваць свет ва ўласным сэнсе гэтага слова. Не будучы здольнымі спасцігаць рэчы ў іх сутнасці, яны фантазіравалі, прыпісваючы нячулым рэчам пачуцці і страсці, стваралі ў сваім уяўленні істоты, якіх не было ў рэальнасці. Такім чынам, фантазія, уяўленне былі першымі формамі пазнання чалавека, толькі які ўступіў на шлях удасканалення свайго розуму. Прадуктам гэтай разумовай дзейнасці і з'яўляюцца міфы. Міфы, лічыць Віко, не вынік пусты забавы ці забавы. Яны - гістарычныя помнікі, у якіх у своеасаблівай форме адлюстраваны рэальныя падзеі, перажытыя нашымі далёкімі продкамі. У іх адлюстроўваецца характар народа, яго светаўспрыманне і светаадчуванне. Адсюль вынікае, што вывучэнне гісторыі, якая ёсць гісторыя ідэй, неабходна пачынаць з міфаў, якія з'яўляюцца сапраўдным базісам любой культуры.
Міхаіл Міхайлавіч Бахцін (5 [17] лістапада 1895, Орёл - 7 сакавіка 1975, Масква) - рускі філосаф, культуролаг, тэарэтык еўрапейскай культуры і мастацтва. Даследчык мовы, эпічных формаў апавядання і жанру еўрапейскага рамана. Стваральнік новай тэорыі еўрапейскага рамана, у тым ліку канцэпцыі поліфанізму (шматгалосся) у літаратурным творы. Даследуючы мастацкія прынцыпы рамана Франсуа Рабле, Бахцін развіў тэорыю універсальнай народнай смеховой культуры.
Яму належаць такія літаратуразнаўчыя паняцці, як поліфанізму, Смехавая культура, хранатоп, карнавализация, мениппея, духоўны верх і цялесны ніз.
Асаблівае месца ў філасофіі Бахціна займае даследаванне «Смехавой культуры» на прыкладзе карнавалу, у якім адсутнічае сур'ёзнасць ( «афіцыяльнасць») і дагматызм і «само жыццё гуляе». Сутнасцю смеху і карнавалу ён называе дэманстрацыю самой падзеі, то ёсць абнаўлення, змены, пералому, адраджэння і крызісу адначасова. Бахцін настойвае на іх першаснасці і крытыкуе спробы рэдукцыі гэтых феноменаў да патрэбаў. Смех, карнавал і свята ўяўляюць сабой быццё без отчуждения.
Грынчык М.М. “Шляхі беларускага вершаскладання.”
Мікола Міхайлавіч Грынчык
Вызначальных напрамкаў творчай спадчыны М. Грынчыка некалькі. Першы і асноўны – праблема мастацкага фалькларызму, узаемадзеяння мастацкай літаратуры, галоўным чынам паэзіі, з вуснай народнай творчасцю. Менавіта гэтым шматстайным аспектам узаемадзеяння і былі прысвечаны ягоныя дысертацыі (кандыдацкая і доктарская), якія сталіся асновай
сур’ёзных, грунтоўных кніг, што не страцілі свайго тэарэтычнага і практычнага значэння да нашага часу.
У першай з іх – М. Богданович и белорусский фольклор (1958), якая затым стала асновай манаграфіі «Максім Багдановіч і народная паэзія» (1963), упершыню паказаў ролю фальклора ў станаўленні ідэйна-эстэтычных арыентацый Максіма Кніжніка, вызначыў фальклорныя вытокі многіх сюжэтаў і вобразаў ягонай паэзіі. У грунтоўнай манаграфіі «Фальклорныя традыцыі ў беларускай дакастрычніцкай паэзіі» (дысертацыя Фольклорные традиции в белорусской дооктябрьской поэзии (1969) на высокім тэарэтычным узроўні з прыцягненнем велізарнага фактычнага матэрыялу паказаў выключную ролю фальклорна-песенных традыцый у зараджэнні і станаўленні новай беларускай літаратуры. У шэрагу манаграфій і артыкулаў для энцыклапедычнага даведніка «Янка Купала» і Біябібліяграфічнага слоўніка «Беларускія пісьменнікі» вызначыў фальклорныя элементы ў творчасці Я. Купалы, Я. Коласа, А. Куляшова, П. Глебкі.
У час працы загадчыкам кафедры беларускай літаратуры Гомельскага дзяржаўнага універсітэта стварыў студэнцкую навуковую лабараторыю па фальклору, дзе збіраліся значныя фальклорныя матэрыялы, запісаныя студэнтамі і выкладчыкамі пад кіраўніцтвам прафесара М. Грынчыка ў час студэнцкіх практык і фальклорных экспедыцый. Лепшыя матэрыялы перадаваліся ў Інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору Акадэміі навук або друкаваліся ў зборніку «Беларуская літаратура», галоўным рэдактарам якога з’яўляўся. Рэгулярна пад яго кіраўніцтвам наладжваліся канферэнцыі па праблемах рэгіянальнага пачатку ў фальклоры, мове і літаратуры. Даследаваў спецыфіку фальклору Гомельшчыны (асаблівасці балады і ваенных песняў, а таксама народнай прозы), спрабаваў правесці паралелі паміж народнай паэзіяй беларусаў і іншых славянаў, а таксама неславянскіх народаў (у прыватнасці фіна-угорскіх). Так, ён адным з першых праводзіў ідэю аб дрыгавіцкім паходжанні раўнаапостальных Кірыла і Мяфодзія, шукаў рукапіс «Слова пра паход Ігаравы» ў манастыры Быценя. Ён узгадаваў многіх паэтаў, быў Настаўнікам для В. Ярца, А. Сыса і ўсіх універсітэцкіх паэтаў, пра якіх дбаў і клапаціўся. Імкнуўся адрадзіць некаторыя звычаі і абрады ў новых умовах. Знаходзіўся ля вытокаў фалькларыстычнай школы ў ГДУ імя Ф. Скарыны.
Шмат зрабіў для вывучэння адметнасцей беларускай песні ў Інстытуце культуры. З’яўляўся членам савета па абароне дысертацый пры Інстытуце мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору. Пад яго кіраўніцтвам абаронены шэраг дысертацый па фальклору альбо ўзаемадзеянні фальклору і літаратуры.
Мікола Міхайлавіч доўгі час з’яўляўся каардынатарам літаратуразнаўчых і фалькларыстычных даследаванняў у рэгіёне і рэспубліцы, чаму спрыяў той факт, што з 1973 па 1983 год быў галоўным рэдактарам міжвузаўскага зборніка «Беларуская літаратура». Акрамя даследаванняў народнасці літаратуры, вялікую ўвагу ўдзяляў вельмі складанай тэарэтычнай праблеме – вершаскладанню, якая ў той час была амаль не распрацавана. Ягоная грунтоўная манаграфія «Шляхі беларускага вершаскладання» актуальная і для нашага часу, больш грунтоўных прац у нас, на жаль, за апошнія 30 гадоў не з’яўлялася.
Мікола Грынчык шмат артыкулаў прысвяціў бягучаму літаратурнаму працэсу, напісаў грунтоўныя манаграфіі па творчасці Аркадзя Куляшова, Пятра Глебкі, Максіма Багдановіча. Ён з’яўляўся суаўтарам акадэмічнай «Гісторыі беларускай дакастрычніцкай літаратуры» і
падручнікаў для вну, па якіх да гэтага часу вучацца студэнты. Стварыў і клапатліва падтрымліваў літаратурнае аб’яднанне «Крыніца», праславіўшы многіх паэтаў у літаратуру.
Бэрк Пітэр. Народная культура Эўропы ранняга Новага часу. Кніга адлюстроўвае агульную для гуманітарных навук апошніх дзесяцігоддзяў тэндэнцыю – павышаную цікавасць да народнай (традыцыйнай) культуры. Пры гэтым упершыню навуковым абагульненнем ахоплены культурны арэал усёй Эўропы ад Ірляндыі да Ўрала. Аўтар раскрывае асноўныя заканамернасці развіцця народнай культуры Эўропы ранняга Новага часу, паказвае яе галоўныя кірункі і канстанты. У кнізе грунтоўна паказаныя функцыйная прырода народнай культуры, яе жанры і галоўныя дзейныя асобы.
Адрасаваная даследнікам у галіне гісторыі, этналогіі, мастацтвазнаўства, выкладчыкам і студэнтам, яна будзе цікавая і для шырокага кола чытачоў.
Традыцыйная духоўная культура беларусаў:
1. Народныя веды беларусаў. Народныя веды беларусаў уключаюць наступныя сферы: народная медыцына і ветэрынарыя, метэаралогія, метралогія, веды па астраноміі і матэматыцы і інш.
2. Беларускі фальклор. Беларускі фальклор аб’ядноўвае шэраг жанраў: замовы, сямейна-абрадавая і каляндарна-абрадавая, паабрадавая лірыка, малыя жанры фальклору (прымаўкі, прыказкі, загадкі), апавядальныя жанры – казкі і паданні, лягенды, народны анекдот.
3. Народная музыка і харэаграфія. Народная музыка, музычны фальклор, песенная і інструмен-тальная творчасць народа. Творы народнай ўзнікаюць на аснове мясцовых традыцый, адлюстроўваюць калектыўна выпрацаваныя эстэтычныя прынцыпы працоўнага народа. У працэсе вуснай перадачы твораў кожнае пакаленне ўдзельнічае ў іх адборы, асэнсаванні, шліфоўцы. Народная музыка ахоплівае ўсе бакі жыцця народа: абрадавын дзействы, святкаванні, звычаі, працу, адпачынак, побыт.
4. Беларускае народнае харэаграфічнас мастацтва бярэ свой пачатак у глыбокай старажытнасці. Яго элементы зарадзіліся яшчэ ў эпоху фарміравання ўсходне-славянскіх плямён і леглі ў аснову самабытнай танцавальнай творчасці, развіццё якой адбывалася ў працэсе фарміравання беларускай народнасці, а потым і нацыі.
5. Тэатральнае мастацтва. Батлейка (ад Betleem польская назва г. Віфлеема, паводле біблейскага міфа - месца нараджэння Хрыста), беларускі народны лялечны тэатр.
6. Дэкаратыўна-прыкладное мастацтва беларусаў звязана з традыцыйнымі рамёствамі. Мае глыбокія карані, рэгіянальныя асаблівасці. Паводле матэрыялаў, з якіх зроблены прадметы, вылучаюцца наступныя віды: мастацкае ткацтва, мастацкі метал, мастацкае шкло, мастацкая саломка і г.д. Па спосабах вырабу можна вызначыць такія віды дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, як ганчарства, ткацтва, вышыўка, саломапляценне, лозапляценне, мастацкая апрацоўка метала і інш.
7. Традыцыныя рэлігійныя ўяўленні беларусаў. Да гэтагых пластоў народнай культуры належаць пачытанне сонейка і зорак, зямлі, агню, вера ў звышнатуралёвую моц асобных аб’ектаў прыроды, вялізны пласт народнай дэманалогіі (веры ў нячысцікаў). Да апошніх адносілі дамавіка, лешага, русалку і інш., іх падзялялі на сядзібных, пазасядзібных і інш.
6. Сацыяльная структура беларускага этнасу ў эпоху цэнтралізаванай дзяржаўнасці.
Некалькі стагоддзяў беларускі этнас фарміраваўся пад уплывам двух магутных сацыякультурных патокаў. Першы, што прыпадае на сярэдзіну XVI - шэры. XVIII стст. быў звязаны з далучэннем Беларусі да Рэчы Паспалітай. Вынікам чаго стала "паланізацыя" беларускай нацыянальнай культуры, што праявілася ў насаджэнні польскай мовы, польскіх звычаі і традыцый як сярод шляхты, так і сялянства. Каталіцкая царква актыўна пранікае ва ўсе сферы грамадскага жыцця, ўзмацняе свой уплыў і ўніяцкая царква. У асяроддзі дваранства стала складацца такая сітуацыя, калі быць палякам і каталіком эканамічна, сацыяльна і палітычна стала больш выгадна, чым быць праваслаўным і беларусам. Але да 1792 г. сітуацыя карэнным чынам мяняецца: уся этнічная Беларусь увайшла ў склад Расійскай імперыі і зноў на беларускую нацыю абвальваюцца новыя культурныя нормы, ідзе трансфармацыя беларускага нацыянальнага характару і культуры ў цэлым. Царская Расія прынесла іншыя каштоўнасці: візантыйскае праваслаўнае хрысціянства з яго цэнтральнай ідэяй адзінай харызматычнай улады, адсутнасць вальнадумства, моцнае дзяржаўнае пачатак.
Усе гэтыя новыя павевы адмоўна адбіваюцца на ўмацаванні і культываванні уласна нацыянальных рыс характару, першапачаткова уласцівых беларускаму этнасу. У савецкі перыяд пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі, з пачатку 20-х гадоў, у БССР стала актыўна праводзіцца палітыка беларусізацыі, якая з ліпеня 1924 г. прыняла сілу закона. Палітыка беларусізацыі спрыяла шырокаму развіццю беларускай культуры, што выяўлялася ў стварэнні школ, тэхнікумаў, ВНУ на беларускай мове навучання, адкрыццяў культурна-асветных устаноў, развіццё беларускай літаратуры, выданне на беларускай мове кніг, газет, часопісаў і г.д .; а таксама ў вылучэнні беларусаў на партыйную, савецкую і прафсаюзную працу; Пазначыўшы ў гэты час працэсы нацыянальнага адраджэння, імкненне асобных прадстаўнікоў беларускага этнасу заявіць пра беларусаў як самастойнай, унікальнай, самабытнай нацыі, здольнай стварыць уласную дзяржаўнасць, якасна паўплывалі на афармленне сістэмы этнічнай самасвядомасці беларусаў, якое набыло шэраг рысаў, якія захаваліся і да нашых дзён. Гаворка ідзе, перш за ўсё, аб этнічнай самаідэнтыфікацыі жыхароў беларускіх зямель, якая знайшла выраз у этноніма «беларусы», набыла агульнанацыянальны характар (дадзены этнонім быў прыняты большасцю насельніцтва нашай краіны на рубяжы ХIХ-ХХ стагоддзяў, што пацвярджаецца дадзенымі перапісу, праведзенага ў Расійскай імперыі ў 1897 году), а таксама этноніма «Беларусь» (дадзены этнонім быў зафіксаваны ў тытуле расійскіх самадзержцаў яшчэ ў XVII стагоддзі - «Васпан ўсяе Вялікай, Малыя і белыя Русі»).
Усё насельніцтва ВКЛ належала да чатырох асноўных саслоўяў– сацыяльных супольнасцяў, прадстаўнікі якіх мелі аднолькавае прававое становішча: шляхты, духавенства, мяшчан і сялян. Шляхта і духавенства адносіліся да«шляхетнага стану», былі прывілеяванымі саслоўямі і вызваляліся ад выплаты дзяржаўных падаткаў. Мяшчане і сяляне ў дакументах называліся«людзі простага стану», былі непрывілеяванымі саслоўямі і асноўнымі падаткаплацельшчыкамі.
Шляхта.Слова«шляхта»паходзіць ад старажытна нямецкага slahta, што азначае род, народа. У ВКЛ шляхта займала пануючае становішча, эканамічнай асновай гэтага была феадальная ўласнасць на зямлю. Па свайму маёмаснаму становішчу і палітычнай ролі ў жыцці дзяржавы шляхецкае саслоўе не было аднародным:
− магнаты(паны) ― прадстаўнікі радавітай арыстакратыі, якія мелі княжацкія тытулы (Радзівілы, Сапегі, Тышкевічы, Астрожскія, Хадкевічы, Друцкія, Алелькавічы, Гальшанскія і
інш.). Яны валодалі вялікімі зямельнымі ўладаннямі і займалі важныя пасады ў дзяржаўным апараце;
− баяры (шляхта) – ваенна-служылыя людзі ў ВКЛ. У ХІV–ХV ст. гэта была асноўная маса феадалаў (сярэднія і дробныя землеўласнікі), якія за валоданне зямлёй павінны былі несці ваенную службу пад харугвамі вялікага князя ці буйнога зямельнага ўласніка, удзельнічаць упаспалітым рушэнні. Узаемаадносіны паміж рознымі групамі шляхты грунтаваліся на прынцыпах феадальнай іерархіі, што абумовіла эканамічную залежнасць малазаможнай і незаможнай шляхты ад магнатаў.
Прадстаўнікі шляхецкага саслоўя мелі шэраг палітычных і асабістых правоў:
1. выключнае (манапольнае) права валодання зямлёй (прывілеі 1387, 1432, 1434 гадоў гарантавалі права ўласнасці на выслужаныя ў вялікага князя вотчыны);
2. права судовага імунітэту (не маглі быць пазбаўлены свабоды без суда);
3. права выбіраць і быць выбранымі ў органы кіравання;
4. права мець свой герб і інш.
Шляхта была вайсковым саслоўем, удзельнічала ў войнах, адыгрывала вялікую ролю ў палітычным, гаспадарчым і культурным жыцці. У ХVІ ст. колькасць шляхты, якая мела землі на тэрыторыі Беларусі, складала каля 9 % ад агульнай колькасці насельніцтва.
Духавенства− прафесійныя служачыя культу, якія прадстаўлялі ў ВКЛ розныя канфесіі:хрысціянскія(праваслаўную, каталіцкую, пратэстанцкую і уніяцкую),мусульманскуюііудзейскую. Унутры канфесій сярод духавенства таксама існавала іерархія:
* праваслаўнае духавенства ў ВКЛ узначальваў кіеўскі мітрапаліт, на чале епархій стаяліархіепіскапыіепіскапы, прыходамі кіравалінастаяцелі (святары);
* на чале каталіцкага духавенства ВКЛ стаяў арцыбіскуп, яму былі падначаленыбіскупы, парафіямі кіраваліксяндзы;
* у іудаізме духавенства не мела разгалінаванай структуры. Яўрэйскія абшчыны (кагалы) выбіраліравінаў, якія выконвалі рэлігійныя функцыі;
* рэлігійныя функцыі ў мусульманскіх прыходах ажыццяўлялі мулы(імамы)і іх памочнікі −муэдзіны.
Па свайму сацыяльна-юрыдычнаму статусу вышэйшае хрысціянскае духавенства належала да шляхты.
Мяшчане. Тэрмін«мяшчане»(ад слова «места» − горад) за жыхарамі гарадоў ВКЛ быў замацаваны ў другой палове ХV ст., а юрыдычна аформлены ў Статутах ВКЛ у ХVІ ст. Мяшчанства дзялілася на тры асноўныя групы:
* патрыцыят,у які ўваходзілі гарадская адміністрацыя, вышэйшае духавенства і буйныя купцы;
* сярэдні слой,які складалі рамесныя майстры, уладальнікі лавак, гандляры, неэлітнае духавенства, дробныя службовыя асобы;
* гарадскі плебс («чорныя людзі») – каморнікі, гультаі, парабкі.
Мяшчане былі непрывілеяваным саслоўем і выконвалі павіннасці на карысць дзяржавы.
Сяляне.Самай вялікай сацыяльнай групай феадальнага грамадства былісяляне. Катэгорыі сялян вызначаліся па наступных прыкметах:
•у адпаведнасці з тым, на чыёй зямлі жылі сяляне, іх падзялялі надзяржаўных, прыватнаўласніцкіх і царкоўных;
•у залежнасці ад выканання асноўных павіннасцейвызначаліся сялянеданнікі (давалі даніну),чыншавікі (плацілі чынш),цяглыя(адпрацоўвалі паншчыну) ісяляне-слугі, асноўным абавязкам якіх было выкананне павіннасцей, што патрабавалі спецыяльных навыкаў (цівуны,пушкары,півавары,асочнікі,бортнікіі інш.). Сяляне-слугі былі ў дзяржаўных, прыватных і царкоўных уладаннях, а іх сацыяльны статус быў больш высокі, чым іншых катэгорый сялян;
•па ступені забяспечанасці зямлёй і сродкамі вытворчасці,акрамя вышэйпералічаных катэгорый, якія мелі ў карыстанні зямлю і плацілі падаткі, вылучаюць«людзей лёзны»(асобы без пэўных абавязкаў, пастаяннага месца жыхарства, якія не займаліся карыснай працай),агароднікаў(сяляне, якія сяліліся на невялікіх надзелах зямлі і выконвалі вызначаныя павіннасці);бабылёў-кутнікаўабохалупнікаў(беззямельныя сяляне, некаторыя мелі хаты, часам жывёлу і агароды, іншыя нічога не мелі, жылі ў чужых хатах, займаючы кут або камору).
Гісторыю сялянства Беларусі ў складзе ВКЛ вучоныя падзяляюць на два перыяды:
1. ХІІІ – сярэдзіна ХVІ ст. (да валочнай памеры). У гэты час сяляне ў асноўным плацілі даніну вырабамі прадукцыі сельскай гаспадаркі і промыслаў і па свайму становішчу падзяляліся на«людзей пахожых»(мелі права пераходу ад аднаго феадала да другога пасля збору ўраджаю і выплаты ўсіх падаткаў),«людзей непахожых»(страцілі волю і належалі феадалу на аснове вотчыннага права і не маглі яго пакінуць) і«чэлядзь нявольную»(хатніх рабоў);
2. сярэдзіна ХVІ ст.,калі, з аднаго боку, пачала шырока выкарыстоўвацца рэнта грашыма, а з другога – паскорыўся перавод сялян на адпрацовачныя павіннасці і юрыдычна аформілася прыгоннае права.
Такім чынам, у сацыяльнай структуры ВКЛ прывілеяванае становішча мелі свецкія і духоўныя феадалы, яны карысталіся палітычнымі і эканамічнымі правамі. Сярод людзей простага стану ў лепшым становішчы знаходзіліся мяшчане, асабліва заможныя. Сяляне, якія складалі асноўную групу насельніцтва і неслі галоўны цяжар павіннасцей на карысць дзяржавы і феадалаў, фактычна былі бяспраўнымі. Пераход простых людзей у прывілеяваны стан шляхты быў магчымы ў выключных выпадках толькі для багатых сялян і мяшчан, якія неслі ваенную службу.
7. Беларуская ідэя дзяржавы-гаспадарства ў эпоху развітога феадалізму.
Класічнае рабства не склалася на беларускіх землях па шэрагу знешніх і ўнутраных фактараў, у сілу якіх на змену першабытнаабшчыннага ладу прыйшоў феадалізм.
Па-першае, ўстойлівае становішча ва ўсходніх славян сельскай абшчыны, якая ўяўляла сабой зам-пугу арганізацыю, дзе проста не было месца для огромного колькасці рабоў і звязаных з імі свабодных наглядчыкаў, ахоўнікаў і гандляроў рабамі (частка славянских рабоў ўсе ж вывозілася ў Візантыю).
Па-другое, стрымліваючым фактарам стаў і натуральный характар сельскай гаспадаркі ў гэты час - не было неабходнасці значна павялічваць ўраджаі, бо не было наладжаных гандлёвых адносін.
Па-трэцяе, не садзейнічала распаўсюджванню рабства ўдасканаленне прылад працы (праца раба проигрывал ў канкурэнцыі з цяжкасцю вольнага селяніна), а таксама пачатак аддзялення рамяства ад сельскохозяйственного вытворчасці.
Па-чацвёртае, важным фактарам стала і продолжение працэсу ўнутранай каланізацыі Беларусі, што не дазваляла пераводзіць у рабства за даўгі мясцовых общинников (заўсёды можна было сысці на новае месца).
Па-пятае, неабходна адзначыць уплыў на славян событий ў Заходняй і часткова ў Цэнтральнай і Паўночнай Еўропе, дзе ўжо панавалі феадальныя адносіны.
Феадальныя адносіны ва ўсходніх славян проявились ў першую чаргу ў змене права ўласнасці. Вядомыя тры напрамкі іх развіцця. Па-першае, происходил захоп зямлі князем аднаго з плямёнаў або племенных аб'яднанняў ( «окняжение») і абкладанне местных свабодных супольнікаў данінай, якая ў далейшым перарастала ў феадальную рэнту. Такім чынам, образовывались протогосударства з вялікім фондам государственной зямлі, якую князь па сваім жаданні дарил баярам і дружыннікам. Па-другое, пачынаецца расслаенне суседскай абшчыны. З яе вылучаюцца зажиточные сяляне і беззямельныя людзі, праца якіх присваивался земляробамі. Па-трэцяе, адбываўся працэс паселішчы феадаламі на зямлі рабоў (часцей за ўсё военнопленных), станавіліся залежнымі сялянамі.
У VI - VIII стст. на тэрыторыі Беларусі адбывалася станаўленне дзяржаўнай, феадальнай па сваім ха-рактеру уласнасці з пануючай формай эксплуатации ў выглядзе збірання даніны (прадуктамі сельскай гаспадаркі, промыслаў, грашыма) з падначаленых племен. Гэтаму садзейнічала з'яўленне ў рэгіёне многочисленных племянных аб'яднанняў і фарміраванне досыць складанага апарата кіравання. Появляются «княжання», пры якіх адбываецца централизация кіравання плямёнамі, а ўлада аказваецца ў руках аднаго або некалькіх князёў. Сярод прычын хуткай каланізацыі славянамі Беларусі некаторыя навукоўцы звяртаюць увагу і наяўнасць у іх больш складанай системы сацыяльных адносін - фарміраванне «княжений». Так, М. Піліпенка лічыць, што першыя княжения з'явіліся ў полацкіх крывічоў і дрыгавічоў.
Можна вылучыць наступныя асноўныя рысы феодального ладу:
1) абсалютная перавага аграрнай вытворчасці;
2) злучэнне правы землеўладання з палітычнай уладай і васальнымі абавязкамі;
3) саслоўная карпаратыўнасць (замкнёнасць, адасобіць-ле-насць), панаванне іерархіі ваенна-феадальнага сословия;
4) асабістая залежнасць сялян ад феадалаў;
5) пераважна натуральны характар гаспадаркі.
Гісторыю феадалізму, які існаваў на тэрыторыі Беларусі, можна падзяліць на тры перыяды:
1) ранні феадалізм, IX - першая палова XIII ст .;
2) развітой феадалізм, другая палова XIII - первая палова XVII ст .;
3) перыяд разлажэння і крызісу феадальнага ладу, другая палова XVII - першая палова XIX ст.
Першы перыяд характарызуецца падзелам социальных функцый паміж супольнікамі, якія зани-мались сельскагаспадарчым, а таксама іншым производительным цяжкасцю, і кіруючай элітай-ваенным і духоўным саслоўем. Калі ў ранейшыя часы общественное падзел працы адбывалася ў адпаведнасці з различной вытворчай спецыялізацыяй вялікіх груп людзей, то ў
перыяд фарміравання феадалізму адбываецца аддзяленне кіраўнічай працы ад производящего. Асноўнымі функцыямі фармавалася феадальнай эліты сталі:
а) абарона дзяржавы ад знешніх ворагаў;
б) заваёва новых тэрыторый, пашырэнне сваіх уладанняў;
в) арганізацыя грамадскай і эканамічнай жизни на падкантрольнай тэрыторыі;
г) фарміраванне грамадскіх асноў, кантроль за захаваннем маральных нормаў (задачы царквы).
Такім чынам, пачынаюць фармавацца асноўныя саслоўя феадальнага грамадства: нешматлікае саслоўе землеўладальнікаў-феадалаў і найбольш масавае сялянскае саслоўе землекарыстальнікаў, а таксама сословие гараджан і духавенства. Сістэма феадальных взаимоотношений паступова пачынае замацоўвацца ў раннефеодальных дзяржавах (Полацкае, Тураўскае і інш.).
Другі перыяд характарызуецца развітымі феадальнымі адносінамі з іх складанай сістэмай супадпарадкаванасці і карпаратыўнасці. Правы феадалаў на зямлю дапаўняюцца правамі на асобу селяніна. У гэты ж час назіраецца ўздым эканомікі і культуры беларускіх зямель у складзе Вялікага княства Літоўскага, а з 1569 г. - у складзе Рэчы Паспалітай. У XIV - першай палове XVII ст. фармуецца і развіваецца беларускі этнас (народ).
Трэці перыяд звязаны з зараджэннем капіталістычных адносін і разлажэннем традыцыйных феадальных эканамічных і грамадскіх парадкаў. Рост гарадоў, таварна-грашовых адносін, фарміраванне ўнутранага рынку - усё гэта падрывала асновы феадалізму, вылучала на першы план камерцыйныя адносіны і неабходнасць змяніць грамадскі лад, заснаваны на карпаратыўнасці і прыгоне, спадчыннасці правоў і абавязкаў. У гэты час беларускія землі знаходзіліся спачатку ў складзе Рэчы Паспалітай, а затым у выніку яе трох раздзелаў ўвайшлі ў склад Расійскай імперыі. Перыяд разлажэння феадалізму супаў для беларускіх зямель з перыядам разбуральных войнаў, значных страт матэрыяльных і духоўных каштоўнасцей, ператварэння нашай тэрыторыі ў арэну барацьбы паміж праваслаўнай і каталіцкай Еўропай.
Классическое рабство не сложилось на белорусских землях по ряду внешних и внутренних факторов, в силу которых на смену первобытнообщинному строю пришел феодализм.
Во-первых, устойчивое положение у восточных славян сельской общины, которая представляла собой зам-кнутую организацию, где просто не было места для огромного количества рабов и связанных с ними свободных надсмотрщиков, охранников и работорговцев (часть славянских рабов все же вывозилось в Византию).
Во-вторых, сдерживающим фактором стал и натуральный характер сельского хозяйства в это время — не было необходимости значительно увеличивать урожаи, так как не было налаженных торговых отношений.
В-третьих, не содействовало распространению рабства усовершенствование орудий труда (труд раба проигрывал в конкуренции с трудом свободного крестьянина), а также начало отделения ремесла от сельскохозяйственного производства.
В-четвертых, важным фактором стало и продолжение процесса внутренней колонизации Беларуси, что не позволяло переводить в рабство за долги местных общинников (всегда можно было уйти на новое место).
В-пятых, необходимо отметить влияние на славян событий в Западной и частично в Центральной и Северной Европе, где уже господствовали феодальные отношения.
Феодальные отношения у восточных славян проявились в первую очередь в изменении права собственности. Известны три направления их развития. Во-первых, происходил захват земли князем одного из племен или племенных объединений («окняжение») и обложение местных свободных общинников данью, которая впоследствии перерастала в феодальную ренту. Таким образом, образовывались протогосударства с большим фондом государственной земли, которую князь по своему желанию дарил боярам и дружинникам. Во-вторых, начинается расслоение соседской общины. Из нее выделяются зажиточные крестьяне и безземельные люди, труд которых присваивался земледельцами. В-третьих, происходил процесс поселения феодалами на земле рабов (чаще всего военнопленных), становившихся зависимыми крестьянами.
В VI – VIII вв. на территории Беларуси происходило становление государственной, феодальной по своему характеру собственности с господствующей формой эксплуатации в виде взимания дани (продуктами сельского хозяйства, промыслов, деньгами) с подчиненных племен. Этому содействовало возникновение в регионе многочисленных племенных объединений и формирование достаточно сложного аппарата управления. Появляются «княжения», при которых происходит централизация управления племенами, а власть оказывается в руках одного или нескольких князей. Среди причин быстрой колонизации славянами Беларуси некоторые ученые указывают и наличие у них более сложной системы социальных отношений - формирование «княжений». Так, М. Пилипенко считает, что первые княжения появились у полоцких кривичей и дреговичей.
Можно выделить следующие основные черты феодального строя:
1) абсолютное преобладание аграрного производства;
2) соединение права землевладения с политической властью и вассальными обязательствами;
3) сословная корпоративность (замкнутость, обособленость), господство иерархии военно-феодального сословия;
4) личная зависимость крестьян от феодалов;
5) преимущественно натуральный характер хозяйства.
Историю феодализма, существовавшего на территории Беларуси, можно разделить на три периода:
1) ранний феодализм, IX — первая половина XIII в.;
2) развитой феодализм, вторая половина XIII — первая половина XVII в.;
3) период разложения и кризиса феодального строя, вторая половина XVII - первая половина XIX в.
Первый период характеризуется разделением социальных функций между общинниками, которые занимались сельскохозяйственным, а также иным производительным трудом, и руководящей элитой—военным и духовным сословием. Если в прежние времена общественное разделение труда происходило в соответствии с различной производственной специализацией больших групп людей, то в период формирования феодализма происходит отделение управленческого труда от производящего. Основными функциями формировавшейся феодальной элиты стали:
а) защита государства от внешних врагов;
б) завоевание новых территорий, расширение своих владений;
в) организация общественной и экономической жизни на подконтрольной территории;
г) формирование общественных устоев, контроль за соблюдением моральных норм (задачи церкви).
Таким образом, начинают формироваться основные сословия феодального общества: немногочисленное сословие землевладельцев-феодалов и наиболее массовое крестьянское сословие землепользователей, а также сословие горожан и духовенства. Система феодальных взаимоотношений постепенно начинает закрепляться в раннефеодальных государствах (Полоцкое, Туровское и др.).
Второй период характеризуется развитыми феодальными отношениями с их сложной системой соподчиненности и корпоративности. Права феодалов на землю дополняются правами на личность крестьянина. В это же время наблюдается подъем экономики и культуры белорусских земель в составе Великого княжества Литовского, а с 1569 г. — в составе Речи Посполитой. В XIV — первой половине XVII в. формируется и развивается белорусский этнос (народ).
Третий период связан с зарождением капиталистических отношений и разложением традиционных феодальных экономических и общественных порядков. Рост городов, товарно-денежных отношений, формирование внутреннего рынка - все это подрывало основы феодализма, выдвигало на первый план коммерческие отношения и необходимость изменить общественный строй, основанный на корпоративности и крепостном праве, наследственности прав и обязанностей. В это время белорусские земли находились сначала в составе Речи Посполитой, а затем в результате ее трех разделов вошли в состав Российской империи. Период разложения феодализма совпал для белорусских земель с периодом разрушительных войн, значительных потерь материальных и духовных ценностей, превращения нашей территории в арену борьбы между православной и католической Европой.
Дата добавления: 2018-08-06; просмотров: 2235; Мы поможем в написании вашей работы! |
Мы поможем в написании ваших работ!