Гельминтоспориозды тамыр шірік ауруы 27 страница
Қазіргі кезде цитогенетиканың қауырт дамуы гибридтер бедеулігінің цитогенетикалық себептерін егжей-тегжейлі зерттеуге мүмкіндік береді. Оларды үш топқа бөлуге болады: а) кариотиптегі хромосомалар санының сәйкессіздігі; б) хромосомалар құрылысындағы морфологиялық құрылымдық айырмашылықтар; в) хромосомалардың мінез-қүлығына, олардың морфологиясына әсер етпейтін ген қүрамының өзгеруі.
Қазіргі уақытта ғалымдар кейбір түрлердің будандаспау-шылығын жоюдың бірқатар әдістерін жасауда. Оларға мыналар жатады: жануарлардың бір түрінің қанын екінші түріне қүю, бірнеше түр жануарларының спермасын араластыру, реципрокты (кері) будавдастыру қолдану, гормовдық препараттар, арнайы сперма сүйылтқыштар пайдалану, гонадаларды көшіріп қондыру, ұрпақ алу және өсіру үшін қажетті жағдайлар жасау. Жас аналықтардың гибридті ұрпақты көп беретінін тәжірибелер көрсетті: өздері будандастыру нәтижесінде алынған жануарлардың гибридтеуге жарамдылығы және өсімтал ұрпақ туу қабілеті жоғары болады.
Гибридтердің стерильдігі немесе тіршілікке бейімділік қабілеті жөнінен жынысына байланысты айырмашылықтардың болатындығы байқалған, олар гомогаметалы аналық (хх) жынысқа қарағанда, гетерогаметалы (ху) жыныстың гибрид аталықтарында жиі байқалады. Сірә, бұл құбылыста цитоплазмалық тұқым қуалаушылық және белгілерді тұқым қуалай қабылдаудың аналық эффекті әсер ететін болса керек, оларды ата-енелерінің жынысын ескере отырып будандастыру үшін жұп таңдауда пайдалануға болады (реципрокты жұп құру). Біз түрлердің будандаспаушылығын және гибридтердің бедеулігін жоюдың негізгі әдістерін ғана көрсеттік. Генетиканың, молекулалық биологияның, биотехнологияның, гендік және клеткалық инженерияның қазіргі қауырт дамуы таяудағы болашақта жануарларды гибридтеудегі бедеулік проблемасын толық шешуте мүмкіндік береді.
|
|
|
Алайда бұл әдісті жетілдіруге ұлпалар өсірудегі клеткалардың соматикалық гибридтелуі жануарларды түр аралық гибридтеудің эксперименттік моделі ретінде пайдаланылады деп күтуге болады. Хромосомалардың физикалық және химиялық мутагендермен зақымдалуы, сондай ақ биологиялық активті қосылыстар супермутагендердің микродозасын қолдануды жануарларды гибридтеудегі бедеулікті жоюдың перспективалық жаңа әдістеріне жатқызуға болады.
|
|
|
Жылқыны есекпен будандастырып, қашыр алуды гибридтеудің ежелгі формаларының бірі деуге болады. Қашыр өсіру Ежелгі Римде кең дамыған. Қашыр — төзімділігі, ұзақ жасайтындығы және жұмыс қабілеті жөнінен ешбір жануар тең келе алмайтын жүк көлігі. Оны есек пен биені будандастыру арқылы шығарады, есекті айғырмен жұптастырудан қарта қашыр туады. Қашыр жылқыдан ірі, әрі бағалы, бірақ, әдетте, бедеу болып келеді. Бұл жануарларды "өз ішінде" өсіру мүмкін болмады.
Көптеген зерттеушілер "сүтті зебу тәрізді" мал алу үшін 1 ұрпақтың гибридтерін "өз ішінде" өсіру тиімді емес деп есептейді. Мұнда ауыспалы будандастыру да дұрыс баға алмады. Сүтті гибридтерді зебу қанының 1/8-1/16 үлесі деңгейінде және бастапқы зауыттық тұқым қанының 7/8 және 15/16 үлесі деңгейінде алудың болашағы бар деп есептеледі. Бірқатар авторлар II ұрпақтың гибридтерін (зебу қанының 1/4 үлесі және бастапқы зауыттық тұқым қанының 3/4 үлесі) өсіруді жақтайды. Зебу қанының үлесін кеміткен сайын гибридтердің қан паразиті аурулары мен сыртқы факторлардың қолайсыз жағдайларына төзімділігі кемиді.
|
|
|
Ірі қараны гаялдармен және африкалық ватуси малымен будандастырудан да гибрид алынған. Африкалық канна бөкені шалғай гибридтеу үшін ең қолайлы түр болып табылады. Бұл бөкендердің ішіндегі ең ірі түрі: еркегі — 700 кг, ұрғашысы 540-500 кг тартады. Ұрғашылары жақсы сауылады, лактация ішіндегі сүттілігі 700 кг-нан аспайды, бірақ сүтінің майлылығы 10-14 пайызға дейін жетеді. Канна бөкенінің сүті шипалық және бактерицидтік қасиеттерге ие. Оның сүтінен ашытылған айран әдеттегі жағдайларда көптеген жылдар бойы бұзылмайды. Қазіргі кезде канна бөкені аталығының спермасын қынапқа құйып алып, гибридті формалар шығару үшін сиырларды қолдан үрықтандыру әдісі жасалған.
Мал шаруашылығында гетерозисті пайдалану. Гетерозис деп - жануарлардың тіршілік қабілеті, өсу энергиясы өсімталдығы, дене бітімінің мықтылығы, ауруларға төзімділігі жөнінен таңдаулы ата-енелерінен асып түсу қабілетін айтады. С.А.Рузский және басқа ғалымдар будандастыру нәтижесінде алынған ұрпақ ата-енелерінің орташа көрсеткіштерінен асып түсетін, шаруашылыққа пайдалы белгілері бар жағдайларды гетерозис эффекті деп есептеді, бірақ мұнда олар ата-енелерінің тандаулы қасиеттерінен аспауы тиіс.
|
|
|
Гетерозис алуға бағытталған селекция асыл тұқымдық сұрыптау мен жұп тандау теориясымен және практикасымен тығыз байланысты, жануарлар өнімділігін арттыру жолдарының бірі болып табылады. Өзінің генетикалық табиғаты жөнінен гетерозис инбридті депрессияға қарама-қарсы. Оның гибридтердің немесе будандардың 1 ұрпағында ғана жақсы байқалуы — басты ерекшеліктерінің бірі. Бұдан соң гетерозис бірте-бірте "сөніп", будандарды басқа будандармен шағылыстыру арқылы алынған келесі ұрпақтарда гетерозис эффектін сақтауға арналған шаралар қолданылмаса, жойылып кетеді. Гетерозис бұдан бірнеше ғасыр бұрын белгілі болған және мал шаруашылығы мен өсімдік шаруашылығы тәжірибесінде пайдаланылған, бірақ бұл қүбылыстың көптеген теориялық мәселелері әзірше жеткілікті зерттелмеген. Гетерозис эффектін тудыратын тұқым куалау факторлары үйлесімділігінің механизмін ашу әрекеті әлденеше рет жасалған. "Гетерозис" терминін ғылымға А. Шелл (1914) енгізген, ол гетерозис деп гетерозиготалықтың әсерінен туған гибридтік күшті түсінген. Д.А.Кисловский гетерозисті түсіндіру үшін облигатты гетерозиготалық болжамын ұсынған. Бұл болжам бойынша организмде екі жақты — пайдалы және зиянды әсер ететін гендер болады, гетерозиготалы күйдегі осындай гендері бар организм тіршілікке барынша қабілетті болып келеді.
А. Шелл мен О. Ист аса басымдық болжамын ұсынды, ол Д.А.Кисловский ұсынған облигатты гетерозиготалық болжамына жуықтайды. Оның мәні мынада: жоғары гетерозиготалылық организмнің физиологиялық қызметінің алуан түрлі және күшті болуын гомозиготалылыққа қарағанда жақсы қамтамасыз етеді. Х.Ф.Кушнер көптеген эксперименттердің негізінде мал шаруашылығында пайдаланылатын гетерозис құбылысының бес формасын бөліп көрсетті:
1) I ұрпақгың гибридтері немесе будандары тірілей массасы және тіршілік қабілеті жөнінен өздерінің ата-енелерінен асып түседі;
2) I ұрпақтың будандары дене бітімінің мықтылығы, ұзақ жасауы, жұмыс қабілеті жөнінен, өсімталдығына толық немесе ішінара зақым келген жағдайдың өзінде, өз ата-енелерінен асып түседі;
3) I ұрпақтың будандары тірілей массасы жөнінен аралық орын алады, бірақ өсімталдығы мен тіршілік қабілеті жөнінен ата-енелерінен айтарлықтай асып түседі;
4) жеке алынған әрбір белгі бойынша тұқым қуалаудың аралық типі сақталады да, ал ақырғы өнімі жөнінде көтеріңкі гетерозис байқалады;
5) будандар немесе гибридтер өнімділігі жөнінен таңдаулы ата-енелерінен аспайды, бірақ ата-енелерінің орташа арифметикалық көрсеткіштерімен салыстырғанда едәуір жоғары деңгейде болады.
Гетерозисті жануарларды шығарудың түрліше әдістері тәжірибеден өткен. Оларға түр аралық гибридтеу тұқымаралық будандастыру, тұқым ішінде гетерогенді жұп кұру, аталық іздер, аралық кросстар, арнайы құрылатын инбредгі іздердің кросстары, әр түрлі жағдайларда өсірілген жануарларды жұптастыру жатады. Бұл әдістердің әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар және барлық белгілер бойынша емес, тек белгілі бір белгілер бойынша ғана пайдаланылуы мүмкін. Гетерозисті алуға қандай әдістің пайдаланылғанына қарамастан, аталықтың жеке ерекшеліктерінің зор маңызы бар. Оның шығу тегі неғүрлым бағалы және өзінің қасиетгерін ұрпақтарына беру кабілеті неғұрлым жоғары болса, басқа жағдайлардың бәрі тең болғанның өзінде де оның ұрпағында гетерозис құбылысы жоғары дәрежеде байқалады. Гетерозистің жануарлар өнімділігін арттырудағы және олардың шаруашылыққа пайдалы басқа да белгілерін жақсартудағы орасан зор ролі көптеген ғалымдарды оны ұзақ сақтау немесе бірнеше ұрпақтың бойында сақтау жолдарын іздеуге мәжбүр етті. Д.А. Кисловский гетерозисті тұқым аралық кезек (ауыспалы) будандастырудың кейінгі ұрпақтарында да сақтап калу мүмкіндігін алғашқылардың бірі болып теориялық түрғыдан дәлелдеді. Ол бұлайша будандастыруда сіңіре және өнеркәсіптік будандастырудың жақсы жақтары мен ерекшеліктері өзара ұштасады деп тұжырымдады.
30.Мутациялық өзгергіштік туралы түсіндіріңіз
Мутациялардың пайда болу процесін мутагенез, ал мутациялардың пайда болуына алып келетін физикалық не химиялық факторларды мутагендер деп атайды. Мутациялар еш бір себепсіз, табиғи жолмен пайда болуы мүмкін — оларды өздігінен, кенеттен пайда болған мутациялар дейді; ал кейбіреулері әр түрлі физикалық не химиялық мутагеңдік факторлардың әсері салдарынан пайда болады — оларды индукцияланған мутациялар деп атайды.
Өздігінен пайда болатын гендік мутациялардың жиілігі әр түрлі ағзаларда түрліше болып келеді, мысалы адамдарда ол 10~4—10 6 дәрежесіне тең. Егер адамдардың бір ұрпағының орташа тіршілік ұзақтығы 25—30 жыл, ал мутацияның орташа жиілігі 1х10~5 дәрежесіне тең, адамдардың генотипіндегі гендер саны 100000—110000 деп алсақ, онда адамдардың гаплоидтық хромосома санында (гаметаларда) әрбір ұрпақ сайын 1-10 жаңа мутация пайда болып отырады. Бұл көп пе аз ба? Жеке бір адамды алатын болсақ ол әрине аз, себебі адамдардың бір ұрпағында, яғни 25—30 жыл ішінде түзілетін гаметаларының тек 1—10-ында ғана мутация пайда болады. Ал егер бүкіл адамзатты, яғни тұтас адам популяцияларын алатын болсақ және адамдар гаметаларында не бары 2-ақ мутациядан пайда бодды десек, оңда мутациялардың жалпы саны 8×109 яғни 8 000 000 000 тең болады. Ал бұл әрине өте көп.
Гендік мутациялар ағза белгілерінің түрліше өзгерулеріне алып келеді. Олар доминантты, жартылай доминантты, рецессивті болып келуі мүмкін. Мутантты гендер, қалыпты гендерге қарағанда, өздерінің өнімдерінің — ферменттерінің аз мөлшерде, немесе өте кеп мөлшерде синтезделуіне алып келуі мүмкін, немесе фермент мүлдем синтезделмеуі мүмкін. Яғни, мутация негізінде қалыпты ген өзінің мағынасын біржолата жойып нонсенс — (мағынасыз) кодонға, не оның мағынасы өзгеріп миссенс — кодонға айналуы мүмкін. Гендік мутациялардың ағзалар үшін зияңдылығы — олар тіршілік процесінің бұзылуына (патология), тіршілігінің төмендеуіне не көбею қабілетінің кемуіне алып келеді, яғни ағзалардың ортаға бейімделуін тәмендетеді. Кейде мутантты ген ағзалардың әліп қалуына да алып келеді (летальді мутациялар).
Дегенмен, мутацияларды өте сирек және тосыннан (кенеттен) пайда болатын, белгілі бір бағытқа бағытталмаған құбылыс деп қарастыруымыз керек:
1) мутациялар ете сирек пайда болады, себебі олар репликациялану процесінде ДНҚ синтезінің қателігі күйінде пайда болуы мүмкін. Ал, ДНҚ синтезі қателіксіз жүреді. Тек 100 000 нуклеотидтен біреуі ғана қате синтезделуі мүмкін. Тіпті ДНҚ синтезінде қателік болған күннің өзінде, пайда болған қателік репарация тетіктері арқылы жөнделіп отырады;
2) мутациялардың өте сирек және кездейсоқ болатын тағы бір себебі — олардың нақтылы бір генде, нақтылы ұрпақта пайда болуболмауын күні бұрын болжау мүмкін емес;
3) мутациялар ағзалардың ортаға бейімделушілігін жоғарылатпайды, сондықтан да оларды белгілі бір бағытқа бағытталмаған дейміз.
Ұзақ жылдар бойына хромосомалық және гендік мутациялардың пайда болу себептері белгісіз болып келеді. Сондықтан көптеген ғалымдар мутациялар, әсіресе өздігінен пайда болатын мутациялар, табиғатта сыртқы орта факторларының әсерінсіз пайда болады деген жалған көзқараста болып келді. Тек, гендік мутациялардың санының есебін анықтау әдістері қалыптасқаннан кейін ғана оларды әр түрлі мутагендік факторлар арқылы туғызуға мүмкін екендігі белгілі болды. Оларды физикалық, химиялық және биологиялық мутагендік факторлар деп бөледі.
Физикалық радиациялық мутагенез дегеніміз — әр түрлі физикалық факторлардың — иондаушы сәулелердің, ультракүлгін сәулелерінің т.б. әсерінен пайда болатын мутациялар. Иондаушы сәулелердің мутацияларды туғыза алатындығын алғаш рет 1925 жылы орыс ғалымдары Г.Надсон және С.Филипповтар ашқан. 1927 жылы Г.Меллер рентген сәулелерінің әсерінен дрозофилаларда (жеміс шыбыны) кәптеген мутациялардың пайда болатыңдығын тәжірибе жасап анықтаған. Қазіргі кезде радиациялаушы сәулелердің мутагендік әсері көптеген биологиялық объекттерде дәлелденген.
Радиациялаушы сәулелердің мутагендік механизмі түрліше болып келеді. Олар гендік, хромосомалык, геномдық мутацияларды туғыза алады.
1.Гендік инженерия тарихы мен гендік инженерияның ғылым ретіндегі әдістеріне талдау жасаңдар.
Гендік инженерия, немесе генетикалық инженерия [1] — генетикалық және биохимиялық әдістердің көмегімен түраралық кедергілері жоқ, тұқым қуалайтын қасиеттері өзгеше, табиғатта кездеспейтін жаңа гендер алу; молек. биологияның бір саласы. Гендік инженерия әр түрлі организмдер геномының бөлігінен рекомбинатты ДНҚ құрастырумен қатар, ол рекомбинатты молекулаларды басқа ағза геномына енгізіп, жұмыс істеуін (экспрессиясын) қамтамасыз етеді. Гендік инженериядағы тұңғыш тәжірибені 1972 ж. американ биохимигі Т. Берг (Нобель сыйл. лауреаты) іске асырды. Ол маймылдың онноген вирусы SV-40-тың толық геномын, бактериофаг — L геномының бір бөлігін және Е. Colі бактериясының галактоза генін біріктіру арқылы рекомбинантты (гибридті) ДНҚ алды. 1973 — 74 ж. Америка биохимиктері С. Коэн, Г. Бойер, т.б. түрлі ағзалардан бөліп алынған генді бактерия плазмидасының құрамына енгізді. Бұл тәжірибе басқа организмдер гендерінің жаңа ағза ішінде жұмыс істей алатынын дәлелдеді. Жануарлар клеткаларымен жүргізілген тәжірибелерде бір клетканың ядросын екіншісімен алмастыруға, екі немесе бірнеше эмбриондарды қосып біріктіруге, оларды бірнеше бөлікке бөлшектеуге болатыны анықталды. Мыс., генотиптері әр түрлі тіндердің клеткаларын біріктіру арқылы тышқанның аллофенді особьтары (фенотипі әр түрлі дарабастар) алынды. Гендік инженерия-ның теориялық негізіне генетикалық кодтың әмбебаптылығы жатады. Бір ғана кодтың (триплиттің) әр түрлі ағзадағы белок молекулаларының құрамына енетін амин қышқылдарын бақылай алатындығына байланысты, ДНҚмолекуласының кез келген бөлігін басқа бөтен клеткаға апарып салу, яғни молек. деңгейде будандастырылу теориялық тұрғыдан алғанда мүмкін екені анықталды. Жануарлар, өсімдіктер және микроорганизмдер гендерінің қызметін қолдан басқаруға болатындығы дәлелденді.
Дата добавления: 2018-02-15; просмотров: 462; Мы поможем в написании вашей работы! |
Мы поможем в написании ваших работ!