Пародонт ауруларын жалпылай емдеу.

Жалпылай емдеу пародонты сырқат адамды кешенді емдеу шараларының құрамына кіреді және патогенездік, этиотроптық емдеуге жатады. Төменде жалпылай емдеу үшін қолданылатын дәрілер туралы мәлімет беріледі. Бұдан пародонт қабынуы бар адамға аталған дәрілердің бәрін тағайындау керек деген көзқарас тумау керек. Қажетті дәрілерді аурудың сатысына, белсенділігіне, қосалқы тексеру әдістері анықтаған патогенездік механизміне және организмнің жалпы жағдайына байланысты таңдап тағайындайды.

Ең алдымен витаминдермен емдеуге көңіл бөлу керек. Пародонт қабынуының алғашқы сатысында витаминдер тағайындау өте тиімді, ал қабынудың орташа және ауыр сатыларында маңыздылығы азайғанмен қыс және көктем кезінде емдеу курсын жүргізу керек. Қазіргі кезде құрамында организмге қажетті витаминдердің барлығы, макро және микроэлементтер бар кешенді препараттар шығарылады. Оларды тағайындау өте тиімді және өкілдері: поливит, макровит, триовит, дуовит, витрум, олиговит, гинтон, геримакс.

Витаминдермен емдеу курсын 20-30 күн жүргізуге болады.

Пародонттағы қабыну созылмалы үрдіс болғандықтан көпшілік жағдайда организмнің созылмалы сенсибилизациялануы және уыттануын туындатады. Сондықтан десенсибилизациялаушы және гипосенсибилизациялаушы дәрілер тағайындау қажет. Олар: фенкарол, супрастин, димедрол, пипольфен, диазолин, траксил, кетатифен, алсет, ломилан, кальций глюконаты (10% ертіндісі немесе таблеткасы), натрий тиосульфаты (10-30% ертінділері немесе таблеткасы). Емдеу курсы – 7-15 күн.

Пародонты сырқат науқаста қатты күйзеліс белгілері, емдеу шараларының нәтижелі болуына күмәнділігі анықталған жағдайда седативті дәрілермен және кіші транквилизаторлармен емдеу курсын тағайындайды және олардың уақытында қабылдануын бақылап отырады. Олар: седуксен, триоксазин, тазепам, назепам және шөптерден алынған препараттар («Пассит», «Новопассит», «Персен», шүйгіншөп, валериана, сасық шөп-пустырник, пион, пассифлора тұнбалары). Емдеу курсы – 20-30 күн.

Организмнің жалпы қорғаныс қасиетін көтеру үшін биостимуляторлар тағайындауға болады. Олар: биосед, алоэ экстракты, плазмол, инсадол, шыныға ұқсас дене (стекловидное тело), пиримидин негіздері (метилурацил, метацил, пентоксил). Емдеу курсы – 10-30 күн.  

Биостимуляторларды тағайындауға қарсы көрсетілімдерді ұмытпау керек. Олар: қатерлі және қатерсіз ісіктер, гормональдық ауытқулар, екіқабаттық және етеккір келу кезеңі, ағзалар мен жүйелер ауруларының декомпенсациялану сатысы, қан аурулары, пародонттағы қабыну үрдісінің қатты өршуі (көптеген абсцестердің пайда болуы).

Көптеген иммундық зерттеулер пародонт қабынуының орта және ауыр түрлері бар науқастарда иммундық қорғаныстың жетіспеушілігі орын алатынын анықтаған. Сондықтан иммунитетті реттеуші және жоғарылатушы препараттар тағайындаған да тиімді болады. Олар: натрий нуклеинаты, левамизол (декарис), продигиозан және пирогенол (белгілі схемамен), имудон (жергілікті иммунитетті жоғарылатады), иммунал, циклоферон. Қазіргі кезде иммунитетті жоғарылатуға арналған көптеген өсімдіктерден, жануарлардан алынған препараттар (жень-шень, левзея, марал түбірі тұнбалары, пантокрин) қолданыс табуда.

Пародонт қабынуы кезінде альвеола сүйегінде белсенді сорылу үрдісі орын алады (рентгендік тексеру әдісі дәлелдейді). Сондықтан сүйек тінінде минералды тұздардың қорын жинап, сүйектегі қайта құрылу үрдісін жоғарылатудың үлкен маңызы бар. Ол үшін құрамында кальций бар (кальций глюконаты, кальцемин, кальцимакс, кальций-Д3 «Никомед», кальцийвитрум) және фтор бар (натрий фторидінің 1-2% ертіндісін 5 тамшыдан күніне 3 рет, немесе құрамында 1 мг фтор бар таблеткасын 1-2 рет) препараттар тағайындайды. Емдеу курсының ұзақтығы 20 күннен 1-2 айға дейін.

Минералды тұздардың сүйек тінінде жоғары мөлшерде жинақталуы үшін гормондар (кальцитрин, миакальцик, остеогенон) тағайындауға болады.

Кальцитрин (тирокальцитонин) кальций және фосфаттар алмасуына қатысып, сүйек тіндеріндегі табиғи сорылу үрдісін тежейді, кальций мен фосфаттардың қаннан сүйек тініне ауысуын қамтамасыз етеді (Т.В.Никитина, 1982). Сондықтан бұл гормондарды жасы 40 тан асқан адамдарға және альвеола өсіндісінде сүйек тінінің белсенді сорылуы жағдайында (пародонтолизистеуші аурулар кезінде) тағайындауға болады және оларды кальций препараттарымен (кальций глюконаты, кальций глицерофосфаты) қатар енгізген тиімді.

Кальцитринді Т.В.Никитинаның (1982) ұсынысы бойынша 1 ЕД күнсайын немесе күнара тері астына немесе бұлшық етке салады. Емдеу курсы – бір ай. Қайталап емдеу курсын 6-12 айдан кейін жүргізуге болады. Емдеу курсын жүргізер алдында кальцийдің қандағы мөлшерін анықтап, препаратпен аллергиялық сынама жасап көру керек. Гормондарды қолдануға болмайтын жағдайлар: гипокальциемия, екіқабаттық және бала емізу кезеңдері.

Пародонт қабынуларының негізгі себепті факторлары имкроорганизмдер екені толық дәлелденуіне байланысты микробтарға қарсы емдеу курсын жүргізу де тиімді болады (қызыл иектің өліеттеніп – жаралана қабынуы, пародонт қабынуының өршуі және абсцестер пайда болуы, қалталардан іріңді жалқық бөлінуі кезінде, хирургиялық емдеу шараларын жүргізер алдында).

Микробтарға қарсы әсер ететін дәрілердің ішінде антибиотиктер жетекші орын алады. Оларды қолданар алдында олардың микробтарға әсер ету аясын анықтап алған жөн. Ол үшін пародонтальдық қалталардағы микробтардың түрін, олардың антибиотиктерге сезімталдығын анықтап алу керек. Таңдап алынған антибиотиктің әсер етуші мөлшерін, енгізу немесе қабылдау реттілігін және емдеу курсының ұзақтығын анықтауда пародонты сырқат адамның жеке-басының ерекшелік қағидасын сақтаған жөн. Антибиотиктермен емдеген кезде олардың ауызда саңырауқұлақтардың көбеюіне жағдай туғызатынын ескере отырып, саңырауқұлаққа қарсы әсер ететін дәрілер және витаминдер жиынтығын тағайындауды ұмытпау керек. Пародонт қабынуы кезінде кең қолданыс тапқан антибиотиктер төмендегілер: олеандомицин, олететрин, мономицин, рондомицин, пенициллин, эритромицин, линкомицин, азитромицин (сумамед, мидекамицин (макропен), рокситромицин (рулид) және фторхинолондар қатарына жататын антибиотиктер (нолицин, сифлокс, таривид).

Антибиотиктердің ішінен линкомицинді ерекше атауға болады. Себебі, ол стафилококтарға, стрептококтарға, пневмококтарға және біраз анаэробтарға жақсы әсер етеді. Сонымен қатар ол басқа антибиотиктерге төзімді микроорганизмдерге де әсер етеді және оған деген көнбістік-тұрақтылық (устойчивость) баяу дамиды.

Линкомицинді іштей немесе бұлшық етке енгізу арқылы қабылдағаннан кейін ол қанға тез сіңеді, әртүрлі тіндер мен ағзаларға таралады және сүйек тінінде көбірек қорланады. Сондықтан да оны пародонт қабынуы кезінде қолданған өте тиімді.

Линкомицинді 0,25-0,5г. күніне 3 рет ас қабылдаудан 1-2 сағат бұрын немесе 2-3 сағат кейін қабылдау керек. Сонымен қатар 30-60% ертіндісін бұлшық етке инъекциялық әдіспен енгізуге болады. Емдеу курсы 7-14 күн.

Пародонт ауруларын антибактериальды дәрілермен емдеуде метранидазолдың алатын орны ерекше. Себебі, ол көптеген анаэробты бактерияларға, спирохеталарға, қарапайымдыларға қарсы әсер етеді, антибиотиктермен қатар тағайындауға болады, қосымша кері әсері жоқ. Дәріні 0,25-0,3 грамнан күніне 4 рет ішуге тағайындайды, емдеу курсы 7-10 күн. Имидазолдық басқа дәрілерден нифурталды, орнидазолды, тинидазолды тағайындауға болады (1 таблеткадан күніне 2 рет 5-7 күн).   

 

Тіс шөгінділері

Тістердің бетінде құрылған шөгінділерді екі топқа бөлуге болады.

І. Минералданбаған тіс шөгінділері:

· пелликула

· тіс тоғасы (зубная бляшка)

· жұмсақ тіс шөгіндісі немесе тіс қағы

· ас қалдықтары

ІІ. Минералданған тіс шөгінділері:

· қызылиекүсті тіс тасы;

· қызылиекасты тіс тасы.

 

Тіс тоғасының құрылуы және дамуы

Тіс шыққаннан кейін кутикуламен немесе шыға пайда болған қабықпен жабылған. Жүре келе тіс кіреукесі ешқандай құрылымсыз қабатты қабықпен жабылады.

Тіс бетінде екі құрылымды ажыратады: біріншілік кіреуке кутикуласы (үстіңгі және астыңғы) және пелликула. Тістердің тағам шайнау қызметіне байланысты жүре келе кутикула жойылып, орнын пелликула жабады және кутикула тістердің жанасу беттерінде, мойын аймағында сақталып қалады.

Пелликула – сілекей туындысы, аминқышқылдарынан және полисахаридтер құрылатын қанттардан (сахара) тұрады. Пелликула гидроксиапатит кристаллдары беттерінде құрылады деген көзқарастар бар. Пелликуланың қалыңдығы 1-10 мкм.

Электронды микроскоппен зерттеу жүргізгенде пелликула үш қабаттан тұратыны анықталған: екі қабаты кіреукенің бетінде орналасқан, ал үшінші қабаты кіреукенің сыртқы қабатында призмалар ұштарының арасына кіре орналасқан. Пелликуланың беті тегіс емес, онда ұсақ ойықтар және тістіөсікті өсінділері бар.

Пелликула кіреукенің минералсыздануын 4-6 рет төмендетеді. Пелликуланың көп аумағын тіс қағы (налет) немесе тіс шөгіндісі (отложения) жауып тұрады.

Пелликуланың рөлі әрқилы: бір жағынан кіреукені ауыздың қышқылды заттарынан сақтап, қорғаныс қызметін атқарса, екіншіден микроорганизмдердің бетіндегі ойық-қуыстарына бекуіне жағдай жасап, тіс қағының немесе тіс тоғасының құрылуына мүмкіндік туындатады.

Тіс қағы.

Тіс қағы(сурет -) (зубной налет) немесе тіс тоғасы (зубная бляшка) ақ түсті жұмсақ зат, қалыңдығы 5-тен 200 мкм дейін, көбінесе тістің мойын аймағын немесе барлық беттерін жауып жатады. Тіс қағының құрамына белгілі құрылымсыз органикалық заттар және бактериялар колонияларының шоғыры кіреді.

Сурет – Тіс қағы.сайт-http://nathantrenholm.com/

Тіс тоғасының құрылуы белгілі бір реттілікпен жүзеге асады:

· бактериялардың тіс пелликуласына бекуі;

· клеткадан тыс құрылымның (матрикстің) пайда болуы.

· бактериялардың өсіп көбеюі және тіс тоғасының (қағының) пайда болуы.

Silvestone бактериялардың тіс пелликуласына бекуінің төменгі кезеңдерін ажыратады.

· микромолекулалардың адсорбциялануы;

· мобильді (елгезек) бактериялардың химиялық бекуі;

· беткей аймақта бактериялардың қайтымды тұрақтануы;

· қайтымсыз тұрақтануы;

· екіншілік микрофлораның дамуы.

Клеткадан тыс құрылымның (матрикс) пайда болуы микроорганизмдердің қызметіне байланысты және екі құрамнан (компоненттен) тұрады: белоктардан (сілекейдің гликопротеиндері туындылары) және бактериялық экстрацеллюларлық (клеткасырттық) полисахаридтерден.

Белокты компонент микроорганизмдер бөлетін ферменттердің көмегімен сілекейден сиал қышқылдарының шөгуі нәтижесінде құрылады және тіс қағының 10-40% көлемін құрайды. Тіс қағының матрицасы ылғалды гель түрінде құрылады, бактериялардың өсіп көбеюіне қолайлы орта болып табылады және бактериялардағы зат алмасу өнімдерін сыртқа шығармайтын кедергі болып, оларды бактерияларға қарсы агенттерден қорғайды. Тіс тоғасының көмірсулы құрамын зерттегенде анықталғаны: қақтың құрғақ бөлігінің еритін фракциясында 6,9%, ал ерімейтін фракциясында 11,3% көмірсулар бар.

Тіс қағы сахарозаға бай жұмсақ тағам жеген кезде жылдамырақ құрылады.

Тіс қағында бактериялардың 325 типі орын тепкен, 1 мм³ (1 мг) тіс қағында 200 млн.жуық бактериялар анықталған. Олардың ішінде басым көпшілігі – стрептококтар және олардың әр түрлері: Str.mutans, Str.sanguis және Str.salivarius. оларға анаэробты ашу (іру) үрдісі тән.

Тіс қағындағы ашу үрдісінің белсенділігі тағамдық заттың құрамындағы көмірсулардың мөлшеріне байланысты. Ортаның Рн-ы қанттар ашыған кезде бірнеше минөттің ішінде тез төмендейді (6-дан 4-ке дейін) және бастапқы деңгейіне (Стефан қисықтығы) баяу көтеріледі. Тіс қағында сүт қышқылынан басқа құмырсқа, май, пропион және басқа органикалық қышқылдар құрылады. Бактериялар (микроорганизмдер) сілекейде ұйымдаспаған жағдайда орын тепкен. Егер тістерді тазаламаса, 1-2 тәуліктен кейін беттерінде тіс қағы (өңез) деп аталатын биологиялық жарғақ пайда болады. Тазаланған тіс бетінде бактериялардың бірнеше түрлері ғана колониялар құра алады және бұл үрдіс олардың пелликуламен жабылған тіс бетімен ара қатынасына байланысты. Бактериялардың алғашқы түрлерін колонизациялау пионерлері деп атайды (Axelsson P. 2000).

Тіс бетіне жабыса орын тепкен бактериялар көбейе бастайды және колониялар саны өседі, микробты ортаның ішінде олар бір-бірімен физикалық және физиологиялық қатынасқа түседі.

Осыдан кейін тіс қағының (микробты қақтың немесе микробты тоғаның) құрылу кезеңі басталады және ол бірнеше кезеңнен тұрады:

Бірінші кезеңі: 1-2 тәулік ішінде қызылиекпен жанасқан тіс бетін бактериялар жабады және бұрынғы колонияларға жабысады.

Екінші кезеңі (3-4 тәулік): қақтың сыртқы беті грамоң таяқшалар қабатымен жабылып, қалыңдай түседі;

Үшінші кезеңі (4-7 тәулік): қақ қызылиек астына қарай өтеді, бактериялар мено лардың өміршеңдігінен туындаған заттар қызылиек сайында айналымға түседі.

Төртінші кезең (7-11 тәулік): жаңа бактериялар тобы (спирохеталар және б.) қосылып, қызылиек сайы қаққа толады.

Бұл жетілген қақ, оның консистенциясы тығыздау, бактериялармен шамадан тыс қаныққандықтан, жаңа бактерияларға орын табылмай қалады. Уақыт оза келе бактериялар қызылиек астына (қызылиек сайына) көптеп ауысады және бұл үрдіс арандатушы қасиетке ие болады.

Тіс қағының тістер бетінде, қызылиек сайында шамадан тыс құрылуы тісжегі және пародонт қабынуларының бірден-бір себебі болады деп қорытуға мүмкіндік береді.

 

 

Минералданған тіс шөгінділері

Сурет - Минералданған тіс шөгінділері.сайт-http://stasiun-informasi.blogspot.com/

Минералданған (сурет-) тіс шөгінділері немесе тістің қатты шөгінділері (минерализованные или твердые зубные отложения) құрылу тегіне байланысты екі түрге бөлінеді: қызылиекүсті тіс тасы және қызылиекасты тіс тасы. Пародонты қалыпты жағдайдың өзінде адамдардың 80% әртүрлі дәрежеде тістің қатты шөгінділері орын алады. Қызылиекүсті тіс тасы жиірек кездеседі және 9-15 жас арасындағы балаларда 37-70% құрайды. Жасы 16-22 арасындағы жастарда қызылиекүсті тіс тасы 44-88%, ал 40-тан асқан адамдар арасында 86-100% жағдайда орын алады. Қызылиекасты тіс тасының құрылуы сирегірек, бірақ 40-тан асқан адамдардың әрқайсысында анықталады деуге болады.

Қызылиекүсті тіс тасы тіс бетінде қызылиек жиегінен жоғары орналасады, түс ақшыл немесе ақшыл-сары түсті, консистенциясы қатты немесе тығыздалған топырақтікіндей. Оның түсінің өзгеруі тағамдардың құрамындағы пигменттік заттарға және темекіге де байланысты болады.

Тіс тасының түсі ашықтау болса, консистенциясы да жұмсақ болады және көп мөлшерде құрылады. Қоюлау түсті тіс тасы қатты болып келеді, баяу және аз мөлшерде құрылады.

Қызылиекүсті тіс тасын сілекей типті тас деп те атайды. Себебі, бұл тастың құрылуына қажетті органикалық және минералды заттар сілекейден бөлінеді.

Қызылиекүсті тіс тасы көбінесе үлкен сілекей бездерінің шығарушы түтіктеріне жақын орналасқан тістер бетінде жиірек құрылады. Олар – жоғарғы үлкен азу тістердің ұрт жақ, төменгі күрек тістердің ерін жақ беттері.

Қызылиекүсті тіс тасының 70-90% бейорганикалық, ал қалған бөлігі органикалық заттардан тұрады. Бейорганикалық заттың құрамына кальций фосфаты (75,9%), кальций карбонаты (3,1%), магний фосфаты және өте аз мөлшерде басқа металдар туындылары кіреді. Бейорганикалық заттардың құрамында кальций 39%, фосфор 19%, магний 0,8% және карбонаттар 1,9% құрайды. Сонымен қатар микроэлементтердің үлкен тобы: натрий, цинк, стронций, бром, мыс, марганец, волфрам, алтын, алюминий, темір, фтор кіреді.

Бейорганикалық құрамның ²/₃ бөлігін кристалды заттар немесе апатиттер (гидроксиапатит, магнийапатит, октакальций фосфат, брусит) құрайды.

Т.Л.Пилат және Б.А.Савостиннің (1983) зерттеулеріне сүйенсек, қызылиекүсті тіс тасының минералды компонентін үш түрлі апатит (гидроксиапатит, фторапатит, франколит) құрайды.

Тіс тасының құрылымдық белгілерінде әртүрлілік байқалады (А.А.Колесов, 1960) және оларды негізгі үш топқа бөлуге болады:

· кристалды-түйіршікті;

· центрленген-қабықтар пішіндес;

· колломорфты.

Тіс тасының кристалдыоптикалық қасиеті оның құрамындағы аморфты (органикалық) және кристалды заттардың пайыздық қатынасына байланысты. Құрамында минералды құрылымдар аз болған жағдайда тіс тасында кристалды-түйіршікті құрылым басым болады және кристалдар органикалық зат қабаттарында ретсіз орналасады. Кальций фосфаты көлемі 0,1-0,25 мм кеуекті түйіршіктер құрады.

Тіс тасы көптеп құрылған жағдайда ( -сурет) колломорфты және концентрленген – қабықты құрылымдарға ие болады. Бұл кезде органикалық және бейорганикалық заттар белгілі бір реттілікпен орналасады. Мұндай тіс тасынан шлиф жасап көргенде көпқабаттылық байқалады және ол тіс шөгінділерінің құрылу кезеңділігін көрсетеді. Тіс тасының колломорфты құрылымды кезінде кальций фосфаты қою-қоңыр түсті біраз көлемді жеке-жеке орналасқан, органикалық зат сіген шоғырлар түрінде орналасады.

Тіс тасының органикалық компонентінің құрамына протеин-полисахаридті кешен, түлеген эпителий клеткалары, лейкоциттер және әртүрлі микроорганизмдер кіреді.

Тастың органикалық құрылымының 10%-ын галактоза, глюкоза, рамноза, манноза, глюкурон қышқылы, галактозаминдер, сирек жағдайда арабиноза, галактурон қышқылы және глюкозаминдер құрайды. Сілекей протеині 5,9-8,2% құрайды және көбіне аминқышқылдарынан тұрады. Липидтер бейтарап майлардан, еркін май қышқылдарынан, холестеролдан, холестерол эфирлерінен және фосфолипидтерден тұрады.

А.Т.Малышкинаның (1979) электронды-микроскопиялық зерттеулері тіс тасы ромбыға ұқсас кристалдардан (витлокит кристалдары) тұратынын анықтаған. Олардың арасында домалақ және сопақ кейде құмсағат пішінді әртүрлі минералданған бактериялар анықталған. Олардың көбі коктар типтес бактерияларға жататыны дәлелденген.

Тіс тасындағы бактериялардың көбінің өміршеңдігі жойылған, грамоң және грамтеріс талшықты микроорганизмдер тіс тасында ауыз ішінің басқа аймағына қарағанда көбірек және оның ішінде грамоң бактериялар басым екені де анықталған. Грамоң коктар тастың шеткейлік аймағында орын тепкен (көбіне іріңді қабынбалы аймақтарға жақын).

Өзінің құрылысы жағынан тіс тасы минералданған тіс тоғасы болып табылады және оның барлық аймағы түгел минералданбайды.

Тіс шөгінділерінің жиналуы және минералдануы әр адамда әртүрлі жүреді. Жас тіс қағында апатит кристалдары анықталмайды және онда минералдану үрдісі қақ қалыптаса бастағаннан 38 сағат өткен соң байқалады.

Т.Л.Пилат және Ю.Б.Фатаховтың (1988) зерттеулеріне сүйінсек тіс шөгінділерінің қалыптасу үрдісі 3 сатыдан тұрады:

· минералдық құрамның (компоненттің) қорлануы және құрылған кристалдардың бастапқы өсуі (40-60 тәулікке дейін);

· кристалдардың өсуі және жетілуі (45-60 тәуліктен 650-700 тәулікке дейін);

· кристалдардың қанығуы (650-700 тәуліктен аса).

Тіс шөгінділері алғашқы құрылу сатысында жұмсақ қақтан тұрады, ал екінші және үшінші сатыларында нағыз тіс тасынан тұрады.

Тіс қағының минералдану механизмі кальций иондарының органикалық матрицаның протеинсазаридті кешенімен байланысуымен және фосфатты кальций тұздарының шөгуімен түсіндіріледі. Бастапқы кезде кристалдар клеткалараралық матриксте бактериялардың бетіне шөгеді, кейінірек бактериялар ішіне шөгеді. Тіс тоғасының минкралдануы әр адамда әртүрлі жылдамдықпен жүреді. Сондықтан да бір адамдарда тіс тасы жедел, екіншілерінде баяу құрылады, ал үшіншілерінде тіптен құрылмайды. Тіс тасы құрылуға бейім адамдарда тастың әр күн сайынғы өсуі құрғақ заттың 0,10-0,15 мг тең (Пахомов Г.Н., 1982).

Қызылиекасты тіс тасы қызылиек немесе пародонтальдық қалталарда орналасады және көрер көзге көрінбейді, оның орнын, орналасау аймағын анықтау үшін сүңгілеп тексеру керек. Қызылиекасты тасы тығыз және қатты болып келеді, қою-қоңыр немесе жасыл-қара түсті, тіс бетіне мықтап бекіген.

Қызылиекасты тіс тасы сирек құрылғанымен 40 жастан кейін барлық адамдарда орын алады.

Қызылиекасты тасын сарысулық тас деп те атайды, себебі оның құрылу көзі қан сарысуы сияқты қызылиек сұйықтығы болып табылады. Құрамы жағынан ол қызылиекүсті тасына ұқсас, көп мөлшерде гидроксиапатиттен, магнийапатиттен және аз мөлшерде брусит пен октакальций фосфатынан тұрады және онда кальций мен фосфаттың ара қатынасы жоғары.

Қызылиекасты тасында қызылиекүсті тасының құрамына кіретін сілекей белоктары анықталмайды.

Қызылиекасты тасының үстіңгі қабаттарында грамтеріс талшықты микроорганизмдер, ал орта және терең қабаттарында грамоң бактериялар анықталған. Таста үш белдеуді ажыратады: ядросы, шеткейлік және ішкі беттері. Ядросында көп мөлшерде Actinomycеs және Leptotrichia тектес грамоң микроорганизмдер орын тепкен, грамтеріс коктар сирек кездеседі. Тастың ішкі бетінде микроорганизмдер анықталмайды.

 

Тіс тасының құрылу теориясы

Тіс тасының құрылуы жайлы біраз көзқарастар бар. Олардың біреуіне сүйенсек, тістің бетіне минералдардың шөгуі – сілекейдің РН-ы жоғарылауы әсерінен шектелген аймақтың кальций және фосфат иондарымен қанығуының салдары. Сутегі көрсеткішінің жоғарылауы тіс тоғасы бактерияларының аммиак құруы нәтижесінде көмірқышқыл газдың жойылуына байланысты. Енді бір жағдай, сілекей ұзақ уақыт іркіліске ұшыраған болса, оның коллоидты протеиндері кальций фосфатымен жоғары қанығу жағдайын ұзақ сақтай алмайды, кальций тұздары шөге бастайды.

Енді бір жағдай, қызылиекүсті тасының құрылуы тіс тоғасынан босанып шығатын фосфатазаның әсері. Фосфатаза көп бөлінген жағдайда кальций фосфаты шөге бастайды.

Төртінші теория тіс тасының құрылуындағы микробтардың рөліне мән береді, олар кедір-бұдырлы тіс беттерінде минералды құрылымдарды қоршап алып, шөгуге мәжбүр етеді. Тіс тасының құрылуындағы микробтардың маңыздылығын Г.Н.Пахомов жақсы көрсетеді. Тіс тоғасының минералдануы клеткалар сыртында грамоң және грамтеріс микроорганизмдердің төңірегінде орын алады. Кейбір жағдайларда минералдану грамоң бактериялардың ішінде де басталуы мүмкін. Минералдану үрдісі тіс тоғасы матрицасы толық қатайғанша жүреді, мұның өзі бактериялардың тіс тасының құрамына ырықсыз енуіне жағдай туғызады.

 Алғашқыда тас тоғаның бактерияларға бай тіске қараған беті бойында шөгеді және біртіндеп аумағы ұлғайып біртұтас құрылымға айналады.

Тіс тасында минералданудың 4 типін ажыратады: интрацеллюларлы (клеткаішілік), экстрацеллюларлы (клеткасыртты), күкіртқұрамды органикалық заттар шарлы құрылымдарының бетіне шөгуі және кальциттің біртекті кристалдарының құрылуы. Минералданудың осындай 4 типтілігін анықтау тістің жұмсақ қақтарының минералдануының алдын алуға арналған шараларды қарастыруға мүмкіндік туғызды. Олар – ауыз гигиенасын дұрыс сақтауды үйрету, ауызды шаю үшін микробтарға қарсы дәрілер ертінділерін, апатитәрізді құрылымдардың құрылуын тежеуші заттарды қолдану.

Тіс тасының орын алуына және оның құрылу жылдамдығына тістердің шайнау қызметі, сілекейдің мөлшері мен құрамы, тағамның құрамы, консистенциясы, ауыз күтімі үлкен әсер етеді.

Қалыпты жағдайда тәулігіне 1,5-2,0 литр сілекей бөлінеді. Егер осы мөлшерден сілекей көп немесе аз бөлінсе, тіс тасының құрылуы қарқындырақ жүреді. Белгілі бір себептермен шайнау қызметін атқармайтын тістерде (қарама-қарсы тістер жұлынған жағдайда, тіс периодонты мен пародонт қабынып, тіспен шайнау ауыру сезімін туындатқан кезде) тіс тасы көп мөлшерде және жедел құрылады.

Көптеген ғалымдардың (А.И.Евдокимов, 1963; Е.Е.Платонов, 1968; М.И.Грошиков, 1960) көзқарастарына сүйенсек, тіс тасының құрылуында жергілікті факторлармен қатар организмдегі жалпы зат алмасуы бұзылыстары да маңызды рөл атқарады.

М.И.Грошиковтың ұйғаруынша, қызылиекасты тіс тасының құрылуына тіндер сұйықтығы, түлеген эпителий клеткалары, қызылиек қалталарының микроорганизмдері белсене қатысады. Қызылиекасты тасы өзінің шығу тегімен, орналасуымен, физико-химиялық қасиеттерімен ерекшелінеді. Ол тістің түбірі бетінде қызылиек астында пародонт тіндерінде зат алмасу үрдісінің бұзылуы нәтижесінде құрылады және сирек байқалатын қара-қоңыр түсті түйіршікті қабаттар түрінде орын алады. Мұндай жағдай пародонт қабынулары кезінде байқалады. Көптеген авторлардың ұйғаруынша, қызылиекасты тіс тасы пародонтальдық қалталардың пайда болуының себептері емес, керісінше сол қалталардың туындысы болып табылады. Тіс тоғасы қызылиектің қабынуын туындатады, ал пайда болған қалта тіс тоғасы мен бактериялы ошақтың көзіне айналады. Қабынуға байланысты қызылиек сұйықтығының көптеп құрылуы құрамындағы минералдардың тіс тоғасы құрамына шөгіп, оның тасқа айналуын қамтамасыз етеді.

Тіс шөгінділерін алу

Сурет - Скейлер

Тісті шөгінділерден тазарту ауыз кілегей қабығы мен пародонт ауруларын емдеудің алғашқы және тиімді кезеңі болып саналады. Дегенмен көптеген дәрігер-стоматологтар бұл емдеу шараларының мәні мен маңызын түсіне бермейді және ауыздың мамандық гигиеналық әдістерін жүзеге асырмайды. «Ауыз ішінің мамандық гигиенасы (профессиональная гигиена полости рта)» термині тістердің барлық беттерінен, қызылиек және пародонтальдық қалталардан жұмсақ және қатты тіс шөгінділерін алып, тістер мен қызылиекті антисептикалық ертінділермен өңдеу сияқты шараларды қамтиды.

Жұмсақ шөгінділерді немесе қақты (налет) сутегінің асқын тотығының 1-3% ертіндісімен немесе марганецқышқылды калийдің 0,05% ертіндісімен суланған анжымен сүрту арқылы, болмаса аршығышпен (экскаватор) қырып алады. Тіс бетіне жақсы бекіген жұмсақ шөгіндіні және шылым шегушілер қағын аршығыштың көмегімен алып, соңынан тістерді арнаулы ағартқыш қойыртпақтармен (паста) щетканың, резіңке шәшкелердің, полирлердің көмегімен тазалайды. «Септодонт» фирмасы кремнезем негізінде абразивті қойыртпақтар «Detartrine», цирконий оксиді және иондалған фтор негізінде «Detartrine fluoreе», ұнтақталған кремнезем және цирконий негізінде «Detartrine Z» қойыртпақтарын шығарады.

Соңғы уақытқа дейін стоматологияда тіс тасын алудың механикалық әдісі қолданылып келді. Ол үшін әртүрлі өлшемді және пішінді экскаваторлар (аршығыштар), ілмектер (крючки), кіреуке пышақтары, кюретаждау қасықшалары, Грейси кюреткалары, орақ пішінді скалерлер, рашпильдер, имплакерлер, пародонтологиялық пышақтар, Визион кюрветтері қолданылады. Тіс тасын алған кезде төмендегі ережелер сақталуы тиіс:

· барлық аспаптар жеткілікті зарарсыздандырылуы керек;

· тіс тасын алар алдында емдеу жүргізілетін аймақты (тістер беті, қызылиек) сутегінің 1-2% асқын тотығының, 2-3 % иодтың спиртті ертінділерімен өңдеу керек.

· Тіс тасын алушы аспапты қатты қозғауға болмайды, оны еркін, тасты қыра немесе рычагты қимылмен қозғау керек.

· Аршығышты немесе басқа аспапты ұстап тұрған қол көрші тістерге немесе науқастың иегіне тіреліп бекітілуі қажет (аспапты тайдырып алып, жұмсақ тіндерді жарақаттамау үшін).

· Қозғалмалы тістерді солқолдың саусақтарымен ұстап бекітеді.

· Тас алатын аспапты тастың жиегі астына жіберіп, сындыра отырып, бөліп-бөліп алады.

· Дәрігер-стоматолог көздерін арнаулы көзілдірікпен қорғайды (тас ұсақтары көзге түспеу үшін).

Тіс тасын тиімділікпен алу үшін, ең алдымен қызылиекүсті тіс тасын тістің алдыңғы бетінен (ерін және ұрт), одан кейін жанасу беттерінен, ең соңында тіл-таңдай беттерінен алады. Осыдан кейін ғана қызылиекасты тасты алып, пародонтальдық қалталарды грануляциялық тіннен тазартады.

Тістерді тіс тасынан мұқият тазарту және көп күш жұмсамау үшін, дәрігер-стоматолог науқасқа байланысты белгілі бір орын таңдап алу керек.

І – дәрігер науқастың алдында жайғасады, 13 12 11 21 22 23 тістердің барлық беттері, сол жақ азу тістердің тіл жақ беттері, оң жақ азу тістердің ұрт жақ беттері өңделеді.

ІІ – дәрігер науқастың артына жайғасады, 43 42 41 31 32 33 тістердің барлық беттерін өңдейді;

ІІІ – дәрігер науқастың сыртында, емделушінің басы оңға бұрылған. Жоғарғы және төменгі солжақ кіші және үлкен азу тістердің ұртжақ беттері, жоғарғы оңжақ кіші-үлкен азу тістердің таңдай беттері, төменгі оңжақ кіші-үлкен азу тістерінің тілжақ беттері өңделеді.

IV – дәрігер науқастың сыртында, емделушінің басы солға бұрылған, жоғарғы оңжақ кіші-үлкен азу тістердің ұртжақ, жоғарғы солжақ кіші-үлкен азу тістердің таңдайжақ беттері өңделеді.

Қызылиекасты тасы толық алынуы керек және оның толық алынуын сүңгінің көмегімен анықтайды. Тастан толық тазарған тістің түбір беттері тегіс және қатты болып келеді.

Қызылиекасты тасын алу үшін қазіргі кезде арнаулы әртүрлі пішінді айналмалы аспаптар шығарыла бастады.

Тіс тасын ультрадыбыстың көмегімен де алуға болады. Ол үшін арнаулы ұштықтары бар аппараттар қолданылады.

Тіс тасын ультрадыбысты аппаратпен алған кезде төменгі ережелерді сақтау керек:

· аспаптың ұшын тіс осіне тік қоюға болмайды;

· тіс бетіне қатты қысым көрсетілмеуі керек;

· аппаратпен сусыз жұмыс істеуге болмайды.

   Себебі, белгілі қысыммен берілген су шоғыры ультрадыбыстың әсерінен тербелісті қозғалыс жасап, дыбыспен бірлесе отырып, қатты тіс тасын бөлшектеп, ұшырады.

Жаңа ультрадыбысты жүйе Sirona’s Perioscan қызылиекасты шөгінділерді қызылиекті жарақаттамай алады.

Қол қондырғысындағы арнаулы сенсорлар тіс тасын қалыпты тіс бетінен ажырата алады. Бұл қондырғының ұшы тербеліп, тіс бетіне талдау жүргізеді және оның нәтижесі сақинаға ұқсас LED-экранда көрінеді. Жасыл түс тіс бетінің тазалығын, ал көк түс тіс шөгінділері барын көрсетеді.

Тіс тасын алу әдісінің қайсысын да жүзеге асырған кезде, емдеу әрекеті тістер беттерін тегістеумен аяқталуы қажет. Ол үшін ертеректе айтылғандай абразивті қойыртпақтар, щеточкалар (мәсуектер) рәзіңке шеңберлер, домалақ бастар қолданылады.

Тіс тасы тым қатты болған жағдайда немесе тіс аса қозғалмалы кезде тіс тасын ерітетін химиялық препараттар қолдануға болады. Ол үшін «Септодонт» фирмасы шығаратын құрамында тұз қышқылының концентірленген ертіндісі, йод және хлороформ бар сұйық детергент «Detartrol ultra» қолданылады. Препаратпен суланған мақта анжыны тіс тасы бетіне 30 секундтқа қояды, содан кейін анжыны алып тастап, ауызды шайқатады да жұмсарған тасты қырып ала береді. Бұл әрекетті тіс тасы толық алынғанға дейін бірнеше рет қайталайды және қышқылды сұйықтың қызылиекке түспеуін қамтамасыз етеді.

Air Flow – пигментті тіс шөгінділерді (қақтарды) алудың бір тәсілі. Құрамына сода бикорбанаты және су кіреді. Аэрозольдың шоғырын тістің қақ құрылған бетіне жіберіп отырады, бірақ тіс тасын алу үшін қолданылмайды.

Жұмсақ және қатты шөгінділерден тазаланған тістер бетін құрамында фтор бар гельмен немесе лакпен (сырмен) жабады (тістің жоғары сезімталдығын жойып, тісжегінің алдын алу үшін).

Тіс шөгінділерін алу алдында дәрігер-стоматолог ауыз іші кілегей қабығын жансыздандырушы гельдердің, спрейлердің немесе инъекциялық анестезияның көмегімен ауырусыздандырып алады.

 

Тістердің боялуы (пигментация зубов) және тіс қақтары.

Сурет-10 Тістердің боялуы

Қалыпты жағдайда адамдардың тістері ақ, көкшілдеу – ақ (сүт тістері), ақ- сұрлау және ақшыл – сарғыштау түсті, кіреукесі жылтыр, жарыққа жақсы шағылысады.

Тістердің түсі әр түрлі ішкі әсерлерден өзгеруі мүмкін. Ұлпаға қан құйылған кезде, вирустық гепатиттің ауыр түрімен немесе тырысқақ ауруымен (холера) ауырғанда тістің түсі қызғылттанады. Сары ауру кезінде өт пигменттерінің шөгуі нәтижесінде тістер сарғыштау түске боялады. Жүкті әйелдер және мектеп жасына дейінгі балалар тетрациклинді көп қабылдаса, баланың сүт және тұрақты тістері сары-сұрлау түске боялады. Әртүрлі себептерден тіс ұлпасы өліеттенген болса, оның шіріп – ыдырауы әсерінен бөлінген заттар дентин өзекшелеріне сіңіп, тістің түсінің өзгеруіне және кіреукенің күңгірттеуіне әкеп соғады (тістердің түсі кір-сұр түстен қара-қоңыр түске дейін өзгереді, сурет 1 ). Өндірісте немесе тұрмыс жағдайында организмнің ауыр металдар тұздарымен (сынап, қорғасын, висмут, мыс) уыттануы кезінде де олардың тіс тіндерінде шөгуі әсерінен тістің түсінің өзгерісі байқалады.

Тістердің түсі сыртқы әсерлерден де тұрақты түрде немесе аз уақытқа өзгеруі мүмкін. Тағамдық заттар (шай,кофе), дәрілер (калий перманганаты, этакридин лактат, хлоргексидин), жеміс-жидектер (шие, қарақат, черника, черемуха), аз уақытқа болса да тістердің түсін өзгертеді.

Эндодонтиялық емдеу үшін қолданылатын кейбір дәрілік заттар да тістердің түсін өзгертеді. Нашар өтетін түбір өзектерінде резорцин-формалиндеу әдісін жүргізген кезде немесе түбір өзектерін резорцин-формалин қойыртпағымен, парацинмен пломбылаған кезде тістер қызғылт немесе күлгін түске боялады. Тістердің түсі аралық төсем дұрыс салынбаған металқұрамды пломбылар (күміс немесе мыс амальгамасы) әсерінен де өзгереді.

Сонымен қатар түбір өзектерінде алынбай қалған ұсақ эндодонттық аспаптардың сынықтарының (түбір инесі, ұлпаалғыш, файлдар, римерлер) және металдан жасалған сапасыз анкерліік штифтердің тотығуы нәтижесінде де тістердің түсі өзгеруі мүмкін.

Шылымды көп шегетін адамдардың тістерінің мойын бөліктерінде, жанасу және тіл-таңдай жақ беттерінде қоңыр түсті қақ шөгіп, тісті жартылай немесе толығымен қоңыр және қара-қоңыр түске бояйды.

Емі. Тістердің түсі беттерінде қақтардың шөгуі нәтижесінде өзгерген болса, оларды қақтан тазарту қажет. Қазіргі кезде тіс қақтарын ультрадыбыс, Аир-Фло, Мастер Пезо көмегімен тазалау әдісі кең қолданылады. Бұл әдіс тіс кіреукесіне ешқандай зиян келтірмейді және пародонтқа күш түсірмейді. Қақты алғаннан кейін тістерді арнаулы ағартқыш абразивті қойыртпақтарды пайдаланып щеткамен тазалап ағартады және жылтыратады. Ол үшін арнайы қойыртпақтар немесе глицеринге шыланған пемза қолданылады. Жылтыратқыш ұнтақ ретінде фосфат-цементінің ұнтағын да пайдалануға болады. Тістерді тазартып, беттерін жылтыратқаннан кейін қызыл иек жиегін 3 пайыздық сутегінің асқын тотығымен және 1-2% иодтың спиртті ертіндісімен өңдеп алған жөн.

Түстері өзгерген ұлпасыз тістерді ағарту үшін сутегінің асқын тотығының әртүрлі концентрациялы ертінділері пайдаланылады (сауыт сырты немесе сауыт іші арқылы ағарту әдістері).

Егер тіс қақтарын ультрадыбыспен алу мүмкіндігі жоқ болса (алыстағы ауылдарда, қыстақтарда), аршығыштың (экскаватордың) көмегімен де алуға болады және содан кейін ағарту және жылтырату шараларын жүргізеді.

 

 

ТАРАУ

Ауыз кілегей қабығы мен еріндер жиегінің аурулары.

 

Терапиялық стоматологияның бірден-бір маңызды және күрделі бөлімдерінің бірі – ауыз кілегей қабығы мен еріндер жиегінің аурулары. Бұл аурулар тек дәрігер-стоматологтарды ғана емес медицинаның басқа саласында қызмет атқаратын маман-дәрігерлерді де қызықтыруы тиіс. Себебі, ауыздың кілегей қабығы организмнің көптеген ағзалары мен жүйелерінің жағдайына байланысты өзгеріске ұшырап отырады.

Ұзақ жылдар ауыз кілегей қабығының аурулары жергілікті ықпалдар әсерінен және ауыз гигиенасын дұрыс сақтамаудан туындайтын жергілікті патологиялық үрдіс деген көзқарастар қалыптасып келді.

Қазіргі кезде ауыз кілегей қабығының аурулары бүкіл организм тұрғысынан қарастырылады. Себебі, тұлғаның маңызды жүйелері мен ағзалар ауруларының, тері жарақаттары және басқа жұқпалы аурулардың алғашқы клиникалық белгілері ауыз ағзалары мен тіндерінде ертерек біліне бастайды. Сондықтан, ауыз кілегей қабығының ауруларына дұрыс диагноз қою үшін стоматолог басқа аралас мамандықтан жақсы хабардар, өз ісінің білікті маманы болуы керек. Ол үшін клегей қабыққа шыққан бөртпелерді, олардың орналасу және морфофунционалдық ерекшеліктерін, аурудың клиникалық ағымын, әртүрлі аурулар кезіндегі патоморфологиялық өзгерістерді жақсы білу керек.

Ауыз кілігіей қабығының ауруларының диагнозын дұрыс анықтап, тиімді емдеу шараларын жүргізу үшін басқа саладағы мамандардың ақыл-кеңесіне сүйенуге тура келеді. Олармен ара-қатынас жоғары деонтологиялық, этикалық деңгейде құрылуға тиіс.

 

9.0.Ауыз кілегей қабығы мен еріндер жиегі ауруларының жүйесі.

Ауыз кілегей қабығы ауруларын тиімді жүйелеудің үлкен маңызы бар. Себебі, жақсы жүйе дәрігер-стоматологтың әрбір ауруға тән клиникалық белгілерді дұрыс жинақтай отырып, оның диагнозды дұрыс нақтылауына, емдеу және алдын-алу шараларын тиімді жүргізуіне мүмкіндік туғызады.

Ертеректе ұсынылған жүйелер әрбір аурудың анатомо-клиникалық, ағымдық, клинико-морфологиялық ерекшеліктеріне, жарақат ошағының тереңдігіне, бөрткендердің табиғатына негізделе құрылған (ДДҰ ұсынған, Е.Е.Платонов, Е.В.Боровский, А.Л. Машкилейсон, 1984 жүйелер). Дегенмен олардың әрқайсысы практикалық сұранысқа толық жауап береді деп қорытудан аулақпыз.

Осы уақытқа дейін ұсынылған жүйелердің ішінен ең тиімді деп таңдалып алынған қазіргі кезде ҚазҰМУ-нің терапиялық стоматология кафедрасында кең қолданыс тапқаны – Мәскеудің мемлекеттік медициналық стоматология университетінде пайдаланылатын жүйе. Бұл жүйе аурулардың этиологиялық, патогенездік және анатомо-клиникалық қағидаларына негізделе құрылған және төменде келтіріліп отыр.

 

9.1Ауыз кілегей қабығы және еріндер жиегі ауруларының жүйесі.

I. Жарақаттаушы әсерлерден туындайтын зақымдар:

1. Механикалық зақым;

2. Химиялық зақым;

3. Физикалық зақым;

4. Лейкоплакия.

II. Жұқпалы аурулар:

1. вирустық аурулар (ауыздың герпесті қабынуы, белдеме теміреткі, аусыл, вирустық сүйелдер, тұмау, адамның иммунитет тапшылық вирусы-инфекциясы;

)

2. Ауыздың өліеттеніп-жаралана қабынуы – Венсан стоматиті;

3. Бактериалдық инфекциялар (аурулар): ауыздың стрептококктық қабынуы, пиогенді гранулема, берішке ұқсас пиодермия, туберкулез немесе құрт ауруы және т.б.

4. Жыныс жолы арқылы берілетін аурулар (мерез, соз);

5. Саңырауқұлақтар туындататын аурулар (кандидоз, актиномикоз және б.)

III. Аллергиялық аурулар:

Квинке домбықпасы, ауыздың, еріннің және тілдің аллергиялық қабынулары, ауыздың, еріннің, тілдің дәріден қабынулары, көптүрлі жалқықтана қызару, ауыздың қайталанбалы афталы қабынуы және б.;

IV. Экзогендік уыттану кезіндегі ауыз кілегей қабығындағы өзгерістер.

V. Кейбір жүйелі аурулар мен зат алмасуы бұзылысынан туындаған аурулар кезіндегі ауыз кілегей қабығындағы өзгерістер (витаминдер жетіспеушілігі мен тапшылығы, эндокриндік, асқазан-ішек жолы, жүрек-қантамыр жүйесі, қан құру жүйесі, жүйке жүйесі аурулары, ревматикалық аурулар немесе коллагеноздар).

VI. Тері аурулары (дерматоздар) кезіндегі ауыз кілегей қабығындағы өзгерістер (күлбіреуікше, герпеске ұқсас Дюринг дерматиті, қызыл жалпақ теміреткі, қызыл жегі).

VII. Тілдің аномалиялары мен дербес аурулары (қатпарлы тіл; қара «түкті» тіл, тілдің ромбыға ұқсас қабынуы, тілдің түлей қабынуы.)

VIII. Еріннің дербес қабынулары (еріннің гландулярлы қабынуы, еріннің жапырақтана қабынуы, актиндік, метеорологиялық, атопиялық, экземалы, жанаспалы аллергиялық қабынулары, еріннің ұлғая қабынуы).

IX. Ауыз кілегей қабығы мен еріндер жиегінің обыралды аурулары (шартсыз және шартты түрде ауысатын) және ісіктер.

 

9.2.Кілегей қабықтың жарақаттаушы әсерлерден зақымдануы.

Еріндер жиегі мен ауыз кілегей қабығы сыртқы ықпалдар (механикалық, температуралық, химиялық, физикалық) әсеріне толассыз ұшырап отырады. Ықпал етуші факторлардың әсер ету күші кілегей қабықтың төземділік көрсеткішінен жоғары болмаса, ол онда қорғаныс қызметінің бұзылмауына байланысты ешқандай өзгеріс туындатпайды. Кілегей қабық төзімділігі шегінен басым ықпалдар патологиялық өзгерістер туындатады және олардың клиникалық белгілері жарақаттаушы ықпалдың түріне, әсер ету қарқындылығына және ұзақтығына байланысты болады. Сонымен қатар жарақаттану үрдісінің дамуында сыртқы ықпалдың әсер ету аймағының анатомо-физиологиялық ерекшеліктері, жергілікті тіндердің және организмнің жалпы реактивтілік қасиеттері маңызды роль атқарады.

   

Механикалық жедел зақымдану.

Механикалық зақым (механическая травма) жедел және созылмалы болып екі түрге бөлінеді.

1-сурет. Қыэылиектің жедел зақымы

Жедел механикалық зақым (острая механическая трама –trauma mechanicum acutum) жарақаттаушы ықпал аз уақыт ішінде және үлкен күшпен әсер еткенде дамиды. Жарақаттаушы ықпалдар: соғып алу немесе тістеп алу және әртүрлі өткір немесе 11өтпейтін заттармен жарақаттану (кейде мұқият жүргізілмеген дәрігерлік әрекеттер де кілегей қабықтың зақымдануына әкеліп соғады). Зақымдаушы ықпалдың күшіне байланысты кілегей қабық тіндерінде жаншылу (ушиб), қан құйылу (гематома) үрдістері дамып, жабынды эпителий қабатының бүтіндігінің бұзылуы әсерінен жұқа жара (эрозия), дәнекер тін қабатының бүтіндігінің бұзылуынан ойық жара (язва) пайда болады (1- сурет).

Ауыз гигиенасы нашар және организмінің жалпы реактивтілігі төмен адамда зақымдану эрозиясы мен жарасы екіншілік инфекцияның әсерінен асқынып, терең оңайлықпен жазылмайтын жарақат ошағына айналуы мүмкін. Кілегей қабықтың жедел зақымын анықтау қиынға соқпайды. Себебі, ауру анамнезін жинақтаған кезде зақымдаушы ықпал туралы мәлімет алуға болады.

Емі. Емдеу шаралары зақымдану ошағының тереңдігіне және көлеміне байланысты жүргізіледі. Жаншылу және гематома пайда болған кезде (көбіне қатар пайда болады) ауру сезімін басып, ауызды және жарақат ошағын антисептиктер ертіндісімен өңдеп, зақымданған аймаққа тыныштық жағдай тұғызады. Гематома ошағында қанның ұйымай, тез сорылып кетуі ішін гепарин жақпасын қолдануға болады. Үлкен көлемді зақымдану жарасына антисептикалық өңдеуден кейін тігіс салады, ал ұсақ эрозия мен жараның тез жазылуы үшін кератопластиктер (А және Е витаминдерінің майлы ертінділері, кароталин, итмұрын майы, 0,2% тезан линименті) мен дәнекер тіннің белсенділігін жоғарылататын жақпалар (солкосерил, апилак, актовегин, «Аропоцеум») қолданады. Оларды ауызды антисептиктер ертіндісімен өңдегеннен кейін жарақат бетіне 15-20 минутқа бастырма (аппликат) ретінде қою немесе жағып сіңіреді (оның алдында зақымдану ошағын уақытша жансыздандырып алу керек).

 

 

Созылмалы механикалық зақым

Сурет -2. Созылмалы механикалық жара

Созылмалы механикалық зақым (trauma mechanicum chronicum) жиі кездеседі. Жарақаттаушы ықпалдар: тісжегі әсерінен бұзылған тістердің өткір қырлары, қатты тіс шөгінділері, сапасыз көпірге ұқсас және алмалы протездер, ауытқи шыққан және қозғалмалы тістер, жағымсыз әдеттер (ернін, ұрттың кілегей қабығын тістелеу).

Созылмалы механикалық зақым ұзақ уақыт және аз күшпен әсер ететін ықпалдардан дамиды. Клиникалық ерекшелігі және ағым үрдісі зақымдану ошағының орналасуына, аурудың жас ерекшелігіне, екіншілік инфекцияның әсеріне, зақымдаушы ықпалдың күшіне байланысты және көбіне жасы ұлғайған адамдар арасында жиі кездеседі. Бұған кілегей қабықтың тургорының төмендеуі, тістердің патологиялық қажалуына және көптеп жұлынуына байланысты тістем биіктігінің кішірейуі себепкер болады. Сонымен қатар тіндердің қайта құрылу қасиетінің төмендеуіне байланысты жасы ұлғайған адамдарда зақымдану ошағы баяу жазылады.

Кілегей қабықтағы созылмалы зақымдану ошағы ауруды аса көп мазаламауы мүмкін, кейде шамалы ыңғайсыздық ,аздаған ауру сезімі, домбығу (ісіну) белгісі болуы мүмкін.

Созылмалы зақымдану көбіне кілегей қабықтың катаралды қабынуы, оның бүтіндігінің бұзылуы (жұқа және терең жара), пролифермативті (өсу) үрдістері (қызылиек бүртіктерінің және жиегінің өсуі), тіл бүртіктерінің өсуі (папилломатоз), жабынды эпителийдің шамадан тыс мүйізгектенуі (лейкоплакия) түрінде кездеседі.

Кілегей қабықтың катаралды қабынуы. Бұл кезде зақымдану ошағында қызару (гиперемия), домбығу (отек) және клеткалар шоғырлануы (инфильтрация) байқалады. Қабыну үрдісінің айқындылығы әсер етуші ықпалдың (тітіркендіруші) күшімен және әсер ету уақытымен тығыз байланысты. Егер тітіркендіруші әсер жойылмаса, қабыну ошағында жалқықтану үрдісі (алғашында сарысулы, ал кейінірек іріңді) орын алады. Іріңді жалқықтану кезінде кілегей қабықтың жоғарғы қабаты бұзылысқа ұшырап, беті фибринді немесе іріңді қақпен жабылған жұқа жара (созылмалы зақымдану эрозиясы-хроническая траматическая эрозия) пайда болады және ауырып мазалай бастайды. Зақымдаушы фактордың әсерін дер кезінде тоқтатып, емдеу шараларын жүргізсе қабыну үрдісі басылып, эрозия тыртықтанбай тез арада жазылады.

Ал егер зақымдаушы фактор жойылмаса, зақымдану эрозиясы жараға айналады. Созылмалы зақымдану жарасы (хроническая травматическая язва – ulcus chronicum braumaticum) немесе декубиталды жара (декубитальная язва – ulcus decubitale) зақымдаушы әсер аймағынан оған қарама қарсы аймақта орналасады. Жараның көлемі, тереңдігі және пішіні әртүрлі, жиегі тегіс емес, қызарып ісінген кілегей қабықпен және қабыну инфильтратымен қоршалған, беті кейде таза, кейде ақшыл-сұр қақпен жабылған болып келеді(-сурет). Сипап тексергенде жараның табаны және жиегі жұмсақ. Егер жара ұзақ уақыт емделмесе, жиегі және табаны қатая бастайды (пролиферациялану үрдісінің басым болуына байланысты). Аймақтық лимфа түйіндері ұлғайған және аздап ауырады. Ауыз гигиенасы нашар болса, жара анаэробты инфекция әсерінен асқынып тереңдейді, бетінде сасық иісті жасыл-сұр қақ пайда болады. Жара алғашқы кезде ауырып мазалайды, бара-бара ауру сезімі бәсеңдеп, ауру адам оған көңіл бөлмей қояды. Ұзақ уақыт (2-3 ай) емделмеген созылмалы зақымдану жарасы қатерлі ісікке ауысуы мүмкін (-сурет).

Зақымдаушы факторларды жойып, тиімді, кешенді емдеу шараларын жүргізсе, жара тез тыртықтанып жазыла бастайды.

Зақымдану жарасын обыр, туберкулез, мерез жараларынан, ауыздың өліеттеніп – жаралана қабынуынан (Венсан стоматиті), трофикалық жарадан, терең тыртықтанатын афтадан ажырата білу керек.

Обыр жарасы аса көп ауырмайды, жиегі және табаны аса қатты және тығыз, төңірегіндегі жабынды эпителий қабатында мүйізгектену белгілері орын алуы мүмкін.

Гистологиялық немесе цитологиялық зерттеулер жүргізінде атипиялық эпителий клеткалары анықталады ().

Туберкулез жарасының көлемі ұсақтау, жиегі тегіс емес, су шайған жарға ұқсас (подрытые края), табаны түйіршектенген және сары түсті қақпен жабылған. Жара төңірегінде әлі ыдырамаған сары түсті бұдырамақтар (Трель дәншіктері – зерна Треля) кездеседі. Жараға қатты ауру сезімі тән. Жара бетінен алынған қырмада (соскобе) эпителий және Лангханс алып клеткалары анықталады, ал оны Циль-Нильсон әдісімен бояса туберкулез микобактерияларын да кездестіруге болады. Туберкулез жарасы бар адамның жалпы жағдайы нашарлаған, тез терлегіш келеді, бойын әлсіздік билейді. Аурудың диагнозын дұрыс қою үшін фтизиатрға жолдама беру керек.

Зақымдану жарасын мерез жараларынан (берішті шанкр және үшіншілік мерезде, мерез түйіні ыдыраған кезде пайда болған жарадан) ажырата білу керек. Берішті шанкр кезінде пайда болған эрозия немесе жара домалақ пішінді, жиегі тегіс, табаны жылтыр, аса көп ауырмайды.

Аймақтық лимфа түйіндері ұлғаяды, сипағанда ауырмайды. Жарадан бөлінген сұйықта бозғылт трепонемаларды анықтауға болады. Серологиялық реакциялар ауыру басталғаннан 3-4 аптадан кейін оң бола бастайды. Зақымдаушы факторларды жойғанменде жара жазылуға бет бұрмайды.

Трофикалық жара көбінесе зақымдаушы әсерлерге ұшырайтын аймақтарда (тілдің бүйір беттері, таңдай, ұрт аймақтары) және бойында ауыр сырқаты бар және жасы ұлғайған адамдарда жиірек кездеседі. Трофикалық жараның ағымы баяу, қабыну белгілері нашар дамыған, тіндердің өліеттенуі басым, төңірегіндегі тіндердің реактивтілігі өте төмен. Науқастың жалпы жағдайы нашар, сырт көріністе өзгерген, бойында ауыр сырқат бар екені науқастың анамнезін жинаған кезде анықталады.

Емі. Ең алдымен зақымдаушы әсерді жояды, қатты ауру сезімі болса, уақытша жансыздандыру әдісін пайдаланып, ауыз ішін және жарақат ошағын антисептиктер ертінділермен өңдейді, жара бетін өлі тіндерден тазартып (механикалық жолмен немесе протеолиздеуші ферменттерді пайдаланып) қабынуға қарсы дәрілермен,кератопластиктермен және жараның жазылуын жылдамдататын дәрілермен бастырма қояды (20-30 минутке). Жараны күніне 2-3 рет өңдеген тиімді. Жалпы реактивтілігі төмендеген және жасы ұлғайған адамдарға жалпылай ем тағайындау қажет (витаминдер жиынтығын, жалпы реактивтілікті жоғарлататын дәрілер).

Жүргізілген емдеу шаралары жараның жазылуына көмегін тигізе алмаса, 7-10 күннен кейін науқасты дәрігер-онкологқа кеңес алуға жіберу керек. Жара жазылғаннан кейін ауызды сауықтыруға көңіл бөлу керек.

 

Кілегей қабықтың пролиферативті қабынумен сипатталатын

созылмалы механикалық зақымдануы

Сурет -3. Бөлшекті фиброма

Бөлшекті фиброма (протездік гранулема) ауыспалы қатпарда алмалы-салмалы протездің жиегі қажаған аймақта дамиды. Алғашында саңылауға ұқсас эрозия немесе жара пайда болады, біраз уақыттан кейін (механикалық әсер жойылмаса) жараның табанында алдымен жас грануляциялық тін өсіп, біртіндеп фиброзды тінге ауысады немесе бөлшекті фиброма пайда болады. Бұл қаттылау онша ауырмайтын ісікке ұқсас құрылым (сурет). Протездің қыры бата-бата оны бірнеше бөлікке бөліп тастайды сондықтан бөліктер қатапраға ұқсайды және араларында сызатқа ұқсас эрозия немесе жара орналасады. Аурудың диагнозын нақтылау аса қиын болмайды.

Емі. Алдымен протезді түзету керек немесе пайдалануды тоқтатып, 1-2 аптадан кейін (жара жазылған соң) фиброманы кесіп алып тастайды және жаңа протез дайындайды.

Кілегей қабықтың созылмалы зақымдануының бір түрі – тіссіз альвеола қырының шамадан тіс өсуі. Олда (гиперплазия беззубого альвеолярного края) жақсы орнықпаған алмалы-салмалы протездің әсерінен дамиды. Бұл кезде альвеола сүйегі сорылып, орнын фиброзды тін басып, протез астына қарай өсе бастайды. Альвеола қыры жұмсақ және қозғалмалы болады.

 

Таңдайдың папилломатозды гиперплазиясы немесе

таңдай папилломатозы.

Сапассыз жасалған алмалы-салмалы протез қатты таңдайдың кілегей қабығын тітіркендіріп, жедел немесе созылмалы қабыну үрдісін туындатады. Бұл кезде ошақталған немесе жайылған қызару ошағы пайда болады және біртіндеп бетінде папилломаға ұқсас өсіктер шыға бастайды. Қатты таңдайдың протездік базисі жатқан беті ашық-қызыл түсті түтіршікті аймаққа айналады (сурет). Мұндай үрдістің дамуында созылмалы зақымдаушы әсермен қатар протез бетінде көптеп Candida тектес саңырауқұлақтар да анықталады.

Сонымен қатар кілегей қабықта протез материалынан (акрилді пластмассаға) аллергиялық реакция дамуы мүмкіндігін де ескерген жөн.

Емі. Протез әсерінен пайда болған тітіркендірісті біраз уақытқа жою керек (протезді кимеу керек). Ауыз гигиенасын дұрыс сақтап, саңырауқұлаққа қарсы дәрілер қабылдау қажет (егер саңырауқұлақтар мөлшерден көп болса). Жарақат ошағына «Лоринден-А» жақпасынан күніне 2-3 рет бастырма қойған тиімді. Ауызды ас содасының 1-2 % ертіндісімен күніне 2-3 рет шайып тұру керек. Папилломатозды өсіктер сорылған соң, жаңа протез жасатуға болады және оны дұрыс кіюді үйрету керек. Дәрілермен емдеу аса нәтижелі болмаса, хирургиялық әдістерді (криохирургиялық, қуатты лазерді қолдану) қолдануға болады.

 

Кілегейлі қабықты үйреншікті тістелеу

Кілегей қабықты үйреншікті тістелеу (привычное кусание слизстой оболочки) көбінесе жастар арасында (көбіне оқушылар мен студенттер арасында) жиі кездеседі. әртүрлі толқулар әсерінен олар тістеуге оңай аймақтарды (ерін, тіл, ұрттың кілегей қабықтарын) тістелеуді әдетке айналдырады. Кілегей қабық біртіндеп ісініп, беті ақшыл-сұр толық түлемеген эпителий қабатымен жабылады. Осының нәтижесінде жарақат ошағының беті барқыт түсін немесе қара күйе (моль) жеген тері бетін еске түсіреді. Егер жарақат ошағының бетін қырса, эпителий үздіктері оңай алынады. Көпшілік жағдайда ауру сезімі мазаламайды, кейде әртүрлі тітркендіргіштерден ауыратын эрозиялы ошақтар пайда болуы мүмкін.

 

Ауыздың кілегейлі қабығының химиялық зақымы.

Химиялық зақымдаушы ықпалдар ауыздың кілегей қабығына жедел және с4озылмалы түрде әсер етуі мүмкін.

4-сурет. Тіл үстінің кілегейлі қабығының химиялық зақымы

Жедел химиялық (4-сурет) зақым күнделікті тұрмыста жоғары концентрациялы химиялық препараттарды кездейсоқ қабылдау кезінде (байқамай дәрі құтыларын химиялық заттар құтыларымен ауыстырып алу), немесе өз өміріне қол жұмсау (суицид) мақсатында колдану кезінде кездеседі. Көбіне дәрігер-стоматологтың тәжрибесінде әртүрлі стоматологиялық емдеу шараларын жүргізгенде дамитын химиялық зақымдар орын алады. Олар мышьяк қойыртпағының, фенолдың (карбол қышқылы), формалиннің, резорциннің, азотқышқылды күмістің, тістің қатты тіндерін ерітуге арналған қышқылдардың (тісжегі қуысын композитпен пломбылау кезінде), тістерді ағартуға арналған пергидролды колданудың әсерінен дамиды. Кейде тістің қатты ауыруын басу үшін қолданылған спирт, иіссу, ацетилсалицил қышқылы да кілегей қабықты күйдіре зақымдауы мүмкін.

Жоғары концентрациялы химиялық препараттар (қышқылдар мен сілтілер) кілегей қабықты күйдіреді. Күйіктің клиникалық көрінісі химиялық агенттің концентрациясына, мөлшеріне және әсер ету уақытына байланысты дамиды. Қышқылдар әсерінен туындаған күйік кілегей қабықтың коагуляциялық некрозға (өліеттенуге) ұшырауы нәтижесінде дамиды және бұл кезде зақымдану ошағында тығыз ақ, сарғыш немесе ақшыл-сұр түсті жарғақ (пленка) пайда болады. Жарғақ астындағы тіндермен берік байланысқан және төңірегінде дереу қабыну үрдісі дамып, қатты ауру сезімі пайда болады.

Сілтілер әсерінен туындаған күйік кілегей қабықтың колликвациялық некрозға ұшырауы нәтижесінде дамиды. Бұл кезде жарғақ пайда болмайды, өліеттенген тін жұмсақ, балмұздаққа ұқсас және терең жатқан қабаттарды қамтиды. Кезкелген күйіктен соң қатты ауру сезімі дамиды. Бірнеше тәуліктен кейін (4-7) химиялық зақым ошағындағы өліеттенген тіндер біртіндеп ыдырауға ұшырап, астындағы эрозия немесе жара беті ашылады. Төмен концентрациялы химиялық заттар әсер еткен кезде зақымдану ошағында катаралды қабыну белгілері дамиды.

Ауыздың кілегей қабығының химиялық зақымдарын анықтау аса қиынға түспейді. Клиникалық көрінісі мен зақымдану себебі қосалқы тексеру әдістерін қажет етпейді.

Кілегей қабықтың жедел химиялық зақымын (күйігін) емдеуді ауызды дереу сумен жуып тазартудан және химиялық агентті бейтараптандыруға арналған шаралар жүргізілуден басталады. Ол үшін қышқылдан болған зақым кезінде сабынды суды, ас содасының 1% ертіндісін, мүсәтір спиртінің 0,1% ертіндісін (бір стакан суға 15 тамшысын қосады), әкті суды (известковая вода) пайдаланады.

Сілтілерді бейтараптандыру үшін тұз, лимон, сірке қышқылдарының әлсіз ертінділері (бір стакан суға шай қасықтың ¼ бөлігі) пайдаланылады.

Азотқышқылды күмістің әсерін жою үшін Люголь, натрий хлоридінің (ас тұзы) 2-3% ертінділерін қолданады. Олар күмістің ерімейтін қоспасын құрайды.

Фенолдың әсерінен күю кезінде кілегей қабықты 50% спиртпен үпілмәлік  майымен (касторовая масло) өңдейді.

Мышьяктан болған күйік ошағын 5% иод тұнбасымен, 5% унитиолдың ертіндісімен, күйдірілген магнезиймен өңдейді.

Химиялық зақым тұдырған заттарды бейтараптандырғаннан кейінгі емдеу шаралары ауру сезімін басуға (1-2% тримекаин және лидокоин ертінділерімен бастырма қою), жарақат ошағын өліеттенген тіндерден тазартуға (ферменттерді қолданып), екіншілік инфекцияның әсерін тоқтатуға (антисептиктер қолданып), қабыну үрдісінің бетін қайтарып (кортикостероидтар қолданып), жаралы ошақтың тез жазылуын қамтамасыз етуге (кератопластиктер қолданып) бағытталады. Сонымен қатар емдеу шаралары жүргізілген мерзімде арнаулы емдеу (жарақат ошағын тітіркендірмейтін және жұмсақ тағамдар) қабылдаған тиімді.

Химиялық агенттерден ауыз, жұтқыншақ және өңеш кілегей қабықтарының үлкен көлемді аймақтары зардап шеккен аурулар арнаулы ауруханалардың токсикологиялық бөлімдерінде емдеуді қажет етеді.

Ауыз кілегей қабығы жедел химиялық зақыммен қатар созылмалы зақымдануға ұшырайды. Ол көбінесе шылым шегу, насыбай ату, арақ ішу және ащы тағамдар қабылдау сияқты зиянды әдеттер әсерінен дамиды.

Темекінің құрамындағы химиялық белсенді агенттер жиынтығы – никотин, пиридин негіздері, синил қышқылы, цианитті қоспалар, фенол, қарамай шөгіндісі (дегтярный осадок) кілегей қабықты тітіркендіре әсер етеді. Сонымен қатар темекі түтінінде темекінің жануы кезінде пайда болатын пирен,антрацен, 3-4-бензопирен сияқты канцерогенді (обыр тудырушы) заттар бар.

Ұзақ уақыт химиялық әсерге ұшыраған кілегей қабық босап, іркіле-қызаруға, созылмалы қабынуға ұшырайды, бара-бара жабынды эпителий күңгірттеніп гиперкератоздану (шамаданан тыс мүйізгектену) ошақтары пайда болады.

Мұндай жағдайлар анықталған кезде ауруды зиянды әдеттерден арылту керек және жарақат ошағына А және Е витминдерінің майлы ертінділерімен бастырма қойып емдейді, ауыз ішін сауықтырады.

 

Ауыз кілегей қабығының физикалық әсерлерден зақымдануы.

Кілегей қабықтың физикалық зақымы жедел және созылмалы ағымды болуы мүмкін. Жедел физикалық зақым жоғары температура (ыстық су, бу және от) және төменгі температура (балалардың көбінесе аязда қалған заттарды ауызға алуы кезінде, криодеструкциялаушы ем жүргізгенде суық азотты пайдаланған кезде), электр тоғы, иондаушы радиацияның үлкен мөлшері әсерніен дамиды.

Жоғары температураның әсерінен кілегей қабық жеңіл және ауыр зақымдануы мүмкін.

Жедел зақым кезінде кілегей қабық (көбінесе қатты таңдайдың) қызарып, домбыға бастайды, беті кедір-бұдырланып, жабынды эпителий кесек-кесек болып түлеп, жарақат ошағында ашып ауру сезімі пайда болады.

Ауыр зақым кезінде кілегей қабық бетінде әртүрлі көлемді күлбірек бөрткендер пайда болып, жарылғаннан кейін эрозиялы ошаққа айналады. Кейде күю әсерінен дәнекер тін қабатымен қаттар астында жатқан ет және сүйек тіндері де өліеттенуге ұшырауы мүмкін.

Кілегей қабықтың электр тогының әсерінен күюі көбінесе физиотерапиялық емдеу шараларын (электрофорездеу әдісі, ультракүлгін және инфрақызыл сәулелермен емдеу) жүргізген кезде электродтардың жалаңаштануы және жоғары күшті токты пайдалану кезінде және техника қауіпсіздігін сақтамағанда байқалады.

Жедел температуралық зақымды анықтау қиынға түспейді, ауру анамнезін жинақтау тиісті көмегін тигізеді.

Емдеу шаралары уақытша жансыздандыруды, қабыну үрдістерін тоқтатуды, зақымдану ошағының тез айығуын қарастырады.

Оттан және үлкен күшті электр тогының әсерінен күю кезінде тек ауыздың кілегей қабығы ғана емес, басқа да тіндер ауыр зардап шегуі мүмкін. Оларды емдеу арнаулы күйік орталықтарында жүргізіледі. Дәрігер-стоматолог көрсете алатын алғашқы дәрігерлік көмек-қатты аурудан туындайтын шокпен күресу (ауырсыздандыру), жарақат ошағын екіншілік инфекциядан қорғау (антисептикрермен жуып-шаю), күйік алған адамды арнаулы емдеу мекемесіне жеткізуді қамтамасыз ету.

Гальваникалық ток. Ауыздың кілегей қабығына созылмалы әсер ететін физикалық факторлардың бірі-гальваникалық ток немесе ауыз ішіндегі әртүрлі металлдан жасалған конструкциялар әсерінен пайда болатын микротоктар. Бұл токтар – сілекейдің электролиттік ортаға айналып металл иондардың бөлінуіне немесе металлдың иондық жағдайдан ертіндіге ауысуына байланысты дамиды. Ауыздағы микротоктардың мөлшері 10-19 мка жоғары болған жағдайда кілегей қабықты тітіркендіріп, гальванизм белгілерінің дамуына әкеп соғуы мүмкін. Бұл белгілер көбіне ауызда металл дәмінің пайда болуымен тілдің және ауыздың басқа аймақтарының ысып-күюімен, дәм сезудің бұзылуымен (қышқыл және ащы дәм пайда болуы) сипатталады. Сонымен қатар кілегей қабықта шамадан тыс мүйізгектену үрдісі де байқалуы мүмкін. Кейде ауыздағы металлдан жасалған протезге қасық немесе шанышқы тиіп кетсе электрлену белгісіндей ыңғайсыз сезім пайда болады.

Көпшілік жағдайда гальванизм белгілері ауыз ішінде алтын-амальгама алтын-латунь, металл-латунь араластығы орын алғанда дамиды.

Емі. Егер субъективтік сезімдер металлдан жасалған протез кигеннен кейін дамыса, оны басқа зиянсыз металдардан қайта жасауға болады. Сонымен қатар гальванизм белгісін туындататын факторларды жою қажет болады (амальгамадан жасалған пломбыларды ауыстыру, жоғарыда көрсетілген металдар араластығын жою немесе болдырмау). 

 

Лейкоплакия

Сурет -5. Ауыз қуысындағы жазық лейкоплакия

Лейкоплакия(сурет-5) (лейкоплакия - Leucoplakia) – беті кілегей қабықпен жабылған ағзалар немесе тіндер бетінде кездесетін, жабынды эпителийдің шамадан тыс мүйізгектенуімен және дәнекер тіннің созылмалы қабынуымен сипатталатын патологиялық үрдіс. Лейкоплакия кілегей қабықтың әртүрлі ұзақ әсер ететін ықпалдарға (физикалық, химиялық, механикалық және биологиялық) жауабы деп саналады.

«Лейкоплакия» (leuqos – белый, plaqva - бляшка) немесе «ақ тоға» терминін алғаш 1877 жылы дерматолог Швиммер енгізген.

Лейкоплакияның дамуында белгілі орын атқаратын себептер: ұзақ әсер ететін механикалық тітіркендіруші факторлар; темекі түтіні, ішімдік, гальваникалық ток. Ерін жиектерінде лейкоплакия ошағының дамуына себепкер күн сәулесінің, ауа-райының, шаң-тозаңның, шылым шегудің зиянды әсерлері.

Сонымен қатар патологиялық үрдістің дамуында жалпы организмнің, оның ішінде асқазан-ішек жолының жағдайымен тығыз байланыстылығы және ауыздың кілегей қабығының резистенттігінің үлкен маңызы бар.

Машкиллейсон А.Л. (1983) байқауынша лейкоплакиямен ауыратын адамдардың 88%-да асқазан-ішек жолдарының аурулары анықталған.

Лейкоплакия көбінесе 40-50 жастағы ер адамдар арасында кездеседі. Лейкоплакияның үш түрін ажыратады: жазық немесе қарапайым, верукозды және эрозиялы-жаралы. Бұл түрлердің бір-біріне ауысуы немесе бір адамның ауыз қуысы ішінде қатар кездесуі мүмкін. Лейкоплакия обыралды ауруға, оның ішінде факультативті түріне жатады.

Жазық лейкоплакия (плоская лейкоплакия – leicoplaqia planus) кілегей қабық бетінде созылмалы зақымдануға ұшыраған аймақта гиперкератоздану нәтижесінде ақшыл-сұр түсті, күңгірт біртұтас ошақтың пайда болуымен және жұқа шылым оралған қағазды жапсырып қойғандай көрініспен сипатталады. Жабынды эпителийдің мүйізгектенуі біркелкі болмағандықтан, жарақат ошағы ақшыл-сұр немесе ақ түсті даққа ұқсайды, қырып байқағанда алынбайды, шекарасы тегіс емес, иір-қиыр, беті кедір-бұдырлау және құрғақ болады. Төңірегіндегі дәнекер тінде қабыну үрдісі, ал мүйізгектену ошағының астында тығыздану аса байқалмайды.

Лейкоплакия ошағы көбінесе ұрттың кілегей қабығында тістердің тістесу деңгейінде, езуге жақынырақ, тілдің бүйір беттерінде немесе үстінде, тістері жұлынған альвеола өсіндісінің қырында, ерін жиегінде көбірек ораналасады. Езуге жақын орналасқан лейкоплакия ошағының шыңы ұртқа қараған үшбұрышқа ұқсас келеді. Қатпарлы тілдің үстінде орналасқан лейкоплакия ошағы ауыз түбінде немесе ұртта орналасса, жиырылған ақшыл-сұр жарғаққа ұқсайды (сурет)

Жазық лейкоплакияның бір түрі – Таппейнер лейкоплакиясы (шылым шегушілер лейкоплакиясы, таңдайдың никотиндік лейкокератозы). Көп жағдайда шылым шегушілер арасында кездеседі және қатты таңдайдың кілегей қабығының ақшыл-сұрланып қалың дамуымен, күңгіртенумен сипатталады және бетінде көптеп кеңейген ұсақ сілекей бездерінің түтіктері ашық-қызыл ноқаттар түрінде көрінеді. Егер біраз тосып байқаса, олардың ауызынан еріген шыққа ұқсас мөлдір тамшылар бөліне бастайды.

Жазық лейкоплакия ешқандай субъективтік белгілер туындатпай, ауызда ұзақ жылдар сақталуы мүмкін, ал кейде жарақат ошағында құрғау, кедір-бұдырлық сезімдері мазалайды.

Аурудың бұл түрі 1-5% жағдайда қатерлі ісікке (обырға) айналады.Егерде созылмалы зақымдаушы ықпалдардың әсері жойылмаса көп жағдайда жазық лейкоплакия верукозды немесе эрозиялы-жаралы түріне ауысады.

Гистологиялық зерттеулер кезінде лейкоплакия ошағындағы кілегей қабықтың нағыз дәнекер тін қабатында жайылған созылмалы қабыну үрдісі, ал жабынды эпителийде акантоз, паракератоз, гиперкератоз байқалады.

Жазық лейкоплакияны қызыл жалпақ теміреткіден, қызыл жегіден, екіншілік мерезден, жұмсақ лейкоплакиядан, химиялық заттардан күюден, кандидоздан (сүттемеден) ажырата білу керек.

Қызыл жалпақ теміреткі кезінде ақшыл-сұр түсті, жылтыр, диаметрі 1-3 мм көп пішінді папулалар әртүрлі өрнек құрап, симметриялы, көбінесе екі ұрттың кілегей қабығында үлкен азу тістер тұсында немесе сыртында орналасады.

Қызыл жегі кезінде мүйізгектену ошағының төңірегінде тұрақты қызару және атрофиялану үрдістері байқалады.

Екіншілік мерез кезінде ақшыл-сұр папулалардың астында тығыздық байқалады және беттерін қырып байқаса, эпителий қабаты сылынып, эрозияланған ошақ көрінеді. Эрозия бетінен алынған қырманы зерттегенде бозғылт трепонемалар табылады және серологиялық реакциялар оң болады.

Кандидоз (сүттеме) кезінде ақ түсті қақ жарақат ошағынан оңай қырылады (соскоб), көп мөлшерде саңырауқұлақ клеткалары мен жалған мицелий анықталады.

Жұмсақ лейкоплакия кезінде жарақат ошағындағы кілегей қабық белгілі шекарасыз күңгірттенген, борпылдақ консистенциялы, беті толассыз түлеуге ұшырап отырады.

Химиялық әсерден күю кезінде кілегей қабық бетінде ақшыл-сұр түсті қатты жарғақ пайда болып, төңірегінде қабыну үрдісі қосылып, ауру сезімі мазалайды.

Жазық лейкоплакияны емдеу төмендегі шараларды қарастырады:

·тітіркендіруші әсерлерді жойып, ауыз қуысын сауықтыру.

·Асқазан-ішек жолдары ауруларын емдеу (егер анықталған болса).

·Жарақат ошағына А витаминінің 3,44% майлы ертіндісінен, 10% дибунол линментінен күніне 3-4 рет бастырма қою (3-4 жеті).

·Жалпылай ем жүргізу: аевитті бір капсуладан күніне 2-3 рет немесе А витаминінің майлы ертіндісін 10 тамшыдан күніне 3 рет екі айға жуық қабылдау. Витамин С- 0,3г- күніне 3 рет қабылдау (20-30 күн); пиридоксин – 0,02-0,03г күніне 1-2 рет немесе пиридоксальфосфат – 0,01г күніне 3-4 рет (1-2 ай) немесе В₁ витаминін- 0,02г күніне 3 рет.

Емдеу шаралары бір курспен аяқталмайды. Жарақат ошағы толық жойылғанша емді жылына 2-4 рет қайталап отыру керек. Жоғарыда көрсетілген емдік дәрілерді қолданумен қатар жарақат ошағындағы созылмалы қабыну үрдісін тоқтатуға арналған шараларды жүргізген де тиімді болады(бутадион жақпасымен, құрамында кортикостероидтар бар жақпалармен күніне 2-3 рет бастырма қою).

Веррукозды лейкоплакия (веррукозная лейкоплакия – leicoplaqia verucosa)(сурет -6)ауызда екі түрде – тоғалы (бляшечная форма) және сүйелді (бородовчатая форма) түрде кездеседі.

Сурет -6. Ауыз қуысындағы верукозды лейкоплакиясы

Аурудың тоғалы түрінде кілегей қабық бетінен біраз көтеріңкі орналасқан аппақ немесе ақшыл-сүт түстес шекарасы ашық, белгілі пішінсіз, беті жазық, бірақ онша тегіс емес тығыздау ошақтың пайда болуымен сипатталады және бетін қырған кезде алынбайды.

Сүйелді түрінде лейкоплакия ошағы ақ немесе ақшыл-сұр түсті, төңірегіндегі тіндерден жоғары орналасып, беті кедір-бұдыр немесе томпақ-томпақ топтаса орналасқан сүйелдерге ұқсас келеді (сурет-5).

Веррукозды лейкоплакия кезінде кілегей қабықтың жарақат ошағында ысып-күю, кедір-бұдырлық, ыңғайсыздық сезімдері, ас шайнағанда тістеп алу, кедергі жасауы сияқты машақаттар мазалауы мүмкін.

Лейкоплакияның бұл түрін жалпақ клеткалы мүйізгектенетін обырдан, екіншілік мерезден, созылмалы гиперпластикалық кандидоздан, «түкті лейкоплакиядан» ажырата білу керек.

«Түкті лейкоплакия» адамның иммунитет тапшылығын туындататын вирус жұқтырған адамдарда кездеседі және көбіне тілдің екі бүйір бетінде орналасады. Бұл кезде ақшыл-сұр түсті, анық шектелген, беті жиырылып әжімделген, жіпке немесе шашқа ұқсас өсіктермен жабылған бір немесе бірнеше ошақ пайда болады. Сырқат адам ЖИТС (СПИД) орталығында есепте тұрғанын айтуы мүмкін. Ал егер оның негізгі ауруы туралы хабары болмаса, аталған орталыққа тексерілуге жолдама беру керек.

Ауыздың созылмалы гиперпластикалық кандидозы кезінде ақшыл-сұр немесе кір-сұр түсті ликоздық қалың қақ жарақат ошағын күшпен қырғанда ғана алынады және бетінде эрозия пайда болады. Микроскопиялық зерттеу кезінде алынған қырмада саңырауқұлаққа тән көптеген элементтер анықталады.

Жалпақ клеткалы мүйізгектелген обырдан ажырату үшін жарақат ошағынан алынған материалды (қырманы немесе кесіп алынған материалды) цитологиялық және гистологиялық зерттеуден өткізу керек.

Веррукозды лейкоплакия факультативті обыралды ауруға жатады (5-20% жағдайда обырға айналады). Сондықтан обырға айналу белгілерін жақсы ажырата білу керек. Олар – жарақат ошағының тығыздануы, түсінің өзгеруі, мүйізгектену үрдісінің күшеюі, эрозия немесе жара ошағының пайда болуы.

Веррукозды лейкоплакия ошағы консервативтік емді аса қажет етпейді, көбіне хирургиялық әдіспен емделеді (кесіп алып тастау, қуатты лазермен немесе төменгі температурамен деструкциялау әдістері қолданылады).

Лейколпакияның эрозиялы-жаралы түрі жазық немесе веррукозды лейкоплакия ошақтарында тіндердің созылғыштық қасиеттерінің төмендеуіне және трофикалық үрдістің бұзылуына байланысты тілік немес эрозияның пайда болып, екіншілік инфекция әсерінен асқынып, жараға айналуымен сипатталады. Кейде эрозия немесе жараның пайда болуы қатерлі ісікке айналудың бірден-бір белгісі болып саналады және сырқат адам дәрігер-стоматологқа жарақат ошағындағы ауру сезіміне шағымдана келеді. Қарап тексергенде жазық немесе веррукозды лейкоплакия ошағының ортасында немесе шетін ала (сурет) қызыл шикі ет түстес эрозиялы-жаралы ошақ анықталады, сипап байқағанда ауырады, беті таза немесе ақшыл-сары түсті қақпен жабылған. Аймақтық лимфа лүйіндері өзгеріске ұшырамауы мүмкін, ал кейде аздап ұлғайып, сипағанда ауырады.

Эрозиялы-жаралы лейкоплакияны обыр, трофикалық, созылмалы зақымдану жараларынан ажырата білу керек.

Лейкоплакияның бұл түрі кезінде консервативтік емді екі жетіден артық уақытқа созбайды. Емдеу шаралары жарақаттаушы ықпалдарды жоюға, кілегей қабықтағы қайта құрылу үрдістерін жылдамдатуға бағытталады (қабынуға қарсы дәрілер, кератопластиктер, биогендік ынталандырғыштар қолдану). Аурудың бұл түрі көбіне жасы ұлғая бастаған адамдарда кездесетіндіктен организмнің жалпы тұрақтылығын жақсартуға арналған дәрілер тағайындау да қажет (витаминдер жиынтығы, белокты анаболизаторлар, амин қышқылдары). Егер жүргізілген консервативтік ем көрсетілген уақытта нәтиже бермесе, хирургиялық емдеу әдісін қолданады және патологиялық ошақтан алынған материалды гистологиялық зерттеуден өткізеді.

Лейкоплакиямен ауырған адамды стоматолог диспансерлік бақылауға алып, әрбір 3-4 айда тексеріп отыруы керек. Қатерлі ісікке ауысу мүмкіндігі туралы күмән туса, дәрігер-онкологқа жолдама беру керек.

Аурудың алдын алу. Негізгі жүргізілетін шаралар: ауыз ішін сауықтыру, кілегей қабықты тітіркендіруші ықпалдарды жойып, әрбір қабылдауға келген адамға ауыз гигиенасын сақтауды үйрету.

 

Жұмсақ лейкоплакия

Алғаш рет бұл ауруды Б.М.Пашков 1963 жылы сипаттаған. Жұмсақ лейкоплакия (мягкая лейкоплакия – leucopplakia mollis), кейбір авторларлардың атауынша «лейкоэдема»-қатерсіз ауру, ауыз кілегей қабығының ақшылданып, жоғарғы қабаттарының жиі түлеуімен сипатталады.

Себебі толық анықталмаған, тұқым қуалайтын ауру деп есептелінеді, көбіне 30-қа дейінгі жастар арасында жиі кездеседі, кейде өз бетімен жазылып кетуі мүмкін.

Клиникалық көрінісі. Аздап домбыққан, борпылдақ және ақшыл-сұр түсті кілегей қабық аймағында түлеу ошақтары пайда болады. Егер бұл аймақ тістелуге жиі ұшырайтын болса (ұрттың кілегей қабығының тістердің тістесу деңгейі) үстінде толық түлеп түспеген ұсақ эпителий қиықтары сақталып, «қара күйе» жеген тері бетін еске түсіреді және қырып байқағанда біртіндеп сылынып түсе бастайды. Кейде осының әсерінен жұқа эрозия ошақтары ашылуы мүмкін.

Жұмсақ лейкоплакия көбінесе екі ұртты, еріннің кілегей қабықтарын жарақаттайды, сирек жағдайда тілде, қызыл иекте орын алады. Жарақат ошағы шағын, кейде үлкен аймақты қамти орналасуы мүмкін. Жұмсақ лейкоплакия кезінде субъективті белгілер аса көп мазаламайды және кездейсоқ анықталуы мүмкін (ауыз ішін айнамен көру немесе дәрігер-стоматологтың қабылдауында болған кезде).

Патологиялық анатомиясы. Гистологиялық зерттеу жүргізгенде паракератоз, акантоз және тікенекті қабаттың барлық деңгейінде жарық клеткалар анықталады. Олардың ядролары деформацияға ұшыраған (пикноздаған), цитоплазмасы боялмайды. Дәнекер тін қабатында ұсақ қантамырлары кеңейіп, коллаген талшықтары жуандап, эластикалық талшықтары жіңішкерген.

Ауруды басқа аурулардан (жазық лейкоплакиядан, қызыл жалпақ темріеткінің әдеттегі түрінен, ауыз кандидозынан, екіншілік папулезді мерезден) ажырата білу керек.

Емі. Ауыз қуысын сауықтырып, әртүрлі тітіркендіруші әсерлерді жойғаннан кейін А витаминінің майлы ертіндісін, витаминдер жиынтығын тағайындайды.

 

Кеннон кеуекті ақ невусы

Сурет -7. Кеннон невусы немесе жұмсақ лейкоплакия

Алғаш рет кілегей қабық жабынды эпителийінің қатерсіз дисплазиялануымен сипатталатын, өзіндік клиникалық белгілері және гистологиялық ерекшеліктері бар ауруды 1935 жылы Cannon сипаттап жазып, кеуекті ақ невус (белый зубчатый невус Кеннона – naevus spongiosus Cannon) (сурет -7 )деп атаған. Аурудың себебі анықталмаған, зерттеушілердің көпшілігі оны аутосомды – доминантты типте дамитын тұқым қуалайтын ауруларға жатқызады.

Клиникалық көрінісі. Кеннон невусы жас балалар арасында немесе кейініректе пайда болып, өзінің шырқау шыңына жыныстық жетілу кезінде жетеді. Одан кейін аурудың басылуы немесе өзгерместен қалып қоюы мүмкін.

Науқасты субъективті белгілер көп мазаламайды, тек ауыз кілегей қабығының түрінің өзгеру ерекшелігіне шағымданады.

Кеуекті ақ невус көбіне екі ұрттың кілегей қабығында симметриялы түрде орналасады. Жарақат ошағы ақшыл-сұр түсті, біраз қалыңдаған, кеуек сорғыш сияқты, жұмсақ, көп қатпарлағандықтан терең әжімді тері бетіне ұқсайды. Кейде әжімдердің тереңдігі соншалық қатпарлар салбырап ауыз ішіне түсіп тұрады. Қырып байқағанда жабынды эпителийдің жоғарғы қабаттары оңай алынады. Ауыз кілегей қабығымен қатар жыныс ағзалары мен тік ішектің де кілегей қабығы жарақаттануы мүмкін.

Аурудың диагнозын дұрыс нақтылау үшін лейкоплакиядан және ауыз кандидозынан ажырата білу керек.

Емі. Ауыз ішін мұқият сауықтырғаннан кейін А және Е витаминдерінің майлы ертінділерін, витаминдер жиынтығын тағайындайды.

 

9.4. Жұқпалы аурулар

Жұқпалы аурулар көбінесе вирустардың, бактериялардың, саңырауқұлақтардың әсерінен дамиды. Олардың көбі организмге сыртқы ортадан (экзогендік инфекция) тағамдармен, ауамен бүтіндігі бұзылған тері және кілегей қабықтар арқылы түседі. Көпшілік жағдайда ауыз іші организмнің инфекциямен бірінші рет қатынасқа түсетін ортасы болып саналады. Сонымен қатар ауыз ішін жайлаған микроорганизмдер (сапрофиттер)- резиденттер де ауру тұдыруы мүмкін (эндогендік немесе аутоинфекция). Бұл микробтар иммундық жүйенің қорғаныс қасиеті төмендеген кезде патогендік қасиетке (ауру тұдырушы) ие болады. Инфекциялық ауруларға тән ортақ белгілер:

· Ауру тұдырушы агент лабораториялық зерттеулердің көмегімен қалтқысыз анықталады.,

· Арудың жұқпалылығы немесе ауру туындатушы микробтың сырқат адамнан төңірегіндегі адамдарға берілуі.

· Ауру туындатушы микробтың өзіне тән қасиеті немесе барлық адамда бір-ақ түрлі ауру тұдыруы.

· Клиникалық белгілерінің тек осы ауруға ғана тән заңдылығы.

Жұқпалы агент организмге енгеннен кейін қабыну үрдісі дамиды және ол кезде көбіне жалқықтану (экссудация), өліеттену немесе кәрілік белгісіне ие болу (альтерация), көбею (пролиферация) белгілері орын алады. Тіндердегі дами бастаған қабынудың сипаты енген инфекциялық агент пен оған беретін организмнің иммундық жауабымен тығыз байланысты болады.

Ағым ерекшелігіне байланысты жедел және созылмалы инфекциялық аурулар деп бөледі. Көптеген жұқпалы аурулардың алғашқы белгілері ауыз кілегей қабығында көрініс береді және тек сол ауруға тән ерекшелігімен сипатталады.

Көпщілік жағдайда жұқпалы аурулардың ауыздағы белгілері аса ерешеліне қоймағандықтан, олардың диагнозын нақтылау қиынға түседі. Сонымен қатар олардың ауыздағы клиникалық белгілерінің өзгеруіне жергілікті ыңғайсыз ықпалдар (екіншілік инфекция, зақымдаушы факторлар, ауыз гигиенасы) сақтамау әсер етеді.

Жедел және созылмалы жұқпалы аурулар өз кезегінде организмнің жалпы жағдайын өзгертіп, иммунитет және витаминдер жетіспеушілігін туындатады. Ал осының өзі жұқпалы аурудың клиникалық көрінісінің өзгеруіне әкеліп соғады. Осының барлығы дәрігер-стоматологтың жұқпалы ауруды нақтылау мүмкіндігін төмендетіп, дәрігерлік қателік жіберуіне және емдеу шараларын тиімді жүргізбеуіне мүмкіндік тұғызады.

Диагнозы дұрыс нақтыналып, емі дұрыс жүргізілмеген кез-келген ауру әртүрлі асқынуларға әкеп соғады.

 

9.5. Вирустық аурулар

Ауыз кілегей қабығы ауруларының ішінде вирустық аурулар ерекше орын алады. Ересек адамның ауызында вирустардың біраз түрлері орын тепкен. Көбіне олар организмде жасырын түрде кездеседі, ал организмнің қарсыластығы төмендеген кезде көбейіп, ауру туындатады. Дені сау адамдардың ауызында қарапайым ұшық вирусы (вирус простого герпеса), цитомегаловирус, аденовирустар, энтеровирустар, реовирустар және басқалары (белгісіз вирустасушылық – бессимптомное вирусоносительство) кездеседі.

 

Қарапайым герпес

Сурет -8. Қарапайым герпес вирусы

Қарапайым (әдетті) герпес, синонимы көпіршікті теміреткі (простой герпес- пузырковый лишай – herpes simplex) немесе кәдімгі ұшық – герпес вирусы туындататын жұқпалы ауру. Антигендік қасиетіне байланысты бұл вирусты негізгі екі топқа (1 және 2) бөледі. Бірінші типтегі вирустар ауыздың кілегейлі қабығын, теріні, ал екінші типтегі вирустар жыныс ағзаларының кілегейлі қабығын жарақаттайды. Қарапайым ұшық вирусы РНҚ (рибонуклеин қышқылы) және ДНҚ (дезоксирибонуклеин қышқылы)-дан тұрады және жабынды эпителийдің тікенекті қабат жасушаларының ядросында жасырын өмір сүріп, ыңғайлы жағдайда көбеюге ұшырайды және қайталамалы ауру туындатады.

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (1985) ұйғаруынша жер беті тұрғындарының 90%-на аталмыш вирус жұққан, ал 20-30%-да ауру белгілері білінеді.

Инфекцияның алғаш рет жұғуы 1-3 жас арасында байқалады. Себебі бұл кезде баланың қанында анадан алған антидене жойылады немесе саны азаяды да, организм вирустық инфекцияны оңай жұқтырады. Көп жағдайда балаға біріншілік герпестік инфекцияның жұғуы аса көп біліне бермейді, ал кейбір жағдайда біріншілік герпестік ауру дамиды. Жас баланың алғашқы айларында ауру өте ауыр түрде дамиды және көптеген кілегей қабықты ағзаларды жарақаттайды. Сирек жағдайда біріншілік герпеспен ертеректе вирусқа қатынасы болмаған үлкен адам да ауруы мүмкін. Біріншілік герпестен сауыққаннан кейін инфекция жасырын түрге ауысып, әртүрлі зиянды ықпалдардың әсерінен (дененің суыққа шалдығуы, тумау, жүйкелік күйзелістер, витаминдер тапшылығы) жиі қайталуы мүмкін.

Қарапайым герпес вирусы науқастан немесе вирустасымалдаушы адаммен тікелей жанасу және ауа-тамшылары арқылы жұғады (герпестік вирус вирустасымалдаушылардың сілекейінен де бөлініп алынған).

Ауыз ішінде герпестік инфекция екі түрде көрініс табады: ауыздың жедел герпестік қабынуы немесе біріншілік герпес (острый герпетический стоматит или первичный герпес); ауыздың қайталамалы герпестік қабынуы немесе созылмалы қайталамалы герпес (рецидивирующий герпетический стоматит или хронический рецидивирующий герпес).

 

9-с урет. Ауыздың жедел герпестік қабынуы

Ауыздың жедел герпестік қабынуы (stomatitis herpetica acuta). Ауруды ертеректе «ауыздың жедел афтозды қабынуы» деп атаған.

Науқас адамның жалпы жағдайына және кілегей қабықтың жарақатқа ұшырау аймағына байланысты аурудың үш дәрежесін (жеңіл, орташа, ауыр), патогенезіне байланысты 5 кезеңін – инкубациялық (инкубационный),   продромальдық немесе катаральдық (продромальный или катаральный) , даму шыңы немесе бөрткендер шығу кезеңі (разгара болезни или высыпаний), бетінің қайтуы (угасания) және сауығу (выздоровления или реконвалесценции) кезеңдерін ажыратады.

Клиникалық көрінісі. Инкубациялық кезеңі 1-4 күнге созылады. Бұл кезең герпестік вирус жұққаннан кейін басталады және олар жақын орналасқан лимфа түйіндеріне жетіп, көбейе бастайды. Сондықтан осы және продромальдық кезеңде аймақтық лимфа түйіндері ұлғаяды және ауырады. Ауру жедел басталады, ауырлығына байланысты дене қызуы 37-41° С көтеріледі, жалпылай уыттану белгілері - әлсіздік, организмнің салғырттық, дімкәстік, бас ауруы, бұлшық еттерінің сыздауы, лоқсу және құсу, іші өтуі байқалады. Бала тынышсызданып, ұйқысы қашады, тері түсі бозғылтанады, тамақ қабылдаудан, емшек емуден бас тартады.

Продрамальдық кезеңде -ауыз кілегей қабығында жайылған қызару ошақтары пайда болып, ісіну, домбығу , балаларда сонымен қатар қызылиектің катаральды қабынуы байқалады, кейде қызылиек жиегі эрозияланып кетуі де мүмкін. Ересек балалармен үлкен адамдар ауыз ішінің ысып, күйіп, сыздап ауыратынына, қышуына, сілекейдің көп бөлінуіне шағымданады. Кілегей қабақта ішінде мөлдір сұйық бар ұсақ көпіршік бөрткендер шыға бастайды және топтаса орналасқандықтан сандары да әртүрлі болады. Бірнеше сағаттан кейін бөрткендер жарылып, орнында диаметрі 1-5 мм домалақ, сопақ пішінді беті ақшыл-сұр өліетті қақпен немесе сары-сұр фибринді қақпен жабылған эрозиялар пайда болады. Көптеген көпіршіктердің бірігіп барып жарылуынан пайда болған эрозиялар белгілі пішінсіз полигональды (көпбұрышты) болып келеді (сурет-10).

 

10-сурет. Көпядролы алып клеткалар.

 

Көпіршік бөрткендер көбіне таңдайда, тілдің үстінде, қызылиекте, ұртта, ерінде орналасады. Ауыр жағдайда ерін, ерін жиектері мен жақын орналасқан тері аймақтары да жарақаттанады. Бөртпелер шыға бастасымен дене қызуы төмендей бастайды, кейде олар бірнеше рет қайталана шығып отыруы мүмкін. Осыған байланысты дене қызуының көтерілуі де қайталанады және бөртпелерді әртүрлі даму сатысында байқауға болады.

Пайда болған эрозия ошақтары 5-7 күнде жазыла бастайды және емдеу шаралары дұрыс жүргізілген жғдайда жазылуы жеделдейді.

Продрамальды кезеңде дамыған аймақтық лимфаденит пен қызылиек қабынуы аурудың барлық кезеңінде, тіптен эрозиялар жазылғаннан кейін де 5-10 күн шамасында сақталады. Аурудың орташа ұзақтығы 1-3 жетіге созылады.

Аурудың алғашқы кезеңінде сілекейдің рН реакциясы қышқылдау (рН-6,4-6,8) болып, сауыға бастағанда бейтараптана бастайды немесе әлсіз сілтілік ортаға ауысады. Лизоцимнің мөлшері төмендеп, интерферон жойылады. Гистологиялық зерттеулер нәтижесі герпестік көпіршік бөрткендердің тікенекті қабат ішінде спонгиоздану, баллонды және вакуольді дегенерациялану, акантолиздену үрдісінің нәтижесінде дамитынынын дәлелдеген. Осыған байланысты аурудың алғашқы 2-3 күнінде жарақат ошағынан алынған жақпа-таңбада көп ядролы алып жасушалар анықталады. Бұл жасушаларға бояулық және өлшемдік (диаметрі 30-120 мкм) көптүрлілік (полиморфизм) тән. Жасушалардың ортасында бірнеше ядролардан (2-3 тен оншақтыға дейін) тұратын конгломерат орын алада, ал ядрошықтар (нуклеолы) анықталмайды (10-сурет).

Аурудың алғашқы күндерінде және қайталану кезінде көпіршік бөрткендер сұйығынан герпес вирусын бөліп алуға болады, ал қанда вирусқа қарсы антидене титры аурудың кезеңіне сай жоғарылай бастайды.

Ауыздың жедел герпестік қабынуын нақтылау үшін иммунофлюоресценциялық әдістерді, антигенмен теріішілік сынамаларды, серологиялық реакцияларды қолдануға болады.

Аурудың салыстырмалы диагностикасы - көптүрлі жалқықты эритемамен, дәрілер әсерінен дамыған қабынулармен, басқа вирустық аурулармен (белдеме теміреткі, аусыл), буллезді дерматоздармен, ауыз-қызылиектің өліеттеніп – жаралана қабынуымен (Венсан гингивостоматиті) жүргізіледі.

Емі. Ауыздың жедел герпестік қабынуын емдеу оның ауырлығына байланысты; этиотроптық, патогенездік, симптоматикалық, жалпылай және жергілікті шаралардан тұрады.

Жалпылай емдеу:

· Вирусқа қарсы дәрілерді (таңдай білу керек) алғашқы күндері тағайындайды: бонафтон 0,1г 3-4 рет 5 күн қабылдаған соң 1-2 күн үзіліс жасап, қайта қабылдайды (емдеу ұзақтығы 2-3 курс); ацикловир (зовиракс, виролекс) 0,2 г күніне 5 рет 5-10 күн қабылдайды. Балаларға дәрінің жарты мөлшерін береді. Неовир – бұлшық етке әрбір 48 сағаттан кейін енгізеді. Емдеу курсы 7-10 иньекциядан тұрады. Циклоферон-арнулы схемамен бұлшық етке енгізеді, емдеу курсы 10 иньекциядан тұрады. Неовир мен циклоферонды 12 жастан кейін қолдануға болады. ДНК (дезоксирибонуклеиназа) 10-25 мг натрий хлоридінің изотониялық ертіндісіне ерітіп күнара бұлшық етке енгізеді, емдеу курсы 6-10 иньекциядан тұрады.

· Ауыру сезімін азайтып, ыстықты басатын дәрілер: парацетамол, панадол, амидопирин, аспирин, ибупрофен (науқастың жасына сәйкес) тағайындайды.

· Гистаминге қарсы дәрілер: супрастин, фенкарол, тавегил, антигистамин, алсет, ломилан, траксил, диазолин, димедрол, зиртек тағайындаған тиімді.

· Витаминдерді жекелей немесе жиынтық түрінде: аскорутин 0,05г- күніне 3-4 рет, аскорбин қышқылы 0,05г күніне 2-3 рет; поливит, дуовит, триовит, олиговит, джунгли, альфавит, альфагин, супрадин және б., тағайындайды. Организмнің реактивтілігін көтеру үшін – 150 мг тәулігіне 2-3 рет 7-9 күн лизоцим, фузобактериялармен асқыну қаупі болған жағдайда метронидазол тағайындайды. Сілтілі минералды суды, шайды көбірек ішіп, жаралы ошақтарды аса тітіркендірмейтін жұмсақ тағамдар қабылдау туралы ақыл-кеңес беріледі.

Жергілікті емдеу.                                                                  

· Ауыру сезімін басу – анестетиктер ерітінділерін (1% тирмекаин, 1-2% пиромекаин, 1-2% лидокаин ертінділері) жарақат ошағына бастырма қою немесе аэрозольдық препараттарды  («10%Лидокаин»-эорозоль, «Лидестин» және «Xylostesin» аэрозольдарын) қолданып уақытша жансыздандыру.

· Антисептиктер және ферменттермен өңдеу (өңдеуді әрбір 3-4 сағат сайын жүргізген жөн). Антисептиктерден 0,25-0,5% сутегінің асқын тотығын, 0,25% хлорамин, 0,5% этоний, 0,1% госсипол, хлоргексидиннің 0,06% ертінділерін, ферменттерден дезоксирибонуклеазаның 0,2%, лизоамидазаның 1%, трипсин, химотрипсиннің 1% ертінділерін қолданған тиімді.

· Алғашқы күндері (3-4 күн ұдайы) тазаланған және өңделген жарақат ошақтарына вирусқа қарсы дәрілермен (ертінділермен және жақпамайлармен) аппликат қойған жақсы нәтиже береді. Олар - 1% бонафтон, 5% ацикловир, 0,5% флореналь, 3% госсипол, 2-5% алпизарин, 3% мегасин, 1-5% хелепин немесе хедилеспин, 50% интерферон жақпамайлары.

· Қабынуға қарсы жақпамайлар мен гельдерді де (бутадион жақпамайы, мундизаль гелі, пиралвекс, гепарин, 0,025% синафлан жақпамайлары) пайдалануға болады.

· Эрозия ошақтарының тез жазылуын қамтамасыз ететін дәрілік заттарды – А витаминнің майлы ерітіндісі, 0,2% тезан линименті, итмұрын және шырғанақ майлары, каротолин, актовегин және солкосерил жақпамайлары немесе гельдері, дентальды адгезивті пастаны, «Ливиан», «Спедиан», «Олазоль», «Гипозоль» сияқты аэрозольдық препараттарды қолдану5а болады.

· Ерін жиектеріндегі, тері бетіндегі бөрткендерді 1-2% бриллиант жасылының спирттегі ер3тіндісімен, фукарцинмен, вирусқа қарсы жақпамайлармен өңдейді.

Аурудың диагнозы дер кезінде анықталып, емдеу шаралары дұрыс жүргізілсе, науқас аурудың ауырлығына қарай 2-3 аптанық ішінде сауығып кетеді. Ал емі дұрыс жүргізілмеген жағдайда ауру созылмалы қайталамалы түрге ауысады. Ескерте кететін жай, ауыздың жедел герпестік қабынуымен сырқаттанған мектепке дейінгі, мектеп жасындағы балалар толық сауыққанға дейін ұжымнан оқшауландырылады және төрт аптаға дейін организмге жүктеме түсіретін шаралардан босатылуы тиіс.

Аурудың алдын алу. Ауыздың жедел герпестік қабынуы жұқпалы ауру болғандықтан, сырқат адамды оңашаландырған жөн. Тұрмыста қажетті заттарын (сүртінетін сүлгілер, ыдыс-аяқтар) арнаулы өңдеуден өткізіп, өзі жеке пайдаланған жөн.

 

11-сурет -11. Ауыздың қайталамалы герпестік қабынуы

Ауыздың қайталамалы герпестік қабынуы

Ауыздың қайталамалы герпестік қабынуы (сурет -11) (stomatitis herpetica recidivans) немесе созылмалы қайталамалы герпес (herpes chronicus recidivans) эндогендік герпес вирусы туындататын және жиі кездесетін эндогендік инфекция, ертеректе вирус жұққан, вирусқа қарсы антиденесі бар (ауыздың жедел герпестік қабынуымен ауырған) әртүрлі жастағы адамдарда кездеседі. Аурудың патогенезінде жасушалық иммунитетті төмендететін жағдайлар (суық тію, созылмалы күйзелістер, жалпылай және жұқпалы аурулар), өте ауыр сырқаттар (лейкоз, обыр және б.) маңызды рөл атқарады. Әйелдерде созылмалы герпестің қайталануы етеккір келген уақытта да байқалуы мүмкін. Ауру жыл мезгіліне қарамай әртүрлі жиілікте қайталанады. Алғашқы кездерде жылына 1-2 рет қайталанса, жүре келе айына 3-4 рет қайталанып, біртіндеп толассыз ағымғ ие болады.

Клиникалық көрінісі. Ауыз шінде аздап қызарған және ісінген кілегей қабық бетіне диаметрі 1-2 мм ұсақ көпіршік бөрткендердің шығып, әртүрлі көлемді, дұрыс пішінсіз эрозияларға айналуымен сипатталады. Бөрткендер шығатын аймақта ысып-күю, қышу және аздаған ауыру сезімдері мазалайды. Эрозиялар беті біраз уақыт өткен соң ақшыл-сары түсті фибринді қақпен жабылады. Ерін жиектерінде тері беттеріне шыққан көпіршік бөрткендердің сұйықтығы кеуіп қабықшаға айналады.

 

9.6.Спецификалық инфекциялар. Туберкулез

 

Туберкулез (құрт ауруы) – спецификалық гранулемалардың (туберкулемалардың) дамуымен сипатталатын созылмалы жұқпалы ауру. Бұл ауру кезінде адамның барлық ағзалары жарақаттануы мүмкін, соның ішінде бет аймағы мен ауыз ауыз іші ағзалары да жарақаттануға ұшырайды.

Роберт Кох 1882 жылы туберкулез туындататын микобактерияларды ашқан. Адамға патогенді болып саналатын микобактериялардың (1.адамдарда, 2.бұқаларда ) кездесетін екі түрі бар. Адамға ауру ауа, тамақ арқылы және бүтіндігі бұзылған тері мен кілегей қабық арқылы жұғады.

Ауыз кілегей қабығы мен ерін жиектері көбінесе екіншілік жолмен өкпе сүйек және лимфа түйіндері туберкулезі кезінде жарақаттанады және оларға туберкулез микобактериялары қан және лимфа арқылы ауысады. Ауыз кілегей қабығында микобактериялар ұзақ өмір сүре алмайды, тез жойылады. Сондықтан сирек жағдайда жас балалар болмаса, ересек адамдар ауызында біріншілік туберкулез тіптен кездеспейді. Туберкулездің дамуы, оның ағымы және даму барысы организмнің иммундық жағдайымен, реактивтілігімен тікелей байланысты. Туберкулез кезінде Т-лимфоциттердің қатысуымен клеткалы иммундық реакция дамиды және көбінесе туберкулез гранулемасының (беті ашық аймақта бұдырмақтың) пайда болуымен сипатталады.

Туберкулез гранулемасы – продуктивті қабыну ошағы, эпителиоидты және көпядролы алып Лангханс-Пирогов клеткаларынан тұрады. Біраз уақыттан кейін орта бөлігі ірімшіктектес өліеттенуге және ыдырауға (казеозды ыдырау) ұшырап туберкулез жарасына айналады. Туберкулез гранулемасының грануляциялық тінінің құрамында фибробластармен бірге көп мөлшерде лимфоциттер мен плазматикалық клеткалар кездеседі.

Ауыз кілегей қабығы мен ерін жиектерінде екіншілік туберкулез инфекциясы туберкулез жегісі және миллиарлы – жаралы туберкулез түрінде кездеседі. Өте сирек жағдайда скрофулодерма (колликвативті туберкулез) кездеседі.

12-сурет. Туберкулез жегісі

Туберкулез жегісі (туберкулезная волчанка – Lupus vulgaris)(сурет-12). Бұл ауру кезінде ауыз кілегей қабығы мен ерін жиектері жиірек, 70% жағдайда бет терісімен (мұрын, ұрт жоғарғы ерін) бірге жарақаттанады (Скрипкин Ю.К. 1980). Бет терісі мен ауыз кілегей қабығының туберкулезбен жарақаттануы 25% жағдайда өкпе және басқа ағзалар туберкулезімен қатар кездесуі мүмкін (Шапошников О.К. және б., 1987). Ауыз кілегей қабығының жеке жарақаттануы өте сирек кездеседі және көбінесе жоғарғы ерін кілегей қабығында, алдыңғы тістер аймағындағы альвеола өсіндісінде, қатты және жұмсақ таңдайда орын алады. Алғашқы кезде беті жалпақтау, диаметрі 1-3 мм көкшіл-қызыл немесе түсі сарғыш-қызыл, шектелген жұмсақ консистенциялы ұсақ бұдырмақтар (люпомалар) пайда болады.

Олар шоғырлана орналасады, сондықтан жарақат ошағының беті кедір-бұдыр болып келеді. Туберкулез жегісі бұдырмақтарына алма желесі симптомы (симптом яблочного желе) және Поспелов симптомы тән. Егер люпоманың бетін беті тегіс әйнек жолағымен басса, қызыл түсі өзгеріп, сары-қоңыр немесе балауыз түсіне ұқсас түске енеді (алма желесі симптомы). Егер люпоманың ортасын түймелі сүңгімен басса, ол оңай батып кетеді (Поспелов симптомы) және бұдырмақтың орта бөлігінің казеозды ыдырауға ұшырағанын дәлелдейді. Бұдырмақтардың жиектік өсуге ұшырауларына байланысты көлемдері ұлғайып, бір-бірімен қосылып тұтас жарақат ошағына айналады. Бұдырмақтың орта бөлігінің тез ыдырауы әсерінен жиегі тегіс емес (жырылған жарқабаққа ұқсас), аса терең де емес жара пайда болады.

Жара көп ауырмайды, табаны сары түсті қақпен жабылған, кейде жас грануляциялық тін пайда болған кезде таңқұрай жемісінің бетіне ұқсас ашық қызыл түсті түйіршектерден тұрады. Жарақат ошағы қызыл иекте орналасқан жағдайда тістераралық қалқан сүйектер сорылып, тістер қозғалмалы болып, өздігінен түсе бастайды. Ерін жиегінде орналасқан жаралар қанды-іріңді қабықтарымен жабылып, ерін қатты ісініп кетеді де қатты ауыратын тіліктер пайда болады.

Жүре келе жаралар жазылып, орнында беті жазық және нәзік атрофиялы тыртықтар пайда болады. Тереңдеген жаралардың орнында астындағы тіндерге жабысқан тығыз қалың тыртықтар пайда болады. Кейде тыртық бетіне жаңа бұдырмықтар шығуы мүмкін. Ерінде орналасқан жарақат ошақтары оның деформациялануына және ауыздың кішірейуіне (микростома) әкеліп соғады. Ал бет аймағында орналасқан ошақтар жыртықтанып жазылғаннан кейін бет терісін тырыстырып, адамның кейпін танымастай өзгертуі мүмкін. Туберкулез жегісінің ағымы созылмалы болғандықтан аймақтық лимфа түйіндері ұлғаяды және тығызданады. Туберкулез жегісі 1-10% жағдайында қатерлі ісікке (люпус-карцинома)айналуы, тілмемен және кандидозбен асқынуы мүмкін.

Аурудың диагнозын нақтылау аса қиындық туғызбайды. Көпшілік жағдайда Манту реакциясы оң болады, бірақ жарадан туберкулез микобактерияларын бөліп алу оңайға түспейді. Гистологиялық зерттеу кезінде дәнекер тіннің торлы қабатында лимфоциттерден құрылған белдеумен қоршалған, Пирогов-Лангханс алып клеткалар мен плазматикалық және эпителиоидты клеткалардан тұратын бұдырмақ анықталады. Бұдырмақ аймағында эластикалық және коллаген талшықтары бұзылған, шамалы казеозды өліеттену байқалады, ал төңірегінде көптеген ескі және жаңа құрылған қан тамырлар кеңейген.

Сараптамалы диагностикасы. Туберкулез жегісін үшіншілік мерез, алапес (лепра) кезінде шығатын бұдырмақтардан, Капоши саркомасы жағдайында орын алатын түйіндер мен түйіншектерден ажырата білу керек. Аталған аурулардың өзіндік клиникалық ерекшеліктері бар және «алма желесі» симптомы мен «Пирогов» симптомы ешуақытта анықталмайды. Қорытынды диагноз дәрігер-фтизиатрдың көмегімен қойылады.

13-сурет. Миллиарлы туберкулез жарасы

Ауыз кілегей қабығының миллиарлы-жаралы туберкулезі (миллиарно язвенный туберкулез слизистой оболчки рта – Tuberculоsis miliaris ulcerosa mucosae oris) тыныс ағзаларының ашық туберкулезі кезінде қақырықпен бөлінген микобактериялардың кілегей қабыққа енуіне байланысты дамиды. Үнемі жарақатқа ұшырап тұратын аймақтардағы (ұрттың кілегей қабығының тістердің тістесу деңгейі, тілдің бүйір беттері, жұмсақ таңдай, ауыз түбі) кілегей қабыққа микобактериялар оңай еніп, организмнің әлсіздігінен көбейіп жаралы үрдіс туындатады. Микобактериялар енген аймақта сұр-қызыл түсті түйреуіш басының көлеміндей бұдырмақтар пайда болып, тез ыдырап микроабсцестерге айналады және олардың тесілуі нәтижесінде аса терең емес, қатты ауыратын жаралар дамиды. Көбіне жараның саны 1-3 жетеді. Жараның аумағы біртіндеп ұлғайып, көрші жаралармен қосылуы нәтижесінде біраз көлемге (диаметрі 2-3 см) жетеді. Мұндай жаралар тұрақсыз пішінді, жиектері тегіс емес, су шайған жарға ұқсас келеді. Жара беті сары-сұр түсті қақпен жабылған, аздап іріңді жалқық бөлінуі мүмкін, оңай қанайды, кейде әлі ыдырамаған бұдырмақтар әсерінен жара беті түйіршектенеді (13-сурет). Жара табаны мен төңірегінде бірен-саран сары-қызылдау түсті толық ыдырай қоймаған бұдырмақтарды (Трель дәндері – зерна Треля) анықтауға болады. Жаралар қатты ауырып, сөйлеуді, ас қабылдауды қиындатады және баяу жазылады. Осы кезде аймақтық лимфа түйіндері де ұлғайып, элистакалы-тығыздау консистенцияға ие болады және сипап байқаса ауырады. Егер жара ұзақ уақыт жазылмаса, екіншілік инфекция әсерінен қабыну үрдісі қосылып, жиегі мен табаны инфильтраттану әсерінен қалыңдап тығызданады. Қатпарлы тілдің үстінде және ауыспалы қатпарда орналасқан жаралар терең және қатты ауыратын тіліктерге ұқсауы мүмкін. Қызыл иекте орналасқан баяу жазылатын жаралар әсерінен альвеола сүйегі сорылып, периодонт тіні ыдырап, тістер қозғалмалы бола бастайды, кейде өз-өзінен түсіп те қалуы мүмкін.

Мұндай аурулардың жалпы жағдайы өте нашар, қатты жүдеген, тез шаршағыш, терлегіш, тез жүргенде және биікке көтерілгенде ентіге бастайды. Жарадан алған қырманы цитологиялық зерттеуден өткізгенде Пирогов-Лангханс алып клеткалары мен эпителиоидты клеткалар анықталады, ал микробиологиялық зерттеуден өткізсе көп мөлшерде Кох таяқшалары табылады. Кей жағдайларда науқас адам бойындағы басқа ағзаларда туберкулез үрдісінің барлығын өзі де білмеуі мүмкін.

  Сараптамалы диагностикасы. Туберкулез жарасын созылмалы зақымдану жарасынан, мерез және обыр жараларынан, трофикалық жарадан, Венсан өліетті жарасынан ажырата білу керек. Аурудың қорытынды диагнозын цитологиялық, бактерологиялық зерттеулер негізінде дәрігер-фтизиатр қояды. Кейде сырқат адам бойында туберкулез үрдісімен жарақаттанған ағзалар барын білмей, алғаш рет дәрігер-соматологқа ауызындағы жараларға шағымдана келуі мүмкін. Сондықтан науқасқа дер кезінде дәрігер-фтизиатрға жолдама беру аурудың диагнозын дұрыс анықтауға қосқан тиімді үлес деп есептеуге болады.

Емі. Мұндай ауруларға емдеу шаралары арнаулы емдеу мекемлерінде (туберкулезге қарсы диспансерлер немесе ауруханалар) емделеді. Осы мекемелерде істейтін дәрігер-стоматолог науқас адамның ауызының дер кезінде сауықтырылуына, ауыз күтімін дұрыс сақтауға мән беріп, туберкулез жарасының жазылуын тездететін емдік шаралар жүргізу және оларды дәрігер-фтизиатрмен ақылдаса отырып іске асыруы керек.

 

Колликвативті туберкулез

Колликвативті туберкулез (колликвативный туберкулез скрофулодерма - Scrofuloderma) ауызда сирек кездеседі. Ауру тілдің немесе ұрттың терең қабатында түйін пайда болудан басталады. Түйін ауырмайды, біртіндеп үлкейеді, төңірегінде қабыну реакциясы болмайды. Біраз уақыттан кейін түйіннің орта бөлігі ыдырап, жыланкөзбен тесіледі және түйіршікті іріңді жалқық бөлінеді де бетінде жаралы аймақ пайда болады. Жара баяу дамиды, табаны бетінде сұр-сары түсті қағы бар грануляциялық тінмен жабылады және бірнеше айдан соң жазыла бастайды.

Колликвативті туберкулезді гуммозды (түйінді) мерезден және актиномикоздан ажырата білу керек.

Мерез түйіні де тіл және ұрттың терең қабаттарында орналасуы мүмкін. Ол ыдырағаннан кейін пайда болған жара кратерге (шұңқырға) ұқсайды және жиегі тығыз білікке ұқсас болады.

Актиномикоз кезінде де өте тығыз түйіндер пайда болады және олар ыдырай бастағанда беттерінде бір немесе бірнеше жыланкөздер ашылады, жара сирек жағдайда пайда болады. Жыланкөзден сұр-сары түсті түйіршікті іріңді жалқық бөлінеді және онда көп мөлшерде сәулелі саңырауқұлақтар друзы (дрозди) анықталады.

 

Мерез

Мерез (Сифилис - Lues) созылмалы жыныстық ауру қатарына жатады және көбіне жыныс жолдары арқылы беріледі. Дж Фраскстороның поэмасындағы бақташы Сифилустың атымен аталған ауру. Ауру қазіргі кезде Қазақстанда кең өріс ала бастады.

1905 жылы атақты ғалымдар Шаудин мен Гофман аурудың қоздырғышын ашқан және оны бозғылт трепонема (бледная трепонема – Treponema pallidum) деп атаған (әртүрлі бояулармен боялмайтын қасиетіне байланысты).

14-cурет. Бозғылт трепонемалар

Трепонема (синонимы спирохета) ұзындығы 14 мкм-ге дейін, 8-12 бұрамадан тұратын спиральға ұқсас бактерия (14-сурет). Адам организміне кілегей қабық пен терідегі аса терең емес жарақат ошақтары (тіліктер,    беткей жырымдар) арқылы енеді және 1-2 трепанема ғана ауру туындата алады, организмге енген спирахеталар көбейіп, жауапты реакция дамиды және ол аурудың айқын клиникалық белгілері бар және жоқ кезеңдермен (латентті кезең) алмасып отырады.

Мерез туа және жүре дамыған болып екі түрге бөлінеді. Жүре дамыған мерез жыныс қатынастары кезінде, тұрмыстық жағдайларда және қан құю нәтижесінде (қан беруші мерезбен ауру болған жағдайда) жұғады. Туа дамыған мерез іште жатқан балаға ауру анадан жұғу арқылы дамиды. Сонымен қатар кәсіби мамандыққа да байланысты аурудың жұғуы орын алуы мүмкін (нашар заласыздандырылған стоматологиялық аспаптар арқылы, дәрігер-стоматолог ауруға қатысты қауіпсіздік шараларын сақтамаған кезде). Мерез жұғуы үшін терінің немесе кілегей қабықтың беткі қабаттарының бүтіндігі бұзылуы қажет, соңғы кезде бозғылт трепонема бүтін тері немесе кілегей қабық арқылы да өтуі мүмкін деген көзқастар айтылуда.

Инфекцияның жиі жұғуы – ауру бөртпелері ауыз кілегей қабығында, жыныс ағзаларында және тері бетінде орналасқан, бойында мерездің белсенді бірінші немесе екінші кезеңдері дамыған науқас адамдар болып саналады.

Мерез кез-келген жастағы адамдарға жұға береді және ең көп жұғатыны – жыныстық белсенділігі жоғары 20-29 жас арасындағы өкілдер.

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының Х қайта қарастырылған халықаралық жүйесі (1997 ж) бойынша аурудың төмендегі түрлерін ажыратады.

· ертерек туа дамыған мерез, кешірек туа дамыған мерез;

· ертерек жүре дамыған біріншілік мерез және екіншілік мерез;

· кеш жүре дамыған үшіншілік мерез.

Мерездің ағымы толқынға ұқсас, айқын клиникалық белгілері бар кезеңдері жасырын дамитын кезеңдермен алмасып отырады. Сондықтан аурудың төрт кезеңін ажыратады: инкубациялық, біріншілік, екіншілік және үшіншілік мерез.

Инкубациялық кезең алғашқы ауру жұққан уақыттан (трепонема организмге енген кезден) басталып, бірінші клиникалық белгілері білінген уақытқа дейін (3-4 жеті) созылады. Кейде одан ұзаққа (2-3 айға) созылуы мүмкін, және иммундық қасиеті төмендеген, белгілі бір себеппен антибиотиктер қабылдаған адамдарда орын алады.

Біріншілік мерез (первичный сифилис – syprilis primaria, Lues I) 6-7 аптаға, кейде 2-3 айға созылады.

Аурудың бұл кезеңінде бозғылт трепонема енген жерде ауырусыз қабыну инфильтраты берішті шанкр (біріншілік сифилома) пайда болады. Осыдан 5-7 күн өткен соң аймақтық лимфа түйіндері ұлғаяды немесе аймақтық склераденит дамиды. Ұлғайған лимфа түйіндерінің диаметрі 2-3 см жетеді, консистенциясы тығыз-шеміршектей, бір-бірінен және қоршаған терімен жабыспаған, тері қабатының түсі өзгермеген. Біріншілік мерез кезеңінің аяғында барлық топтағы лимфа түйіндері ұлғаяды (полиаденит) және оларда трепонемалар барынша көбейеді. Берішті шанкр біреу немесе екі-үшеу болуы мүмкін және жиі орналасатын аймағы ерін-жиектері, тілдің кілегей қабығы, таңдай бадамша бездері. Ауыз кілегей қабығында берішті шанкрдың дамуының өз ерекшелігі бар: алғашқы кезде шағын қызару (гиперемия) ошағы пайда болып, қабыну инфильтратының әсерінен тығызданады және көлемі біртіндеп үлкейіп, диаметрі 1-2 см құрайды. Біраздан кейін шанкрдың орта бөлігі өліеттеніп, диаметрі 3-5 мм домалақ немесе сопақ пішінді, шикі ет түстес, аса ауырмайтын, жиектері тегіс және көтеріңкі, табақшаға ұқсас эрозия немесе жара пайда болады. Эрозия немесе жараның табанында сипап тексергенде тығыз шеміршек консистенциялы инфильтрат анықталады және табаны тегіс, жылтыр таза немесе сарғыштау-сұр түсті «майлы» («сальный») қақпен жабылған болады.

Кейбір кездерде берішті шанкрдың атипиялық түрлері кездеседі және әртүрлі пішінге ие болады. Тілде орналасқан берішті шанкр табанындағы қабыну инфильтратының нәтижесінде төңірегіндегі тіндерден биіктеу ораналасады және төңкерілген табақшаға ұқсас келеді. Қатпарлы тілі бар адамдарда қатпарларды қуалай орналасып, саңылауға ұқсайды. Езуде орналасқан шанкр табаны инфильтраттанған ауыздықты еске түсіреді.

Қызылиекте орналасқан шанкр ашық-қызыл түсті, бірнеше тістер аймағында жарты айға ұқсас эрозия түрінде кездеседі.

Бадамша безде орналасқан берішті шанкр үш түрде (жаралы, баспаға ұқсас және аралас беріш) кездесуі мүмкін. Бадамша без көбінесе біржақты жарақаттанады, қызыл-мыс түстеніп ұлғаяды және тығызданады, бірақ ауырмайды. Жаралы беріш кезінде келтірілген негізде жиегі тегіс, сопақ пішінді шикі ет түстес қызыл жара пайда болады. Жара төңірегіндегі кілегей қабық қызарып ісінген, беті іріңді немесе өліетті қақпен жабылған және жара тереңдей береді.

Аурудың диагнозын дұрыс қою үшін берішті шанкрдің бетінен алынған затта бозғылт трепонеманың бар-жоқтығы анықталады және серологиялық реакциялар (Вассерман және тұндырма реакциялар) жүргізіледі. Аурудың дамуының 4-ші аптасынан бастап барлық классикалық серологиялық реакциялар (Вассерман, комплементті байланыстыру, Кан және Закс-Витебский реакциялары) тұрақты түрде оң болады. Осыған байланысты біріншілік мерездің даму уақытын біріншілік серонегативті (аталған реакциялар теріс) және біріншілік серопозитивті кезеңдерге бөледі. Серопозитивті кезең берішті шанкр пайда болғаннан кейін 3-4 аптада басталады және серологиялық реакциялардың оң болуы ұзақ уақыт сақталады. Серологиялық реакциялардың оң болуы организмге енген трепонемаға қарсы антиденелердің көптеп құрылуына байланысты.

Біріншілік мерез кезеңінің соңына қарай жалпы продромальдық белгілер (дымкәстік, дене қызуының көтерілуі, сүйектердің сырқырауы, бас ауруы, еттердің сыздауы, тез шаршау, эритроциттердің шөгу жылдамдығының жоғарылауы, лейкоцитоз) байқалуы мүмкін. Осыдан бірнеше күн өткен соң тері және кілегей қабық беттерінде көптеген розеолалы папулезді бөрткендер шыға бастайды және ол екіншілік мерез кезеңінің басталуының айғақтық белгісі болып табылады.

Сараптамалы диагностикасы. Берішті шанкрды зақымдану жарасынан ажырата білу керек. Зақымдану жарасы кезінде себепті әсер анықталады (ұрып-соғып алу, тістеп алу),жара табаны аса қатты болмайды және дұрыс емдесе тез жазылып кетеді.

Берішті шанкр бадамша безде орналасқанда баспадан (ангинадан) ажырату керек. Бірақ бұл кезде баспадағыдай емес, ауру сезімі болмайды, жарақат біржақты орналасады.

Ерін жиегінде орналасқан шанкрды қайталамалы ерін герпесі кезіндегі эрозиядан ажырату керек. Герпестік эрозия қызарған және ісінген негізде орналасады және көпіршік бөрткеннің жарылуы нәтижесінде пайда болады (мерез кезінде ешуақытта көпіршік бөрткен шықпайды).

Берішті шанкрды шанкрге ұқсас пиодермиядан ажырату керек. Пиодермияға қабыну үрдісі тән, бетінен іріңді жалқық бөлініп ауырады және дұрыс емделмесе ұзақ сақталады. Жарақат ошағынан көп мөлшерде коктар бөлінеді.

Берішті шанкрды ауыздың қайталамалы афтозды қабынуы кезіндегі афтадан ажырату керек. Бұл ауру кезінде афталар қызарып ісінген, кілегей қабық бетіне шығады және ауық-ауық қайталанып тұрады, серологиялық реациялар теріс болады.

Берішті шанкрды ыдырай бастаған обыр ісігінен ажырату керек. Обыр ісігі тереңдеу орналасады, жараның жиектері тегіс емес, табаны қанағыш келеді. Патогистологиялық және цитологиялық зерттеулер нәтижесінде атипиялық клеткалар анықталады.

 

Екіншілік мерез

Екіншілік мерез (вторчиный сифилис – syphilis secundaria, (LuesII)(сурет-15) орта есеппен алғанда 3-4 жылға созылады. Осы уақыт ішінде патологиялық үрдіс организмге кең жайылады, тері және кілекей қабықтар жарақаттанып, ауруға тән бөрткендер шығады. Аурудың жалпы жағдайы өзгереді (бас ауруы, әлсіздік пен дымкәстік билеу, дене қызуы көтерілуі), ішкі ағзалар, сүйек және жүйке жүйелері де жарақаттануы мүмкін. Мерездің бұл кезеңі «екіншілік жас мерез» («вторичный свежий сифилис»-Lues secundaria recens) деп аталады, бар болғаны 2-3 аптаға созылады және өз бетімен жойылып кетеді. Бұл белсенді кезең жасырын мүлгіген инфекция кезеңіне (Lues II latens) ауысады және ауық-ауық өршіп немесе қайталанып отырады. Аурудың қайталану кезеңі «екіншілік қайталамалы мерез» («вторичный рецидивный сифилис»- Lues II recidiva) деп аталады.

Екіншілік мерез барысында жасырын және қайталамалы кезеңдер бірнеше рет (3-4 немесе одан көп) ауысып отырады. Бұл мерезге байланысты инфекциялық иммунитеттің дербестік ерекшелігінен, және бозғылт трепонеманың инцисттелген белсенділігі азайған және L-формаларының пайда болуынан туындайды.

Сурет -15. Екіншілік папулалы мерез. Диаметрі 7-8 мм жіңішке қызыл жолақпен қоршалған ақшыл сұр түсті қақпен жабылған папулалар тілдің үстіңгі бетінде

Екіншілік қайталамалы мерез кезіндегі бөрткендер екіншілік жас мерез кезіндегі бөрткендерден ерекшелеу болады: розеолалы-папулезді элементтердің саны аздау, бозғылт түстеу келеді, әртүрлі пішіндер жасап немесе өрілген өрнектерге ұқсас топтаса, көбірек үйкеліске ұшырайтын аймақтарда орналасады. Екіншілік мерездің барлық кезеңінде Вассерман және басқа да серологиялық реакциялар оң болады. Бірнеше қайталаудан кейін (емдеу шаралары жүргізілмесе) екіншілік мерез кезеңі ұзақ уақыт белгілі симптомсыз кезеңге немесе кеш дамыған мерез кезеңіне (үшіншілік мерез) ауысады.

Екіншілік мерез аурудың ең жұқпалы кезеңі, тері мен кілегей қабықтарды жиі жарақаттайды және көбінесе екі түрде кездеседі: дақты (макулезді) мерез (пятнистый сифилис) және папулезді мерез (папулезный сифилис).

Дақты мерез жұмсақ таңдайда, таңдай имектерінде және бадамша бездерде жиі орналасады. Бұл кезде ашық қызыл түсті, диаметрі 1-1,5 см, анық шектелген розеолалы бөрткендер шығады және бір-бірімен қосыла отырып, өзгермеген кілегей қабық бетінен анық бөлініп тұрады. Емделмеген жағдайда бір айдан соң өз бетімен жоғалып кетеді.

Эритемалы мерез баспасын (ангинасын) кәдімгі тұрпайы катаралды баспадан, ауыздың дәріден катаралды қабынуынан ажырата білу керек.

Папулезді мерез екіншілік жас және қайталамалы мерез кезінде де ауызда жиі кездеседі. Папулалы бөрткендер ауыз ішінің кез-келген аймағына, оның ішінде жұмсақ таңдайға, бадамша бездерге,таңдай имектеріне жиі шығады. Мерез папулалары домалақ пішінді, тығыз, диаметрі 1-1,5 мм инфильтративті бөртпелер. Көп үйкеліске ұшыраудың және жалқықтану үрдісінің нәтижесінде папулалар ақшыл-сұр түстенеді және шеткейлік өсуге ұшырай отырып, бір-бірімен қосылып, табақшаға (бляшкаға) айналады, кілегей қабық бетінен біраз көтеріңкі орналасады. Қалақшамен қырған кезде папула бетіндегі қақ оңай алынып, етке ұқсас қызыл түсті эрозия беті ашылады. Папуланың төңірегі ашық-қызыл түсті қабыну жолағымен қоршалған, бетінен көп мөлшерде бозғылт трепонемалар бөлінеді.

Тілдің үстінде мерез папулалары шыққан аймақта жіпке және саңырауқұлаққа ұқсас бүртіктер жойылып, папула беттері ерте түлеген ошақтарға ұқсас тегіс және жылтыр болып келеді және төңірегіндегі тіндерден төмендеу тұрады. Мұндай көріністі «ойдым-ойдым шабылған шабындық белгісі» («симптом скошенного луга» - сурет) деп атайды. Ауыз күтімі нашар жағдайлар папулалар жараларға айналып кетуі немесе фузоспирохетозбен асқынуы мүмкін. Бұл кезде аурудың белгілері Венсан стоматитіне ұқсайды, папулалар аймағында ауыру сезімі пайда болып, төңірегіндегі тіндерде қабына қызару белгілері қосылады. Егер папулалар езу аймағында орналасса, тұрақты жарақааттану әсерінен жайыла өсіп, теріге ауысады. Ауызды жиі-жиі ашудың нәтижесінде қалың және тығыз инфильтраттанған езу терісі мен кілегей қабығы жырылып, терең оңай қанағыш және ауырғыш тіліктер пайда болады, беттері кешікпей қанды қабықшалармен жабылады.

Екіншілік мерездің барлық кезеңдерінде аймақтық лимфа түйіндері ұлғайған, тығыз-элкастикалы консистенциялы болады, бір-біріне жабыспаған және сипап байқағанда ауырмайды. Барлық серологиялық реакциялар 100% оң болады.

Теріде аталған мерезбен қатар пустулезді мерез орын алуы мүмкін. Мерез папулалары бас терісіне шыққан кезде ошақты немесе жайыла шаш түсуі байқалады (очаговое или диффузное выпадение волос – alapecio areolaris).

Ауыз ішіндегі мерез папулаларын лейкоплакия ошағынан, қызыл жалпақ теміреткі папулаларынан, ауыз кандидозынан ажырату керек.

Кейбір жағдайларда ақшыл-сұр түсті папулезді мерез ошақтары көптүрлі жалқықты эритема, ауыздың дәріден аллергиялық қабынуларына тән жарақат ошақтарын еске түсіреді.

Бұл аурулар кезінде эрозиялы ошақтардың астында тығыз инфильтрат байқалмайды, кілегей қабықтың қатты қызарып ісінуі, науқастың жалпы жағдайының өзгеруі, ауызда қатты ауыру сезімінің болуы сияқты белгілер байқалады.

Тілдің үстінде орналасқан мерез папулаларын тілдің тілей қабынуы кезіндегі ошақтардан ажырата білу керек.

Кейде беті эрозияланған мерез папулаларын ауыздың қайталамалы афтозды қабынуы кезінде дамитын афталардан ажыратуға тура келеді. Афталардың консистенциялары жұмсақ болады және қатты ауыру сезімі тән, аймақтық лимфа түйіндері ұлғаймауы да мүмкін.

Екіншілік мерездің қорытынды диагнозы клиникалық белгілеріне, папула беттерінен алынған қырмада бозғылт трепонемаларды анықтау, серологиялық реакциялардың (шөгу, Вассерман және бозғылт трепонемаларды иммобилизациялау реакциялары) оң болу нәтижесіне сүйену негізінде қойылады.

Үшіншілік мерез (сурет -16)(третичный сифилис – syphilis tertaria, Lues III) немесе гуммозды мерез ауру басталғаннан 4-6 жыл өткен соң дамиды. Аурудың бұл кезеңінде ауыз кілегей қабығында және теріде бұдырмақтар (бугорки) мен түйіндер (узлы или гуммы) шығып, ауру ондаған жылдарға созылуы мүмкін.

Сурет -16. Мерез гуммасының ыдырауы нәтижесінде жұмсақ таңдайда сопақ пішінді көлемді тесік пайда болған.

Гуммозды ауыз кілегей қабығының кез келген аймағын жарақаттауы мүмкін, дегенмен гумма – жұмсақ және қатты таңдайға, тілге шығады, саны біреу-ақ болады ( сурет). Кілегей қабықтың терең қабатында ауырмайтын түйін пайда болып, біртіндеп көлемі үлкейе береді (3 см аса, кейде грек жаңғағының көлеміндей). Біраз уақыттан кейін орта бөлігі өліеттеніп, гумма жарылуы нәтижесінде терең, ортасында өліетті өзегі бар кратерге (шұңқырға) ұқсас терең жара пайда болады.

Пайда болған жара ауырғыш келеді, тығыз инфильтратпен қоршалған, жиегі тегіс және қаттылау, табаны ашық-қызыл түсті, ұсақ грануляциялық тінмен жабылған. Жара жазылған кезде орнында жұлдызға ұқсас тыртық пайда болады және бұл үрдіс 3-4 айға созылады, науқасты ауыру белгілерімен аса көп мазаламайды. Сирек жағдайда гумма толығымен сорылып кетеді немесе тығыз фиброзды тінмен алмасады. Гумманың мұндай ағымы ол жұмсақ таңдайда және тілде орналасқан кезде байқалады. Тілде жеке түіндер шығуы мүмкін (тілдің түінде қабынуы – узловатый глоссит) немесе жайыла склерозданып қабыну (диффузный склерозирующий глоссит) орын алуы мүмкін. Жарақаттанудың соңғы түрінде тілдің терең қабаттарында плазматикалық клеткалармен жайыла инфильтраттану байқалады, тілдің көлемі ұлғайып, тығызданады, барлық бүртіктері жойылады. Кейіннен клеткалы инфильтрат тыртықтану үрдісімен алмасады, тілдің көлемі кішірейіп және жиырлып, қозғау қиынға соғады. Тілдің үстінде ауыру тұдыратын терең сайлар, тіліктер және трофикалық жаралар пайда болады және кейде олар қатерлі ісікке де ауысуы мүмкін.

Гумма қатты таңдайдың кілегей қабығында орналасқан жағдайда іркілген-қызыл түсті тығыз инфильтрат ошағы пайда болып, аз уақыт ішінде сүйек қабы мен сүйек тіні өзгеріске ұшырауы нәтижесінде өліеттеніп, ыдырай бастайды. Мұның өзі таңдай сүйегінің тесіліп, мұрын және ауыз қуыстарының қосылуына әкеп соғады.

Мерез гуммасын қатерлі және қатерсіз ісіктерден, мишарлы-жаралы туберкулезден ажырата білу керек.

Бұдырмақты мерез (бугорковый сифилис) ауыздың кілегей қабығында сирегірек кездеседі және кез-келген аймағында топтаса шығады. Көбінесе ерін кілегей қабығында, альвеола өсіндісінде және таңдайда орналасады.

Мерез бұдырмақтары – көкшіл-қызыл түсті, ауырмайтын, диаметрлері бірнеше миллиметр, бірігуге бейімсіз, инфильтративті бөртпелер. Жарақат ошағындағы бөртпелер саны оншақты немесе одан көбірек болуы мүмкін. Бұдырмақтар ыдыраған кезде аздап қана ауыратын, кейде тіптен ауырмайтын, көлемдері әртүрлі (жасымық-чечевица көлемінен тасбұршақ көлеміне дейін) жаралар пайда болады. Олардың жиектері тығыз және тегіс, тыртықпен атрофиялаушы, бір рет бұдырмақ шыққан аймақта екінші рет бұдырмақ шықпайды. Ал туберкулез жегісі кезінде бұдырмақтар тыртық аймағына қайта шыға береді.

Бұдырмақты мерезді туберкулез жегісінен ажырата білу керек. Туберкулез жегісінің ағымы ұзақ (бірнеше жылға созылады) және бұдырмақтары жұмсақ болады. Туберкулез жегісі бұдырмақтарының ыдырауынан пайда болған жаралардың жиегі тегіс емес және жұмсақ болып келеді.

Үшіншілік мерез кезінде гумма мен бұдырмақтардан бозғылт трепонемаларды бөліп алу мүмкіндігі болмайды. Сондықтан бұл кезде шешуші рөл атқаратын иммунофлюореценциялау (РИФ) және бозғылт трепонемаларды иммобилизациялау (РИБТ) реакциялары (100% жағдайда оң болады), Вассерман және тұндыру реакциялары науқастардың 50-80% оң болады.

Мерезбен ауырған адамдар арнаулы венералогиялық емдеу мекемелерде емделеді. Дәрігер-стоматолог аурудың ауыздағы белгілерімен келген науқасқа дер кезінде арнаулы зерттеулерге немесе емдеу мекемелеріне жолдама беруге міндетті.

 

Ауыз кандидозы

Кандидоз (кандидоз – candidosis, син. – молочница, поверхностный бластомикоз, микоз дрожжевой, кандидомикоз, монилиаз, ондиомикоз, эндомикоз) шартты – патогенді ашытқыға ұқсас саңырауқұлақтар туындататын ауру. Ауыз ішінде ашытқыға ұқсас саңырауқұлақтардың 80-ге жуық түрлері бар. Олардың ішінде патологиялық үрдістерді жиірек туындататындары Candida текті саңырауқұлақтар: Candida albicans, Candida tropicalis, Candida psendotropicalis, Candida crusei, Candida Kephir. Бұл саңырауқұлақтар ауыз кілегей қабығының қатпарларында тісжегі қуыстарында, түбір өзектерінде орын тебеді. Candida albicans адам ауызында резиденттік микрофлора ретінде 50-70% жағдайда кездеседі және ешқандай ауру белгілерін туындатпайды. Сонымен бірге олар сау тері бетінде де кездеседі. Candida текті саңырауқұлақтар бірклеткалы, бүршіктене көбейетін саңырауқұлақтарға жатады, домалақ немесе сопақ пішінді, көлемі 5-7 мкм болып келеді. Олар қышқыл ортаны (рН-5,8-6,5) жақсы көреді және белоктарды, майларды, көмірсуларды ыдырататын ферменттер бөліп шығарады.

Candida текті саңырауқұлақтар сүттен жасалған тәтті тағамдарда, жеміс-жидек, көкөніс беттерінде, өте-мөте бұзылған алма, алмұрт және жүзімде жақсы дамиды.

Candida текті саңырауқұлақтардың жоғары вирулентігі организмнің иммундық қорғанысы әлсіреген кезде байқалады (құрт ауруы, обыр, адамның иммунитет тапшылығы инфекциясы, лейкоз, ұзақ уақыт кортикостероидтар, цитостатиктер, иммунодепрессанттар қабылдаған кезінде, әртүрлі радий және рентген сәулелерімен емдеу жүргізген жағдайларда).

Ұзақ уақыт антибитиктер мен антибактериалдық дәрілер (мысалы, метронидазол) қабылдаған кезде микробтар тепе-теңдігінің жойылуы (дисбактериоз) Candida текті саңырауқұлақтардың көбеюіне жағдай туғызады. Антибиотиктер ауыз ішімен қатар ішек жолында да дисбактериоз туындатады. Соның нәтижесінде В, С, РР витаминдер жетіспеушілігі дамып, ауыз кілегей қабығының функционалдық жағдайы өзгеріп, кандидоз ауруына шалдыққыш болады.

Организмде зат алмасу бұзылуын туындататын аурулар кезінде де (сусамыр, гипопаратиреоз) кандидоз дамуы мүмкін.

Кандидоздың дамуында ауыз кілегей қабығының жағдайы мен жергілікті иммунитетінің деңгейі жетекші рөл атқарады. Ауыз ішіндегі созылмалы қабыну ощақтарында (лейкоплакия, қызыл жалпақ теміреткі, созылмалы зақымдану ошақтары), қышқыл ортаның қалыптасуы саңырауқұлақтардың тез көбейіп, вируленттік қасиеттерінің артуына жағдай туғызады.

Кілегей қабық пен тері беттерінің шамадан тыс ылғалдануы (екі езу аймағында кандидоздық ауыздық дамиды) немесе құрғауы (Шегрен синдромы, сәулелер әсерінен сілекей бездерінің жарақаттануы) ондағы гуморалдық қорғаныс факторларын азайтып, дисбактериоздың туындауына жағдай жасайды.

Ауызда дұрыс күтімі жоқ алмалы-салмалы пластмассадан жасалған протездер саңырауқұлақтардың көбеюіне жағдай туғызады. Протездердің көмірсулы ас қалдықтары көп жиналатын және ылғалды ішкі беттерінде қалыпты дене қызуы жағдайында олар өздеріне ыңғайлы орын тауып, асқан белсендігімен көбейеді.

Ауыз арқылы қабылданатын контрасептивтер мен жергілікті қолданылатын кортикостероидтар да (демікпе ауруы кезінде қолданылатын аэрозльдар) Candida типті саңырауқұлақтардың өсуіне жағдай туғызады.

Сонымен қатар кәсибі мамандығы жеміс-жидек, көкөністерді өңдеумен (консервілеу зауытының жұмысшылары), ылғалды ортамен (бассейн қызметкерлері, мәшине және ыдыс жуушылар) байланысты адамдарда, кондитер фабрикалары мен антибиотиктер шығаратын зауыт жұмысшылары арасында ауыз кандидозы жиірек кездеседі.

Ауыз кандидозымен емшектегі жас балалар мен созылмалы ауыр сырқаттары бар қарт адамдар жиі ауырады. Саңырауқұлақтар жас нәтрестеге ананың босану жолдарымен өткен кезде немесе сәбиді тамақтандыру кезінде гигиена сақтамаған жағдайда жұғуы мүмкін.

Кандидоздық инфекцияның даму патогенезінде Т-лимфоциттер қызметінің нашарлығы белгілі орын алады.

Аурулардың халықаралық жүйесіне (10-шы жүйе) байланысты ауыз кілегей қабығы немесе ауыз кандидозының төмендегідей түрлерін ажыратады:

· ауыздың жалған жарғақты кандидозды қабынуы;

· ауыздың жедел эритематозды (атрофиялаушы) кандидозды қабынуы;

· ауыздың созылмалы гиперпластикалы кандидозды қабынуы;

· ауыздың созылмалы эритематозды (атрфиялаушы) кандидозды қабынуы (протездер астында ауыздың қабынуы);

· тері-кілегей қабық кандидозы;

· ауыздың кандидоздық гранулемасы;

· еріннің езу бөлігінің қабынуы;

Қазіргі уақытта жиі қолданылып жүрген Н.Д.Шеклаков (1976 ж.) ұсынған кандидоздар жүйесі төмендегідей:

· кілегей қабықтар мен тері және тырнақтардың беткей кандидозы;

· созылмалы жайылған (гранулематозды) кандидоз;

· әртүрлі ағзалардың висцералды (жүйелі) кандидозы;

ауыз кілегей қабығының беткей кандидозын төрт түрге бөледі:

· жедел жалған жарғақты ауыз кандидозы (молочница-сүттеме)

· жедел атрофиялаушы ауыз кандидозы;

· созылмалы гиперпластикалы ауыз кандидозы;

· созылмалы атрофиялаушы ауыз кандидозы.

 

17-сурет . Жедел жалған жарғақты ауыз кандидозы

Жедел жалған жарғақты ауыз кандидозы(сурет-17) немесе сүттеме (острый псевдомембранозный кандидоз полости рта – candidosis acuta pseudomembranosa, или молочница- soor) – аурудың жиірек кездесетін түрі. Көбінесе емшек жасындағы балалар мен қарт адамдарда кездеседі. Жасы ұлғайған адамдар ішінде бойында созылмалы сырқаты бар (сусамыр, қан аурулары, витаминдер тапшылығы, қатерлі ісіктер, ЖИТС) науқастарда жиірек кездеседі.

Сүттеменің клиникалық көрінісі- аздап қызырған, кілегей қабық бетінде ақ немесе ақ-сұрлау түсті ірімшікке ұқсас түйіршікті құрылымның немесе ұйыған сүтке ұқсас жұмсақ қақтың болуымен сипатталады ( сурет). Қақтың құрамына саңырауқұлақ клеткалары, жалған мицелийлер, түлеген эпителий және ас қалдықтары кіреді. Алғашқы күндері қақ оңай қырылып алынады, астындағы кілегей қабықтың аздап қызарып, ісінгені байқалады. Бірнеше күннен кейін қақтың түсі өзгеріп қоңыр-сұрланады және оңайлықпен алына қоймайды. Күшпен алған кезде астындағы тіндердің қатты ісініп қыздырғаны және қанағыштығы анықталады.

Сүттеме қағы көбінесе ұрт, таңдай, тіл, ерін кілегей қабығы беттерінде орналасады, ауыр жағдайларда жұтқыншаққа, көмейге және өңешке қарай жайылуы мүмкін.

Науқас адамдар көбінесе ауызының ысып-күюіне, ашып ауыруына, ащщы тағамдар қабылдағанда ауру сезімінің күшеюіне, жұтынудың қиындағанына шағымданады.

Ауыздың жедел жалған жарғақты кандидозын лейкоплакияның түрлерінен (жазық, веррукозды және жұмсақ лейкоплакия), қызыл жалпақ теміреткіден, екіншілік папулезді мерезден, Фордайс гранулемаларынан ажырата білу керек.

Қызыл жалпақ теміреткі кезіндегі беттері мүйізгектенген папулалар мен лейкоплакия кезіндегі мүйізгектену ошағы (жедел жарғақты кандидоз) көрінісіне ұқсас келеді, бірақ қырып байқағанда беттері алынбайды және Candida текті саңырауқұлақтарды анықтауға арналған бактериоскопиялық зерттеулердің нәтижелері теріс болады.

-сурет . Тілдің жалған кандидозы

Фордайс түйіршектері (гранулы Фордайса, син.-железы Фордайса, болезнь Фордайса) май бездерінің ауытқып орналасуының нәтижесі. Олар – диаметрі 1 мм жуық, кілегей қабықтың эпителий қабатының бетіне жақын біраз көтеріңкі және тары дәніне ұқсас шашырай орналасқан ұсақ май бездері. Фордайс түйіршектері ұрт аймағында (артқы бөліктерінде және тістердің тістесу деңгейінде), ерін кілегей қабығында, жиектерінде жиірек орналасады, бір-бірімен бірге орналасып, табақшаға ұқсас құрылым түзеді. Қырып байқағанда беттері алынбайды және бактериоскопиялық зерттеулер жүргізгенде бірен-саран ғана саңырауқұлақтар анықталуы мүмкін.

Тілдің жалған жарғақты кандидозды қабынуын оның түлей қабынуынан ажырату керек. Бұл кезде тіл үстінде түлеуге дайын ісінген ақ түсті аймақ, төңірегіндегі түлеген аймақтардан көтеріңкі орналасады және 1-2 күннен кейін толық түлеп, шикі ет түстенеді. Бірақ тағы 1-2 күннен кейін қайта қалпына келеді.

Сурет -18. Жедел атрофиялаушы кандидоз

Жедел атрофиялаушы ауыз кандидозы(сурет-18) (острый атрофический кандидоз полости рта – candidosis oris acuta atrophica) кезінде ауызда ауыру, ысып-күю, ашу, құрғау сияқты сезімдер мазалауы мүмкін. Ауыз кілегей қабығы құрғап,от жалыны түстес болып қызарады. Тіл кілегей қабығы жарақаттанған кезде үсті ашық-қызыл түстеніп, құрғап, жылтырланады, жіпке ұқсас бүртіктері атрофиялануға ұшырайды. Жарақат ошағында қақ болмайды, болған күндеде терең қатпарларда сақталады және күшпен алынады.

Аурудың бұл түрін пластмассадан істелген алмалы-салмалы протездерге дамитын аллергиялық реакциялардан, В₂ витамині жетіспеушілігі, анемиялар кезінде кілегей қабықта болатын өзгерістерден ажырата білу керек. Аурудың диагнозын нақтылауда оның даму тарихына, қан құрамын және бактериоскопиялық зерттеулердің, одан қалды сынап емдеу нәтижелеріне сүйену керек.

Қазіргі кезде саңырауқұлақтардың ауру тудырғанын анықтауға арналған иммунологиялық зерттеулер қолданыс табуда.

19-сурет. Созылмалы гиперпластикалық кандидоз.сайт- http://zapah-izo-rta.info/

 Созылмалы гиперпластикалы ауыз кандидозы (хронический гиперпластический кандидоз рта – candidosis oris hyperplastica) кезінде қатты қызарған кілегей қабық бетінде түйінге немесе табақшаға (бляшкаға) ұқсас қалың және тығыз байланысқан ақ немесе ақ-сұр түсті қақ пайда болады ( сурет). Бұл қақ Candida текті саңырауқұлақтардың эпителий қабатына еніп, көптеп көбеюі нәтижесінде пайда болады және көбіне тілдің үстінде, таңдайда орналасады, қырғанда күшпен алынады және астында қатты қызарып, эрозияланған аймақтың беті ашылады. Ауру ұзақ дамыған кезде қақтың құрамына фибрин сіңіп, сары-сұр түсті жарғаққа айналады («кандидозды лейкоплакия» ошағы). Қатты таңдай жарақаттанған жағдайда бүртікті гиперплазиялану үрдісі (папилломатоз) байқалады. Аурудың бұл түрі ұзақ уақыт кортикостероидты дәрілер, иммунодеприсанттар қабылдаған адамдарда дәл уақытында және тиімді емделмеген жедел түрінен дамиды. Науқас адамдар ауыздың құрғауына дәм сезудің бұзылуына, ащы тағам қабылдағанда болатын ауру сезіміне, ауызынан жағымсыз иіс шығуына шағымданады. Бұл кезде тері мен тырнақтар да жарақаттануы мүмкін, аймақтық лимфа түйіндері (көбінесе балаларда) ұлғаяды.

Кандидоздың бұл түрін лейкоплакиядан, қызыл жалпақ теміреткіден ажырата білу керек.

Лейколпакия ошағы түсі өзгермеген кілегей қабық бетінде орналасады, гиперкератозданған эпителий қабаты қырғанмен алынбайды.

Екіншілік папулезді мерез кезінде папулалар ақшыл-сұр түсті, табандары тығыз инфильтраттан тұрады, беттері оңай қырылып, ашық-қызыл түсті эрозияға айналады, полиаденит байқалады және тері де жарақаттануы мүмкін, серологиялық реакциялар оң болады.

   

 

 

20-сурет. Созылмалы атрофиялаушы ауыз кандидозы

Созылмалы атрофиялаушы ауыз кандидозы (хронический атрофический кандидоз рта – candidosis oris chronica atrophica) кезінде шағын аймақтар жарақаттануы мүмкін және үштік белгімен сипатталады: 1) алмалы-салмалы протездер астындағы өзгерістер (қызару, құрғау, эрозиялану және папилломатоз); 2) екі езуде тіліктер пайда болуы (кандидоздық ауыздық); 3) тілдің кандидозды атрофиялана қабынуы – тілдің үсті құрғақ, түсі таңқұрай жемісі түстес, бүртіктері атрофияға ұшырғандықтан беті жылтыр. Ақшыл-сұр түсті қақ аз мөлшерде тек терең қатпарларда және тілдің бүйір беттерінде орналасуы мүмкін және күшпен қырғанда ғана алынады. Алынған қақты бактериоскопиялық зерттеуден өткізгенде көп мөлшерде споралар мен жалған мицелий жіпшелері анықталады ( сурет).

Кандидоздың бұл түрін ауыздың әртүрлі аллергиялық қабынуларынан (оның ішінде дәрілерден), анемия, екіншілік мерез кезіндегі тілдегі өзгерістерден («ойдым-ойдым шабылған шабындық симптомы») ажырата білу керек.

Кандидоздық ауыздық (микотическая заеда, син. Ангулярный хейлит – езу тіліктері) 3-10 жас арасындағы балаларда және 60 жастан асқан қарт адамдарда жиірек кездеседі және таңдайдың, тілдің кандидозды қабынуымен қатар дамуы мүмкін.

Ауыздық көбінесе тістерді көптеп жоғалту (алдыру) немесе жүйелі қажалуға ұшырау нәтижесінде беттің төменгі бөлігі қысқарып, мұрын-ерін қатпары тереңдеп, екі езу төмен түсіп, жиі ылғалданатын тері қатпарлары пайда болуы әсерінен дамиды. Жүре келе онда саңырауқұлақтар көбейіп, тері қатпарларында қабыну туындатады және ауызды жиі ашу нәтижесінде тіліктер пайда болады. Науқас адамдар көбінесе езу аймақтарының ысып-күюіне, ауызды ашып-жапқанда ауыратынына шағымданады. Көріп байқағанда екі езу терілері аздап қызарғаны, ақшыл-сұр тұнық қабыршақтарымен, оңай алынатын жұқа қабыршақтармен немесе қақпен жабылған. Оларды алып тастаған кезде көбінесе құрғақ, аздап қана ылғалданатын аса терең емес эрозиялар немесе тіліктер анықталады. Патологиялық үрдіс екі езуде орналасады, кейде еріндердің кілегей қабығы мен жиектеріне ауысып, еріннің кандидозды қабынуын (кандидозный хейлит) туындатуы мүмкін. Бұл кезде ерін жиектері құрғап және қызарып, ақшыл-сұр қабыршақтармен жабылады және ұсақ тіліктер пайда болады.

Кандидоздық тіліктерді микробты тіліктерден, В₂  витамині тапшылығы кезіндегі тіліктерден, мерез папулалары езуде орналасқан кезде дамитын тіліктерден ажырата білу керек.

Ауыз кандидозының диагнозы аурудың клиникалық белгілеріне, лабораториялық зерттеулердің нәтижелеріне сүйену арқылы қойылады. Сонымен қатар қанның жалпы құрамын, қантын анықтауды да ұмытпау керек, науқастың терісін, саусақтарын мұқият тексеру керек. Қажет болса, науқасты дәрігер-микологтың, эндокринологтың, гинекологтың тексеруіне жіберу керек.

Ауыз кандидозының диагнозын нақтылауда кілегей қабық бетіндегі жарақат ошағынан алынған қырманы микроскопиялық зерттеуден өткізудің үлкен маңызы бар. Материалды аш қарынға, тістерін тазалағанға дейін немесе ас қабылдағаннан, болмаса аузын шайғаннан кейін 4-5 сағат өткен соң кілегей қабық немесе алмалы-салмалы протез бетінен алады. Лабораториялық зерттеу екі бағытта жүргізілуі керек:

- қырмамен жасалған жағындыны Грам әдісімен, азур-эозинмен, метилен көгінің ертіндісімен бояп, микроскоппен қарап зерттейді.

- қырманы немесе ауыз шайындысын арнаулы ортаға (Сабуро, сусло-агар, етті пептонды бульон) араластырып, саңырауқұлақтар колониясын өсіреді.

Ауызда шартты-патогенді Candida текті саңырауқұлақтар аз мөлшерде домалақ (жас клеткалар) немесе ұзарған сопақ (жетілген) клеткалар түрінде кездеседі. Жеке клеткалардың диаметрі 2-5 мкм, ал бүршіктене көбеюге дайын клеткалардың диаметрі 12-16 мкм тең. Кандидозбен ауырған кезде қырма-препаратта көп мөлшерде бүршіктене бастаған клеткалар мен жіңішке тармақтанған жалған мицелий жіпшелері анықталады. Жалған мицелий жіпшелері клеткалардың ұзара келе бір-бірімен жалғасып, ұзын тізбек жасауы нәтижесінде құрылады. Бұл көрініс көбіне жедел кандидозға тән.

Созылмалы кандидоз кезінде клеткалық құрылымдар саны аздау, көбінесе жалған мицелий жіпшелері кездеседі және олардың саны да аздау болуы мүмкін.

Кандидозды емдеу

Ауыз кандидозымен ауырған науқастарды емдеу кешенді және тиімді жүргізілуі керек. Емдеу шаралары ауру қоздырғышын жоюға, науқас бойындағы жалпы ауруларды емдеуге, организмнің қорғаныс қасиеттерін жоғарылатуға, ауыз ішін сауықтыруға, тиімді ем-дәм тағайындауға бағытталады.

Ауруды емдеу жоспары:

- бойындағы негізгі ауруларды анықтау және емдеу (басқа мамандармен – эндокринолог, гастроэнтеролог, терапевтпен -бірлесе)

- организмді қуаттандыратын дәрілер-витаминдер, макро-микроэлементтер жиынтығын тағайындау;

- көмірсулы тағамдар (тәтті, ұннан, крахмалдан жасалған) шектелген ем-дәм тағайындау.

- жергілікті иммунитетті көтеруге арналған дәрілер тағайындау;

- саңырауқұлаққа қарсы дәрілерді жалпылай және жергілікті қолданып емдеу.

Жалпы емдеу:

o Полиен тобындағы антибиотиктер;

§ нистатин 500.000 бірлік күніне 3-4 рет (сөткелік мөлшері 1.5 00 000 – 3. 000. 000 бірлік). Таблетканы ауызда ұстап сорады немесе шайнап жұтады.

§ леворин 500.000 бірлік күніне 2-4 рет (оны да ұртына қойып сорады)

§ амфотерицин В. - өте ауыр ағымды жүйелі микоздар кезінде қолданады, аса уытты дәрі, сондықтан көктамырға құяды немесе ауызбен жоғарғы тыныс жолдары кандидозы кезінде ингаляциялау тәсілімен қолданады. Ингаляциялауды күніне 1-2 рет 15-20 минуттай уақытша жүргізеді және ертіндіні 50.000 бірлік дәріні 10 мл дистилденген суға қосу арқылы дайындайды.

o Синтетикалық саңырауқұлаққа қарсы дәрілер (имидазол және триазол туындылары);

§ кетоконазол (низорал) күніне 1-2 түймедақтан (0,2-0,4 г) екі апта бойы, одан кейін толық сауыққанға дейін күніне 1 түймедақтан бір рет қабылдайды, миконазол 0,25 г күніне 4 рет қабылдайды; конестенді (клотримазол) осы мөлшерде тағайындайды. Соңғы шығарылған дәрілер: флуконазол (дифлюкан), орунгал, ламизил саңырауқұлақтарға қарсы жоғары белсенділік көрсетеді.

§ декамин карамель құрамында (0,15 мг), әрбір 3-5 сағатта 1-2 карамелден сору керек;

§ миконазол-гель - өлшемді қасық мөлшерінің ½ бөлігін күніне 4 рет қабылдайды және ауызда ұзақ ұстап тұрып жұтады;

o Антигистаминдік дәрілер – супрастин, фенкарол, пипольфен, тавегил 0,025 г күніне 2-3 рет, кларитин бір түймедақтан күніне 1 рет қабылдау керек.

o Иодты препараттар: иодты калийдің 3% ертіндісі, ас қасықпен күніне 3-5 рет қабылдау керек, соңынан сүт немесе жылы су ішу керек (көбінесе созылмалы кандидоз кезінде қолданылады).

· Жергілікті ем:

o Сілтілі ертінділер қолданылады:

§ бураның натрий тетробораты 2-4% ертіндісі; сода бор қышқылының 2% ертінділері ауызды күніне 2-3 рет шаю үшін, немесе емшектегі баланың ауызын, алмалы-салмалы протездерді өңдеу үшін қолданылады.

§ бураның глицериндегі немесе өсімдік майларындағы 10-15% сүзбесін жарақат ошағын өңдеу үшін;

o Анилинді бояулар:

· а) 1-2% метилен көгінің судағы ерітіндісі, бриллиант жасылы, фукорцин, генцианвиолет ерітінділерін жарақат ошағын өңдеуге пайдаланады.

· б) иод құрамды дәрілер:

· иодинолдың 0,1% ерітіндісін, Люголь ертіндісін кандидоздық ауыздықтар пайда болған аймақтарды өңдеу үшін (күніне 3-4 рет) пайдаланады.

o Саңырауқұлақтарға қарсы жақпамайлар: нистатин (1%), леворин (5%), декамин (1%), канестен (клотримазол-1%), ламизил (1%), тербизил, миконаз, т.б., жақпаларды жарақат ошағына бастырма ретінде қолданады немесе жағып сіңіреді.

 

Ауыз кандидоздың алдын алу

Алдын алудың ең маңызды шаралары: ауыз күтімін (гигиенасын) дұрыс сақтау, алмалы-салмалы протездерді дұрыс күтіп пайдалану. Ұзақ уақыт антибиотиктермен, антибактериалды дәрілермен, кортикостероидтермен емдеу курсын жүргізгенде, нистатин немесе леворин (тәулігіне 1500.000 ЕД), витаминдер жиынтығын (В₁, В₂, В₆, С, РР) тағайындайды, ауызды сілтілік ертінділермен (сода, бура) шаю, алмалы-салмалы протездерді дұрыс күтіп күю туралы кеңес беріледі.

 

9.9.Аллергиялық аурулар

Қазіргі уақытта аллергиялық аурулар кең жайыла бастады және олардың ағымы да күрделене бастады. ДДҰ-ның мәліметі бойынша жершары тұрғындарының 50% астамында аллергиялық аурулар кездеседі және үлкен әлеуметтік мәселеге айналып отыр. Аллергиялық аурулардың соншалықты жайылуының себебін ғалымдар қоршаған ортаның ластануымен, тұрмыста және өндіресте синтетикалық материалдарды (боялар, лактар, кір жуатын ұнтақтар, косметикалық заттар) пайдаланудың өсуімен, әртүрлі аурулардың көбеюіне байланысты дәрі-дәрмектерді көп, ұзақ және белгілі жүйесіз пайдаланудың нәтижесімен байланыстырады. Дәрілерге жоғары сезімталдықтың дамуы қатарынан негізсіз көп дәрілерді қабылдау нәтижесінде де туындайды (полипрагмазия).

   Аллергиялық аурулардың дамуына ауа-райының қолайсыздығы (аса ыстық немесе суықтық, жоғары ылғалдылық), тұқымқуалаушылық, жалпы соматикалық аурулар, тамақтану ерекшелігі де белгілі үлес қосады.

Аллергия – грек сөзінен алынған термин (allos – иное-басқаша, ergon – действую-әсер етем) организмнің антигендік қасиеті бар заттарға аса жоғары сезімталдығы немесе өзгерген жауабы.

    Аллергия терминін 1906 ж. австриялық балалар дәрігері К.Пирке енгізген.

Иммундық жүйенің антигенге жауабы қорғаныс қызметін атқарады және организмнен бөгде заттарды ешбір зиянсыз шығарып тастауға арналады. Ал аллергиялық реакция негізінде тіндерде жарақаттану үрдісі орын алады. әртүрлі ауырлықтағы аллергиялық реакциялар организм антигенмен қайта (екінші рет) жанасқан кезде дамиды және бұ антиген -аллерген деп аталады.

Аллергендер екі үлкен топқа бөлінеді: экзоаллергендер организмге сырттан түседі, эндоаллергендер организмнің өзінде пайда болады.

Экзоаллергендердің өзін екіге бөледі: инфекциялық (бактериялар, вирустар, қарапайымдар) және инфекциялық емес (дәрілер, химиялық заттар, шаң-тозаң, тұрмыстық заттар, эпидермалды құрылымдар, азық-түлік өнімдері). Экзоаллергендер организмге әртүрлі жолдармен (тыныс, асқорыту жолдары, тері және кілегей қабықтар) енеді.

Эндоаллергендер әртүрлі жарақаттаушы факторлардың әсерінен (бактериялар, вирустар және олардың уыттары, ыстық пен суық температура, иондаушы радиация) организмнің өз белоктарынан пайда болады.

Толық антигендермен қатар қарапайым құрылымды заттар-гаптендер де аллергендік қасиетке ие болуы мүмкін. Олар аллергиялық реакцияны организмнің өзгерген белогының макромолекуласымен бірігу нәтижесінде туындатады және иммунологиялық реакция гаптенге қарсы дамиды.

Экзо және эндоаллергендердің алуан түрлілігіне байланысты организмде дамитын аллергиялық реакциялар да көп түрлі болады, бірақ олардың дамуының патогенетикалық механизмі ортақ болады. Аллергиялық реакциялардың дамуының үш кезеңін ажыратады:

· Иммунологиялық сатысы аллерген бірінші рет организмге енгеннен кейін дамиды және аллергенге қарсы антидене немесе сенсибилизацияланған лимфоциттер пайда болады (сенсибилизациялану сатысы). Аллерген қайта екінші рет әсер еткен кезде ертеде құрылған андиденемен (реагиндер - ZgY) немесе сенсибилизаяцияланған лимфоциттермен қосылып иммундық кешен құрады. Бұған дейін антиденелер қанда еркін айналып жүрген немесе нысана клеткалардың бетіне (толықша клеткалар мен базофилдер) бекіген болатын.

· Патохимиялық сатысы – нысана клеткалар мен лимфоциттердің белсенділіктерінің артуы нәтижесінде дамиды. Базофилдер мен толықша клеткалар дегрануляциялануға ұшырайды және биологиялық активті заттар немесе аллергия медиаторларын (гистамин, серотонин, брадикинин, простогландиндер, кининдер және б.) бөледі.

· Патофизиологиялық кезең – аллергиялық реакцияның клиникалық белгілерінің даму кезеңі. Бұл кезеңде биологиялық белсенді заттардың жарақаттаушы әсерінен организмде әртүрлі өзгерістер туындайды. Олар жазық еттердің жиырылуы, қан айналымының бұзылуы, қан сарысуының құрамының және ұю жылдамдығының өзгеруі, клеткалардың ыдырауға ұшырауы, ферменттер әсерінен тіндердің, соның ішінде ауыз тіндерінің жарақаттануы және б. өзгерістер.

Даму механизімінің ерекшелігіне қарай аллергиялық реакциялар кезінде тіндердің аллергиялық жрақаттануының 4 типін ажыратады:

Реакцияның I типі атопиялық, анафилаксиялық, реагендік немесе дереу дамыған деп аталады және JgE және JgY кластарына жататын антиденелердің немесе реагиндердің пайда болу нәтижесінде дамиды. Реагиндер толықша клеткалар мен базофильді лейкоциттер беттеріне бекиді және жауапкер аллергендермен қосылған кезде гистамин, гепарин, серотонин, простагландиндер, лейкиндер және т.б. медиаторлар бөлінеді, аллергиялық реакцияның клиникалық белгілерін өрістетеді. Бұл типтегі аллергиялық реакциялар аллерген организмге енгеннен кейін дереу немесе 5-20 минуттан кейін дамиды. Бұл типтегі реакцияларға анафилаксиялық естен тануды, Квинке домбығуын, есекжем, демікпе ауруының қозуын, ауыздың вирустық және дәрілер әсерінен қабынуларын жатқызуға болады.

Аллергиялық реакцияның II типі цитотоксикалық деп аталады. Бұл тип кезінде организм тіндерінің клеткаларына қарсы JgY және JgM кластағы антиденелер пайда болады және олар комплементтің белсенділігін арттырады. Бұл типтегі реакциялар кезінде антигендер рөлін организмнің клеткалары мен тіндерінің аутоантигендері және клеткалар жарғағына екіншілей бекіген аллергендер (мысалы, дәрілік аллергендер) атқарады. Антиденелер организмнің өзгеріске ұшыраған (вирустар, әртүрлі микробтарды уыттары әсерінен) клеткаларымен қосылған кезде, белсенді комплемент клетканы жарақаттайды, тіптен бүлдіріп те жібереді. Бүлінген клеткалар фагоцитозға ұшырайды және организмнен аластатылады. Бұл кезде биологиялық белсенді заттар, лизосомальды ферменттер шешуші рөл атқармайды. Бұл типтегі реакцияларға дәрілер әсерін қан элементтерінің бұзылуын, ауыздың өліеттене – жараланып қабынуын, ошақты қызыл жегіні жатқызуға болады.

Аллергиялық реакцияның III типі – тіндердің иммундық кешенмен жарақаттануы (Артюс типі немесе иммундыкешенді тип). Бұл тип аллергиялық реакция құрамына JgG және JgM класындағы антиденелер бар айналып жүретін иммундық кешеннің құрылуы нәтижесінде дамиды. Бұл кластағы антиденелер антигенмен қосылған кезде преципитат құрады және иммундық кешенің құрылуы антигеннің немесе антидененің шамадан көп болуымен байланысты болады. Бұл кезде аллергендер рөлін бактериялар мен тағамдық заттар орындауы мүмкін. Айналмалы иммундық кешендер (АИК) тіндердің базальды жарғағына шөгуі мүмкін, тромбоциттерді аллергиялап, шағын тробылар құрылуына үлес қосуы мүмкін. Қанға көп мөлшерде аллерген түскен кезде иммундық кешен миокард қылтамырларын, бүйректерді, буындарды жарақаттауы мүмкін. Бұл реакцияның патохимиялық кезеңінде комплементтің, лизосомалды ферменттердің (иммундық кешеннің фагоцитозға ұшырауы нәтижесі) белсенділігі күшейеді. Кининдер қан тамырларының өткізгіштігін жоғарылатып, бронхылардың жазық еттерін жиырып (тырыстырып), лейкоциттердің хемотаксиске ұшырауын жылдамдатады. Гистамин мен серотониннің рөлі аса айқын болмайды.

Бұл типті аллергиялық реакциялар аутоаллергиялық аурулардың (көптүрлі жалқықты эритема, ауыздың қайталамалы афтозды қабынуы, жүйелі қызыл жегі, буынның ревматоидты қабынуы) патогенезінде белгілі орын алады.

Аллергиялық реакциялардың (жарақаттанудың) IV типі немесе баяу дамыған аллергиялық реакцияның (баяу дамыған жоғары сезімталдық, клеткалық жоғары сезімталдық) дамуында сенсибилизацияланған Т-лимфоциттер антидене қызметін атқарады. Олардың жарғағында (мембранасында) арнайы антигенмен әрекетке түсетін рецептрлар бар. Клеткалар бетінде орныққан немесе еріген жағдайдағы антигенмен Т-лимфоциттер қосылған кезде лимфокиндер (клеткалық иммунитет медиаторы) бөлінеді. Қазіргі кезде лимфокиндердің 30-дан аса түрлері анықталған. Лимфокиндер макрофагтар мен басқа лимфоциттерді антиген бар аймаққа шоғырландырып, қабыну үрдісін туындатады. Медиатрлардың негізгі қызметтерінің бірі – лимфацит, сенсибилизацияланған антигенді (микрооргназмдер немесе бөгде клеткаларды) жоюға лимфациттерді тарту. Сенсибилизацияланған организмде баяу дамыған реакция организмге аллерген түскен соң 28-48 сағаттан кейін дамиды және ол көптеген вирустық және бактериялық инфекциялардың (туберкулез, мерез, алапес), трансплантаттың ажырап кету реакциясының патогенезінде белгілі рөл атқарады. Қылша, қорасан кезінде шығатын және қарапайым герпес вирусы туындататын бөрпелер де баяу дамыған аллергиялық реакцияның нәтижесі деуге болады. Мұның себебі-цитотоксикалық Т-киллерлер вирус жұққан клеткаларды жоюға әрекет жасайды.

Қорыта келгенде аллергиялық реакциялардың түрі антигендердің қасиетіне және организмнің реактивтігінің жағдайына байланысты болады және аллергиялық аурулардың клиникалық белгілері мен ол кездегі патоморфологиялық өзгерістер тіндердің бірнеше типті аллергиялық жарақаттануы нәтижесінде дамуы мүмкін.

 

Аллергиялық аурулардың арнайы диагностикасы

Аллергиялық аурулардың диагонозын нақтылау үшін аллергологиялық анамнезді мұқият жинап, арнайы сынамалар және зертханалық зерттеулер жүргізу керек.

Аллергологиялық анамнезді жинау арқылы тұрмыс жағдайында және өндірісте адам қатынаста болған, аллергиялық реакциялар тудыруы мүмкін заттарды анықтайды. Сонымен қатар адамның аллергиялық реакцияларға бейімділігі де (тұқымқуалаушылық арқылы немесе жүре дамыған), оны дамытуға жағдай тудыратын экзогендік және эндогендік факторларда (ауа райы, эндокриндік, жалпы соматикалық, психикалық аурулар) ескерілуі қажет. Анамнез жинаған кезде науқас адамның вакцина немесе сарысу еккен кездегі, дәрілер қабылдаған кездегі организмнің әрекетімен, үй-тұрмыс және жұмыс жағдайымен танысқан тиімді.

Кәсіби мамандығына байланысты қандай химиялық заттармен қатынаста болатынын да анықтау қажет. Мұқият жиналған анамнез аллергиялық реакцияның типін, қандай аллерген тудыруы мүмкіндігін анықтауға көмектеседі. Ауруды туындатқан нақтылы аллерген арнаулы аллергологиялық сынамалардың және зертханалық зерттеулердің нәтижесінде анықталады.

Аллергологиялық сынамаларды аурудың беті қайтқан соң 2-3 аптадан кейін жүргізеді (бұл кезде организмнің аллергенге жоғары сезімталдығы төмендейді). Олар: терілік және арандатушы (провокационная) сынамалар.

Терілік сынамалар болжамалы аллергенді теріге енгізіп, дамыған қабыну реакциясын бағалауға негізделген. Терілік сынамалардың бірнеше түрі бар: бастырмалық (аппликационная), скарификациялық (теріні жыру арқылы аллергенді сіңіру) терііштік.

Терілік сынамаларды аллергиялық реакциялардың түріне, тексерілетін аллергеннің топтық ерекшелігіне байланысты таңдайды.

Аллергиялық реакциялардың диагнозын зертханалық әдістер де падалануға болады. Олар: базофильді лейкоциттердің дегрануляциялануы (Шелли тесті), лейкоциттердің бласттранформациялануы, нейтрофилдердің зақымдану және лейкоцитолиздену реакциялары. Бұл әдістердің артықшылығы – in vitro жүргізілуі және анафилаксиялық реакциялардың даму мүмкіндігінің болмауы.

 

Стоматологияда жиірек кездесетін аллергиялық

аурулардың клиникалық белгілері

 

Анафилаксиялық естен тану.

Анафилаксиялық естен тану (анафилактический шок – choc anaphylacticus) – даму жылдамдығына және ауырлығына байланысты аллергиялық реакциялардың ең ауыр және өте шұғыл дамитын түрі. Анафилаксиялық естен тану жүйелі аллергиялық реакция ретінде кез-келген аллергенге (дәрілер, тағамдар, шыбын-шеркейдің шаққаны, косметикалық және парфюмерлік заттар) дамиды және дәрілерді адам денесіне инемен егу кезінде (көбінесе көк тамырға енгізгенде) жиі кездеседі.

Анафилаксиялық естен танудың патогенезінде тіндердің аллергиялық жарақаттануының I типі немесе реагиндік типі (Дтелл және Кумбс жүйесі бойынша) белгілі орын алады.

Стоматологиялық тәжрибеде көптеген дәрілер: анестетиктер, анальгетиктер, антибиотиктер, сульфаниламидтер, витаминдер, антисептиктер, пломбылық материалдар (түбір өзектерін толтыруға арналған эвгенол және формалин негізді қойыртпақтар), акрил пластмассалары қолданылады. Осылардың көпшілігінің (пластмассалар, новокаин, пенициллин) аллергендік қасиеттері жоғары, себебі олар организм белогымен және басқа макромолекулалармен тұрақты байланыс құрып, жоғары сенсибилизациялаушы қасиетке ие бола алады.

Анафилаксиялық естен тану организм аллергенмен қатынасқа түскеннен кейін 2 секундтан -60 минут арасында дамиды, кейде 4, тіпті 8 сағаттан кейін де дамуы мүмкін.

Анафилаксиялық естен танудың клиникалық белгілерінің күрделілігіне және ауырлығына байланысты үш дәрежесін (жеңіл, орта және ауыр) ажыратады.

Жеңіл дәрежесі кезінде шамалы қантамырлық жетіспеушілік белгілері байқалады: қан қысымының төмендеуі, жүректің жиі соғуы (тахикардия), сонымен қатар бас ауруы, барлық реакциялардың тежелуі, терінің қызаруы және есекжем бөртпелерінің шығуы мүмкін. Аталған белгілер бірнеше минуттен бірнеше сағатқа дейін сақталып, организмге ешбір зиян келтірмей жойылып кетеді.

Орта дәрежесі кезінде клиникалық белгілер кеңірек өріс жаяды: қан қысымы күрт төмендеп, әлсіздік, бас айналуы, тыныс алудың қиындауы, жөтел, көру және есту қабілетінің төмендеуі, суық тер басуы, жүрек соғысының жиілеуі, мазасыздану, өлу қорқынышы, кеудеде құрғақ сырыл, лоқсу, құсу, терінің қызаруы мен бозаруы сияқты белгілер орын алады. Науқас адамның аяқ-қолы тырысып, есінен танады, теріге есекжем бөртпелері де шығуы мүмкін. Анафилаксиялық естен тану кезінде және оның барысында қанда лейкоцитоз, таяқшаядролы ауысу (25% дейін), анэозинофилия, лейкоциттердің базофильдік түйіршектенуі, плазмоцитоз дамиды. Біраз уақыт өткен соң (5-7 тәулік) эозинофилдердің саны көбейеді (15-19% дейін), шеттік қан құрамы қалыпқа келеді.

Аурудың ауыр түрі 10-15% -ды құрайды және 0,01% жағдайда өліммен аяқталуы мүмкін. Бұл кезде кенеттен қантамырлық коллапс дамып, науқас есіннен айырылады, тыныс алу ырғағы бұзылып, демалу қиындайды және жиілейді, бейжай күйге түсіп, еріксіз зәр шығарып, нәжіс бөледі. Тамыр соғысы қылдай болып, қан қысымын анықтау өте қиынға соғуы мүмкін, көз қарашықтары кеңейеді, жарыққа реакциясы әлсіз, кейде болмауы да мүмкін.

Анафилаксиялық естен тану кезінде объективті белгілер де дамиды: тері түсі біресе қызарып, біресе бозарып көкшіл түстенеді, қабақтары, ерін жиектері, ауыз кілегей қабығы домбығып кетеді. Жүрек-қан тамыр және дем жеіспеушілігі нәтижесінде науқасқа дер кезінде көмек көрсетілмесе 5-40 минут арасында қайтыс болады.

Анафилаксиялық естен танудың ауыр түрінің барысында көп айналымының бұзылуы нәтижесінде тіндерде некроздану үрдісі орын алады. Мұндай өзгерістер көбіне мида, миокардта, ішектерде, бүйректе, өкпеде дамиды.

Аурудың диагнозын анықтауда дәрігердің аса сақтығы маңызды рөл атқарады және аллергеннің әсеріне организмнің шұғыл жауабын анықтау қиынға соқпайды.

Сараптамалы диагоностикасы. Анафилаксикалық естен тануды жүректің шұғыл жетіспеушілігінен, миокард инфарктінен, талма ауруынан ажырата білу керек.

Емі. Анафилаксиялық естен тануды емдеуді оның алғашқы белгілері білінісімен бастау керек және ең алдымен аллергеннің организмге одан әрі енуін, оның сіңуін (егер ол енгізілген болса) тоқтату керек. Ол үшін инъекция жасалған жерден жоғарырақ бұрау салу (дәрі көктамырға енгізілген жағдайда) немесе сол аймақты айналдыра адреналиннің 0,1% ертіндісін 0,3-0,5 мл мөлшерінде инемен енгізу, қажет болса 10-15 минуттен кейін қайталау қажет. Науқасты басын шалқайта арқасына жатқызып, екі аяғын көтеріңкі орналастырады, тілін қозғалтпай бекітіп, жыныс жолдарын кілегейлі сұйықтан тазартады, алмалы протездерді алып тастайды. Мойынын, кеудесін ашып, белбеулерін босатып, таза ауаның келуін қамтамасыз ету немесе оттегімен демалдырады. Дем алуы тоқтаған жағдайда «ауыз-ауыз» («рот в рот») тәсілімен қолдан дем алдырады немесе өкпені жасанды желдеткіш аппаратын қолданады.

Артериялық қысымды көтеру үшін адреналиннің 0,5 мл 0,1% ертіндісін немесе мезатонның 0,3-1,0 мл 1% ертіндісін бұлшық етке, немесе норадреналиннің 2-4 мл 0,2% ертіндісін (глюкозаның 5% ертіндісінің бір литріне немесе натрий хлоридінің изотониялық ертіндісіне қосылған) көктамырға (тамшылату әдісімен) егеді. Анафилаксиялық естен тануды емдеу үшін адреналиннің үлкен маңызы бар: біріншіден ол қантамырлық коллапсты жояды, екіншіден бронхылардың тарылуын, жазық еттердің жиырылуын тежейді.

Адреналинмен қатар көктамырға глюкокортикостероидты препраттарды (100-200 мг гидрокортизонды немесе 60-120 преднизолонды, болмаса 8-10 мг дексаментазонды 20 мл физиологиялық ертіндіге қосып), антигистаминдік дәрілерді (1-2 мл 1% димедролдың, супрастиннің 2%, пипальфеннің 2,5% ертіндісі) көктамырға немесе бұлшық етке салады.

Бронхылар тарылуын тежеу үшін эуфиллиннің 2,4% ертіндісін натрий хлоридінің 10мл изотониялық ертіндісіне, немесе глюкозаның 40% 10 мл ертіндісіне қосып көктамырға құяды.

Науқастың тынышы кеткен (жүйкесі қозушылық) немесе аяқ-қолы құрысып-тырысып қалған жағдайда нейролептиктер мен транквилизаторлар (тыныштандыратын дәрілер – седуксен, реланиум, триоксазин, тазепам, дроперидол және б.) берген жөн.

Егер анафилаксиялық естен тану пеницилиннен дамыған болса, көктамырға натрий хлоридінің 2 мл изотониялық ертіндісінде ерітілген пинициллиазаның 1.000 000 бірлігі енгізіледі.

Науқасқа жедел жәрдем көрсете отырып, «жедел дәрігерлік көмек» шақырып, арнайы ауруханаға жібереді.

Аурудың алдын алу үшін стоматологиялық ауруларды емдеу, дәрілер тағайындау алдында мұқият аллергологиялық анамнез жинау керек. Дәріні енгізер алдында осыдан бұрын осы дәріге туындас топтағы дәрілердің біріне аллергиялық реакция болғанын немесе болмағанын анықтау қажет. Анамнезінде белгілі бір дәріге аллергиясы бар науқастарға жаңа дәрі енгізер алдында антигистаминдік дәрілер тағайындау қажет.

Ангионеврозды Квинке домбықпасы

Сурет -21. Квинке домбықпасы

Антигионеврозды Квинке домбықпасы (ангионевротический отек Квинке(сурет -21) – oedema angioneuroticum Quicke) – шұғыл дамыған аллергиялық реакцияға жатады және терінің терең қабатының, немесе кілегей қабықтың жедел домбығуымен сипатталады. Домбықпа өз бетімен із-түзсіз жойылып кетеді, кейде жиі-жиі қайталанып тұрады. Ең алғаш ауруды неміс терапевті Квинке (1862) сипаттап жазған. Квинке домбығуы реагиндік типтен дамитын аллергиялық реакцияға жатады. Алдын ала сенсибилизацияланған организмде дамыған аллергиялық реакция кезінде бөлінген биологиялық белсенді заттар (гистамин, серотонин, гепарин және кининдер, простагландиндер) ұсақ қан тамырларын кеңейтіп және өткізгіштігін жоғарылатады, уыттың сіңген әсерінен сыртқа шыққан қан сарысуы тіндерде домбығуына алып келеді. Даму патогенезі бір типтес болғандықтан Квинке домбығуы есекжеммен (крапивница) қатар кездесе береді.

Квинке домбықпасы әртүрлі тағамдардың, дәрілердің (антибиотиктер, сульфаниламидтер, салицилаттар, иод, бром және б.), стоматологияда қолданылатын пломбылық және тіспротездік материалдардың, косметикалық заттардың, суықтың, шыбын-шіркей шағуы әсерінен дамиды. Сонымен қатар аурудың патогенезінде тұқым қуалаушылық, вегетативті жүйке жүйесінің оңай қозғыштығы, организмдегі созылмалы инфекция көздерінің болуы сияқты факторлар жетекші орын алады.

Клиникалық көрінісі. Ангионеврозды домбықпа организм аллергенмен қатынасқа кіріскеннен кейін аз уақытта (5-10 минут өткен соң) дами бастайды және дененің кез-келген аймағында орналасады. Бет-жақ аймағында орналасқан кезде еріндер, мұрын аймағы, қабақ, тіл, кеңірдек және ауыз кілегей қабығы домбығып кетуі мүмкін.

Домбықпа кезінде лоқсу, құсу, бас ауруы, домбыққан аймақтың қатты қышуы, ысып-күюі, дірілдеп-қалтырау сияқты ыңғайсыздық белгілері мазалайды. Тілдің және ауыз кілегей қабығының домбығуы, дәм сезудің, сөйлеу және ас қабылдау қызметтерінің бұзылуына әкеп соғады. Тері мен кілегей қабық түсі аса көп өзгермейді, ал кейде қызарып немесе бозғылттануы мүмкін.

Жұмсақ таңдай, таңдай имектері, көмейдің кілегей қабығы домбыққан кезде тыныс алу қиындап, дауыс қарлығып, кейде дыбыс шықпай қалады. Дауыстың қарлығуы-көмейдің домбығуының ең ерте белгісі. Бұл кезде науқасты шұғыл аурухананың арнайы бөліміне жіберу немесе трахеотомия жасау керек.

Аллергиялық домбықпаның өзіндік ерекшелігі – біржақты (ассиметриялы) орналасуы, бір шыққан жеріне қайталап шыға беруі, және антигеннің әсері тоқтаған соң бірнеше сағаттан немесе 1-2 күннен кейін өз бетімен толық жойылып кетуі.

Қайталамалы домбықпа кезінде тіндердегі сарысудың толық сорылмай қалуы да мүмкін. Домбықпа келесі жолы қайталанған кезде сарысу қалдығы тағы қалып қояды да, ұзақ уақыт және толассыз домбығуға ұшыраған коллаген және ет талшықтары фиброздануға ұшырап, жарақат аймағы қалыңдап, тығыздана бастайды. Осының нәтижесінде белгілі-бір аймақтың немесе ағзаның көлемі ұлғаяды (мысалы, еріннің көлемінің ұлғаюы – макрохейлия, тілдің көлемінің ұлғаюы - макроглоссия). Қайталамалы домбықпа бет-жақ аймағында көбінесе созылмалы одонтогендік инфекция ошағы бар адамдарда кездеседі.

Квинке домбықпасы кезінде науқас адамның қанында аллергенге қарсы «Е» класына жататын иммуноглобулиндер және шағындау эозинофилия анықталады.

Квинке домбықпасын (бет-жақ аймағында) Мелькерсон-Розенталь синдромы кезіндегі домбығудан, лимфагиомадан, периостың қабынуы кезіндегі тіндердің коллатеральды домбығуынан, бет тілмесінен ажырата білу керек.

Емі. Мүмкін болғанша аллергеннің организммен қатынасын жою керек. Домбықпа пайда бола салысымен антигистминдік дәрілерді бұлшық етке салып, бірнеше күн (7-10 күн) іштей тағайындау керек. Қан тамырларының өткізгіштігін азайту үшін аскорутин және «С» витаминін тағайындайды (аскорутин 0,5 гр күніне 3 рет, аскорбин қышқылын 0,1 гр күніне 3 рет, 15-20 күн шамасында). Натрий тиосульфатының 10 мл 30% ертіндісін бір рет көктамырға енгізе жақсы нәтиже береді.

Көмей домбыққан кезде 25-30 мг преднизолон – гемисукцинатын бұлшық етке жібереді. Егер артериялық қысым төмендеген жағдай болса, тері астына адреналиннің 0,5 мл 0,1% ертіндісін егеді.

Алдын алу. Квинке домбықпасы қайталанбауы үшін аллергия туындатқан аллергенді мүмкіндігінше аластауту қажет және организмдегі созылмалы инфекция ошағын жою шараларын қолға алған жөн.

Дәрілер әсерінен туындайтын аллергия

Соңғы мәліметтерге сүйінсек, дәрілер әсерінен дамитын аллергиялық реакциялар 6-25% құрайды. Ауыз кілегей қабығының дәрілерден аллергиялық жарақаттануы жиі орын алады, себебі, ауыз қуысы дәрілермен жиі қатынасқа түседі.

Дәріден туындаған аллергиялық реакцияның патогенезінде тіндердің аллергиялық жарақаттануының кез-келген типі, кейде аралас типтерде кездеседі. Мұның өзі көп жағдайға байланысты:организмнің тұлғалық реактивтілігіне, дәрілік аллергеннің ерекшелігіне, оны енгізу жолына, адам бойындағы созылмалы ауруларға. Сондықтан аллергиялық реакцияларды шартты түрде ғана жедел және баяу дамыған болып бөледі. Дегенмен, көп жағдайда дәрілік аллергендерден баяу дамитын аллергиялық реакциялар туындайды және клиникалық көріністері де әртүрлі, тері мен кілегей қабықтың шектеле жарақаттануымен қатар, біраз ағзалар мен жүйелер (асқазан-ішек жолы, тыныс алу, зәр бөлу ағзалары) қатар зардап шегеді.

Ауыз ішінде дәрілерден туындаған аллергиялық реакциялардың түрлері де әр түрлі болады.

Аллергиялық жарақат ошағының орналасу аймағына қарай ауыздың, тілдің, еріннің, таңдайдың дәріден аллергиялық қабынуларын ажыратады. Қабыну үрдісінің ауырлығына байланысты: катаральды және катаральды-геморрагиялық, буллезді, өліеттене-жараланып қабынуы.

Ауыздың дәріден катаральды және катаральды-геморрагиялық қабынуы (катаральный медикаментозный стоматит – stomatitis cataralis medicamentosa, катарально-геморрагический медикаментозный стоматит – stomatitis haemorragica-cataralis medicamentosa). Патологиялық үрдіс ауыз кілегей қабығын жайыла немесе шағын аймағын (тілді, ерінді, таңдайды) жарақаттауы мүмкін.

Алғашқы кезде ауыз кілегей қабығының әртүрлі аймағында аздаған ысып-күю және қышу сияқты сезімдер мазалап, кейінірек құрғау, әртүрлі тағам қабылдағанда ашып ауыру сияқты белгілер қосылады.

Ауыз ішін қарап тексергенде шағын немесе аумақты ошақта қатты қызару, домбығу (тілдің бүйір беттерінде, екі ұрттқа тістердің ісі түседі) байқалады. Кейде нүктелі (петехиялар), шағын көлемді (пурпралар) немесе  көлемі үлкен қан құйылу ошақтарын (экхимоздар) байқауға болады.

Тілдің үсті қатты қызарып, жіп тәрізді бүртіктері атрофияға ұшырайды. Қызыл иек бүртіктері атрофияланған, қызарып ісінген, оңай қанағыш келеді. Катаральды қабыну дәрі қабылдағаннан кейін 2-4 күн өткен соң немесе одан да кешірек уақытта дамуы мүмкін.

Кілегей қабықтың катаральды қабынуының ағымы жеңіл, науқастың жалпы жағдайы өзгермейді. Кейде теріге де бөртпелер шығып, дене қызуы аздап көтерілуі де мүмкін.

     Сараптамалы диагностикасы.Ауыздың дәріден катаральды қабынуын атрофиялаушы кандидоздан, В₆, В₁₂ витаминдер тапшылығынан, «С»витамині жетіспеушілігінен, әртүрлі инфекциялық аурулар кезіндегі өзгерістерден ажырата білу керек. Ауру анамнезінде дәрі қабылдағаны анықталса, диагнозын нақтылау қиынға соқпады.

Емі. Аллергия туындатқан дәріні қабылдауды тоқтату немесе басқа қауіпсіз дәрілермен алмастыру, антигистминдік дәрілер мен кальций препараттарын, С және Р витаминдерін тағайындайды, ауызды тамақ ішер алдында анестетиктер ертіндісімен (тримекаин мен пиромекаиннің 1-2% ертінділері), ас қабылдаған соң антисептиктер ертінділерімен (фурациллин, этакридин лактат, калий пермаганаты) булау, ащы және қатты тағамдар қабылдамау туралы кеңес береді.  

Ауыздың дәріден буулезді қабынуы (буллезный медикаментозный стоматит – stomatitis medicamentosa bullosa). Ауру басталар алдында ауыздың белгілі бір аймағы ысып-күйіп, ашып мазалайды. Бірнеше сағаттан немесе тәуліктен кейін қызарып домбыққан кілегей қабық бетінде эпителий астында орналасқан бір немесе бірнеше көпіршік немесе күлбірек бөрткендер пайда болып, кешікпей жарылып, эрозия ошағына айналады. Олар әртүрлі аймақта орналасады (көбіне тілдің үсті, қатты таңдай, еріндердің кілегей қабықтарында), кейде ауыз ішін толық жарақаттауы да мүмкін. Жақын орналасқан эрозиялар бір-бірімен қосылып, үлкен эрозиялы ошаққа айналады және беті өліетті-фибринді қақпен жабылады. Қызыл иек бүртіктері де қабынып, қанап, мазалай бастайды. Эрозия ошақтары пайда болғаннан кейін қайта ауру сезімі күшейіп, ауыздан сілекей бөлінуі көбейіп немесе құрғап ас қабылдау және сөйлеу қиынға түседі. Науқастың жалпы жағдайы аурудың ауырлығына байланысты әртүрлі деңгейде өзгереді, бойын әлсіздік билеп, дене қызуы көтеріледі (37°С - 38°С дейін). Аймақтық лимфа түйіндері ұлғайып, ауыруы мүмкін. Ауыз күтімі нашар болған жағдайда екіншілік инфекция әсерінен асқынулар орын алады. Қанда да өзгерістер болуы мүмкін: шамалы лейкоцитоз, кейде эозинофилия, эритроциттердің шөгу жылдамдығы жоғарылап, лейкопения мен лимфоцитоз қатар дамуы мүмкін.

Сараптамалы диагностикасы.Ауруды көптүрлі жалқықты эритемадан, буллезді, эрозиялы-жаралы қызыл жалпақ теміреткіден, күлбіреуікшеден, эрозияланған мерез папулаларынан ажырата білу керек. Ауру анамнезін дұрыс жинаған жағдайда, диагнозын нақтылау қиынға соқпайды.

Емдеу шаралары науқастың жалпы жағдайына, жарақат ошақтарының аумағына байланысты жүргізіледі. Аллергия туындатқан дәріні қабылдауды тоқтатып, антигистаминдік дәрілер, аскорутин, «С» витаминін тағайындайды. Науқастың жағдайы ауыр болған жағдайда натрий тиосульфатының 30% 5-10 мл ертіндісін көк тамырға, антигистаминдік дәрілерді, преднизалонды (15-30мг) бұлшық етке егеді (аурудың жағдайы жақсарғанға дейін).

Жергілікті емді уақытша жансыздандырудан бастайды. Жергілікті анестетиктерге болуы мүмкін парааллергиялық реакциялардан сақтану үшін антигистаминдік дәрілердің ертіндісін (димедрол немесе супрастиннің бір ампуласын 5-10 мл дистилденген суға ерітеді) бастырма немесе ауызды булау үшін пайдаланады. Ферменттерді (пруксол, трипсин, химотрипсин) қолдана отырып, жарақат ошағын өліетті тіндерден мүмкіндігінше тазартып, кортикостероидты жақпалардан бастырма қояды. Екі-үш күннен кейін кортикостероидты жақпаларды қолдануды тоқтатып, кератопластиктерден бастырма қоя бастайды (күніне 2-3 рет). Жарақат ошағына жайлы тағамдар қабылдап, сұйықты көп ішу (көбіне жылы минералды суды) туралы кеңес беріледі.

    Ауыздың дәріден өліеттеніп – жаралана қабынуы (лекарственный язвенно-некротический стоматит – stomatitis medicamentosa ulsero-necroticans). Бұл сырқат ауыздың аллергиялық қабынуының ең ауыр түрі және көп жағдайда жүйелі түрде дамып, теріні және басқа аймақтағы кілегей қабықты және ішкі ағзаларды да жарақаттайды. Ауру кенеттен дамиды, науқастың жалпы жағдайы өзгеріп, дене қызуы көтеріледі, бойын дымкәстік билеп, басы ауырады, сілекей көп бөлініп, шұбырып, түкірілмейді, ауызынан жағымсыз иіс шығады және қатты ауру сезімі мазалайды, ас қабылдауы қиындайды.

Ауыз ішін қарап тексергенде, жарақат ошағында кілегей қабық қатты қызарып, ісінгені және ақшыл-сұр немесе сарғыш-сұр түсті өліеттенген ошақ (бір немесе бірнешеу) анықталады. Өліеттенген тін оңайлықпен алына қоймайды, 2-3 күннен кейін ыдырауға ұшыраған кезде терең, қанағыш келетін шикі ет түсті жара беті ашылады. Аймақтық лимфа түйіндері ұлғайып, ауыра бастайды. Күтімі нашар ауыз жағдайында екіншілік инфекция әсерінен асқынып, жарақат ошағының аумағы үлкейе түседі және тереңдеуі де мүмкін. Кейде патологиялық үрдіс кілегей қабық асты тіндеріне де (сүйек және ет) жайылуы мүмкін. Аурудың өзіне тән ерекшелік белгілері болмағандықтан диагнозын нақтылау үшін анамнезін мұқият жинаған жөн.

Сараптамалы диагностикасы. Ауыздың дәріден өліеттеніп – жаралана қабынуын ауыздың фузоспирохетоз әсерінен өліеттеніп-жаралана қабынуынан (Венсан стоматиті), қан аурулары (лейкоз, агранулоцитоз) кезіндегі жаралана жарақаттануынан, трофикалық жаралардан (қантамыр – жүрек аурулары, сусамыр кезіндегі) ажырата білу керек.

Емі. Аллергиялық реакция туындатқан дәріні енгізуді немесе қабылдауды тоқтатып, антигистаминдік дәрілерді тағайындайды. Науқастың жағдайы ауыр болған жағдайда 40-60 мг преднизолонды көктамырға немесе бұлшық етке егеді (тәулігіне бір рет жағдайы жақсарғанға дейін). Организмнің уыттану белгілері анықталған болса, көктамырға натрий тиосульфатының 5-10 мл 30% ертіндісін егу қажет (емдеу курсы 10 ине). Аурухана жағдайында көктамырға полиглюкин, физиологиялық ертінді, глюкозаның 40% ертіндісін аскорбин қышқылымен бірге құйған да тиімді болады.

Сенсибилизациялаушы әсер ететін тағамдарды (кофе, жұмыртқа, шоколад) қабылдауға тыйым салынады.

Жергілікті емдеу шаралары: ауру сезімін уақытша басып, жарақат ошақтарын антисептик, ферменттер ертінділерімен өңдеп, глюкокортикоидты жақпалармен, кератопластиктермен және дәнекер тіннің белсенділігін жоғарылататын препараттармен (актовегин, солкосерил, паилак жақпалары, алой линименті «Пропоцеум») бастырма қою.

Уытты эпидермальды некролиздену, Лайелла синдромы (эпидермальный токсический некролиз – epidermalis toxica necrolysis, синдром Лайелла).

Бұл ауру уытты-аллергиялық реакциялардың ең ауыр түріне жатады. Аурудың белгілерін алғаш 1956 жылы, одан кейін 1967 жылы Лайелл сипаттап жазған. Бұл – анафилаксиялық естен танудан кейін кездесетін ең ауыр аллергиялық реакция және тері мен кілегей қабықтың эпителий қабатының некролизденуімен сипатталады. Кейбір мамандар оны «күйген тері синдромы» деп сипаттаған, дәрілерден және басқа аллергендерден дамитын аллергиялық реакциялардың 0,3% құрайды және 30-50% жағдайында өліммен аяқталады. Лайелл ауруы көбінесе дәрілерді (сульфаниламидтер, антибиотиктер, салицилаттар, барбитураттар, безгекке қарсы дәрілер, В₆ витаминін) қабылдағаннан кейін дамиды.

Кейбір жағдайларда бүлінген тағамдардың уытты-аллергиялық әсерінен немесе стафилококтың инфекциядан (көбіне балаларда) дамиды.

Клиникалық көрінісі. Ауру жедел дамиды, дене қызуы кенеттен 39-40°С көтеріледі. Бірнеше сағаттың ішінде бет, бөксе, аяқ-қол терілерінде және ауыз кілегей қабығында үлкен аумақты қамтыған, кейбіреулері бірігіп кеткен ісініңкі және аздап ауыратын эритемалы дақтар пайда болады. Кешікпей қызарған ошақтар аймағында көлемі әртүрлі (кішігірім жұмыртқа көлемінен адам алақанының аумағындай) қабығы өте жұқа, болбыр (дряблый) күлбірек бөрткендер шығып және аз уақыт өтпей-ақ жарылып эрозияларға айналады. Эрозиялар жиегінде кулбірек бөрткендер қабығынан қалған эпителий үзіктері сақталады. Кейде күлбірек бөрткендер түсі өзгермеген тері мен кілегей қабық беттеріне де шығуы мүмкін. Никольский симптомы эрозия төңіректерінде және көрер көзге өзгермеген аймақтарада да оң болады. Аурудың шыңы кезіндегі клиникалық көрінісі терінің II-III дәрежелі күйігіне ұқсас келеді. Кейде эпителий қабаты үлкен аймақтан тұтас сыдырылып түсуі де мүмкін. Бұл белгіні «шұлықты шешу белгісі» («симптом снятия чулка») деп те атауға болады. Цитологиялық зерттеу кезінде акантолизденген клеткалар анықталмайды.

Аурудың даму патогенезінде тері мен кілегей қабықтың өскін қабаттарында (базальды және мальпигиев қабаттарында) бомбығу, клеткааралық байланыстардың бұзылып, эпителий ішінде немесе эпителий астында күлбірек бөрткендердің пайда болуы, жабынды эпителийдің жоғарғы қабатарының өліеттенуі сияқты өзгерістер орын алады.

Сараптамалы диагностикасы. Ауруды көптүрлі жалқықты эритемадан (Стивенс-Джонсон синдромынан), күлбіреуікшеден және күйіктен ажырата білу керек.

Емі. Науқасты емдеуді аурухана жағдайында арнаулы мамандар жүргізеді. Кортикостероидты, антигистаминдік дәрілер, уытсыздандырушы препараттар (натрий тиосульфатының 30%, кальций хлоридінің 10% ертінділері), гемодез, С, Р витаминдері тағайындалады.

Жергілікті емі ауру сезімін басу, антисептикалық өңдеу, өліеттенген тіндерді тазалау, жаралы аймақтардың жазылуын жылдамдату, ауыз күтімін дұрыс сақтау сияқты шараларды қамтиды. Ауру тағамдар әсерінен дамыған жағдайда, сүттен және көкөністерден дайындалған ем-дәм тағайындаған тиімді.

 

Ауыздың жанаспалы аллергиялық қабынуы

(контактный аллергический стоматит-stomatitis contactilis allergic)

Ауыздың жанаспалы аллергиялық қабынуы – баяу типті аллергиялық реакцияға жатады. Ауыз іші тіндерінде аллергиялық қабынуды туындататын көптеген себептерді атауға болады. Олар: металқұрамды пломбылар (көбінесе күміс амальгамасынан қойылған), тіс протездерінің құрамына кіретін металдар (кобальтпен, хроииен, палладиймен үйлестірілген никель), алмалы-салмалы протездер дайындайтын акрилді пластмассалардың құрамына кіретін заттар (мономер, бояулар, гидрохинон, үштік аминдер). Жанаспалы аллергия еріндер жиегінде косметикалық заттардан (ерінге жағатын далаптардан, майлардан), ауыз ішінде тіс тазалайтын ұнтақтар мен қойыртпақтардан, эликсирлерден дамуы мүмкін.

Клиникалық көрінісі. Жанаспалы аллергиялық реакция көбінесе 5-7 күннен кейін, кейбір кездерде аллергенмен алғашқы қатынастан кейін бірнеше айдан соң дамиды. Аллергенмен жанасқан аймақта кілегей қабық қатты қызарып, ісінеді, ұсақ қан құйылу ошақтары (геморрагиялар) да байқалады. Кейде қызарған ошақтарда ұсақ көпіршік немесе күлбірек бөрткендер пайда болып, кейіннен жарылып, эрозиялы аймаққа айналады. Науқас адам ауыз ішінің белгілі бір аймағында ысып-қызу, күю, ашу, құрғау сияқты сезімдердің мазалайтынына, ал эрозияланған ошақтар пайда болған кезде ауыратынына шағымданады.

Диагнозын нақтылау. Ауыздың жанаспалы аллергиялық қабынуын анықтау үшін жарақат ошағының белгілі бір сенсибилизациялаушы фактормен байланысына, клиникалық көрінісінің ерекшелігіне үлкен мән береді. Сонымен қатар элиминациялау тестінің, тері сынамаларының, зертханалық зерттеулердің де маңыздылығын ұмытпау керек.

Емі. Аллергиялық реакция туындатқан аллергенді организмнен аластату керек және болашақта организмге әсер ету мүмкіндігін болдырмауға тырысу керек. Ол үшін металқұрамды пломбылардың орнына басқа материалдардан пломба қойып, жаңа протездер (аллергендік қасиеті аз материалдардан) дайындау қажет. Десенсибилизациялаушы дәрілер тағайындап, жергілікті емді жарақат ошағындағы патологиялық үрдістің ауырлығына байланысты жүргізеді (ол шаралар ертеректе айтылған).   

 

9.10.Көптүрлі жалқықты эритема

Сурет -22. Көптүрлі жалқықты қызарма

Көптүрлі жалқықты эритема(сурет -22) немесе көптүрлі жалқықты қызарма (многоформная экссудативная эритема – erythema exudativum multiforme) – тері мен кілегей қабықтың шұғыл қабыну нәтижесінде әртүрлі бөрткендердің (эритемалардың, көпіршік және күлбірек бөрткендердің, түйіншектердің) шығуымен сипатталатын ауру. Ағымы белгілі бір циклмен дамиды және ауық-ауық қайталанып тұрады (көбінесе көктем-күз айларында). Ауру еңбекке қабілетті жастар (20-40 жас), арасында оның ішінде ер адамдарда жиі кездеседі.

Клиникалық белгілерін көптеген авторлар сипаттаған, ал F.Hebra (1954 ж.) толық сипаттап жазған.

Этиологиясы мен патогенезі әлі толық анықталмаған және осы уақытқа дейін көптеген талас-айтыстар туындатуда. Анықталған этиологиялық факторларына сүйену негізінде аурудың екі түрін ажыратады (Машкилейсон А.Л., 1965; Абрамова Е.И., және б., 1975). Бірінші түрін нағыз немесе идиопатиялық эритема немесе инфекциялы-аллергиялық, екінші түрін токсико-аллергиялық көптүрлі жалқықты эритема деп атайды.

Инфекциялы-аллергиялық түрін аутоаллрегиялық аурулар қатарына жатқызуға болады, өйткені оның туындауында организмде стрептококты және стафилококты инфекция ошақтарының, қарапайым герпес, Коксаки вирустарының белсенділігінің жоғарылауының үлкен маңызы бар. Попова Л.В., (1975) зерттеулеріне сүйенсек, осы аурумен ауырған адамдардың 72%-да стрептококк, стафилококк және ішек таяқшаларының антигендеріне сенсибилизациялау анықталған. Ал көптүрлі жалқықты эритеманың (КЖЭ) герпестік инфекциядан кейін немесе онымен ауру кезінде дамуы, герпестік вирустың ауруды туындатуға қосқан үлесін көрсетеді. Мұның дәлелі ретінде КазҰМУ-нің терапиялық стоматология кафедрасында КЖЭ-мен емделген науқастардың 25%-да ауру қайталамалы инфекциядан кейін, ал 10%-да герпестік инфекциямен қатар кездескенін дәлел ретінде келтіруге болады.

Аурудың патогенезі де толық зертелмеген, бірақ онда иммундық механизмдердің қатысының барлығына күмән келтіруге болмайды. Себебі, осы аурумен сырқат адамдардың терісінің қантамырларында иммуноглобулиндер мен комплемент жүйесінің компоненттерінің қоры, ал қанында иммундық кешендер анықталған. Мұның өзі аурудың III типті иммундық жарақаттану (Джелли және Кумбс жүйесі бойынша) нәтижесінде дамитынын көрсетеді. Сонымен қатар аурудың жыл мезгілімен байланысы, кейбір аурулардың аллергологиялық анамнезінің күрделенбеуі, кейде аурудың емдеусіз-ақ бетінің қайтуы, оның негізінде иммундық механизмдерден басқалай себептер барлығын көрсетеді.

Клиникалық көрінісі. Аурудың инфекциялы-аллергиялық түрі көбінесе көктем-күз айларында кенеттен жедел басталады. Науқас адамның басы ауырып, бойын әлсіздік, салғырттық билеп, буындары сырқырап, бұлшық еттері сыздап, сүйектері шаншып, дене қызуы көтеріліп (38-39°С дейін), мазасы кетеді. Бір-екі тәуліктен кейін тері бетінде және ауыз кілегей қабығында бөрткендер пайда болады (ауыз кілегей қабығы 50-85% жағдайда жарақаттанады). Ауыз кілегей қабығында алдымен қатты қызарып ісінген немесе эритемалы ошақтар, ал біраз уақыттан кейін эпителий астында орын алған күлбірек немесе көпіршік бөрткендер пайда болып, көп ұзамай жарылып, аумақты эрозия ошақтарына айналады ( сурет). Алғашқы кезде эрозиялы ошақтар беті сұр түсті өліетті қақпен жабылады және оны алу оңайға түспейді,қатты ауру сезімін, қанағыштық туындатады. өліетті қақтан ажырағаннан кейін ашық-қызыл түсті эрозия беті ашылады, төңірегінде эпителий үзіктері сақталуы мүмкін (Никольский симптомы теріс болады). Эрозиялы ошақ баяу жазылған жағдайда беті қайтадан сары түсті фибринді қақпен жабылады. Ауыз кілегей қабығы жарақаттанған кезде қатты ауру сезімі пайда болып, ас қабылдауға және сөйлеуге кедергі келтіреді. Науқас адам ашығып, жағдайы одан әрі нашарлайды. Ауыз күтімінің жоқтығы, тісжегімен бұзылған көптеген тістердің болуы, фузоспирохетоздық микробтардың тікелей әсері аурудың асқынуын туындатады. Эрозиялы ошақтар сарғыш-сұр түсті өліетті қақпен жабылады, тістер бетінде, тілдің үстінде қалың жабысқақ қақтар пайда болып, сілекей көп бөлініп, ауыздан жағымсыз иіс шығады. Аймақтық лимфа түйіндері ұлғайып, ауырғыш бола бастайды.

Көптүрлі жалқықты эритема кезінде екі ұрттың, тілдің, жұмсақ таңдайдың ауыз түбінің және еріннің кілегей қабығы жиі жарақаттанады. Кейде осы аталған аймақтар қатар тұтаса жарақаттанады. Бұл кезде ауыз кілегей қабығы жайыла қызарып, қатты домбығып, ісінеді. Жалқықтану үрдісі жайыла дамығандықтан, сулы бөрткендер пайда болмай-ақ эпителий қабаты өліеттенуге ұшырайды. Бұл кезде ауыз кілегей қабығы тұтас ақшыл-сұрланады және химиялық заттардан болған күйікке ұқсас келеді. Мұндай жағдайда қызарған ошақтарды байқау қиынға түседі, олар өліеттенген эпителий қабаты бар аймақтардың жиегінде немесе әлі өліеттенген аймақтарда сақталады. Ескере кететін жағдай бұл кезде қызылиек аймағы сирек жарақаттанады, тек ауыз күтімі нашарлауы нәтижесінде екіншілік инфекция әсерінен катаральды қабыну дамуы мүмкін.

Еріндер кілегей қабығы мен ерін жиектері жарақаттанады, екі ерін де қатты домбығып, ерін жиектеріндегі эрозиялар қалың сарысулы, қанды сарысулы қабықшалармен жабылып, ауызды ашу қиындайды. Ауыздағы бөртпелер 10-12 тәулік сақталады және осы кезде ауық-ауық қайта шығып отыруы мүмкін.

23-сурет. Алақандағы кокардаларға ұқсас бөрткендер

Тері бетіне шығатын бөртпелер көптүрлі болады. Олар дақты, папулалы, дақты-папулалы, көпіршікті, күлбіреуікті, көпіршікті-күлбіреуікті болуы мүмкін. Алғашқы кезде бөртпелер шыққанға дейін және шыққаннан кейін де қышу, қызу, күю сияқты сезімдер мазалауы мүмкін. Бөртпелердің саны аз болуы мүмкін, кейде көптеп шығып, топтаса, қолдың, білектің, білектің сыртқы бетінде, аяқтың, тізенің, санның алдыңғы бетінде симметриялы түрде орналасады. Сирек жағдайда алақан, бет, құлақ және мойын терілеріне шығуы мүмкін. Дақты-папулалы бөрпелер кезінде алғашында диаметрі 0,5-1,0 см, көтеріңкі орналасқан, көкшілдеу-қызыл түсті, шекарасы онша тегіс емес, домалақ пішінді дақты элементтер пайда болады (23-сурет). Біраз уақыттан кейін орталық бөлігі аздап төмендейді және көкшіл немесе сары түстенеді, ал жиегі ашық-қызыл түсті биіктеу қоршауға (бордюрге) ұқсап қалады. Немесе орталық бөлігінде шағын көлемді сарысулы, қанды-сарысулы жалқыққа толы көпіршік бөрткен пайда болып, сұйықтығы құрғауы нәтижесінде қабықшаға айналады («кокарда» симптомы). Кейде дақтардың орталық бөлігінде нүктелі некроздану ошақтары да пайда болуы мүмкін, әрбір бөрткен 7-8 күн сақталады. Кері дамыған кезде дақтар біртіндеп күңгірттеніп, сарғыш немесе қоңыр түстенеді, төңірегіндегі қоршау тегістеледі, беттері түлеп түсіп, орындарында қоңыр түсті пигментациялық ошақтар пайда болады. Сирек жағдайда беткей атрофиялануға ұшырайды. Бірнеше рет қайталап шығудың салдарынан бөрпелердің тері бетінде сақталуы 2-5 аптаға созылуы мүмкін.

 

24 сурет. Көптүрлі жалқықты қызарма. Білектің сыртқы бетіндегі кокардаға

ұқсас бөрткендер

Көптүрлі жалқықты эритеманың өршуі кезінде қанда организмдегі жедел қабыну үрдісіне тән өзгерістер байқалады.

Көптүрлі жалқықты эритеманың инфекциялы-аллергиялық түрінде тиімді емдеу және алдын алу шаралары жүргізілмесе ауру ұзақ уақыт жиі-жиі қайталанып тұрады. Ауру көбінесе көктем-күз айларында (жылына 1-2 рет), кейде жаз айларында да өршіп тұрады. Оның қайталануы организмнің резистенттігін төмендететін факторлармен (суыққа шалдығу, әртүрлі жұқпалы аурулар, бойдағы созылмалы ілеспелі аурулардың өршуі) тығыз байланысты және өршусіз кезеңдерде тері мен кілегейлі қабықта ешқандай өзгерістер анықталмайды.

Көптүрлі жалқықты эритеманың токсико-аллергиялық немесе симптоматикалық түрін дәрілерге сенсибилизацияланумен байланыстырады. Аурудың бұл түрі инфекциялы-аллергиялық түріне ұқсас келеді, бірақ бөрткендер көбірек және жайыла шығады, жыл мезгіліне байланысты қайталанбайды. Аурудың ағымы жедел, кенеттен дене қызуы көтеріліп (38-39°С дейін), бойды қалтыратады, әлсіздік пайда болады. Кешікпей ауыз ішінде ұрт, көмей және жұтқыншақ аймақтарында ауырып мазалайтын бөрткендер пайда болады, қызылиек пен еріндер қатты ісініп, ерін жиектерінде қанды қабықшалармен жабылған оңай қанайтын тіліктер пайда болып, ауызды ашып сөйлеу, ас қабылдау қиындайды. Сілекей көп бөлініп, ауыздан жағымсыз иіс шығады.

Тері бетіне шыққан бөрткендер аурудың инфекциялы-аллергиялық түріндегідей, кейде желшешек кезіндегі алғашқы бөрткендерге ұқсас немесе петехиялар мен пурпуралар түрінде де кездесуі мүмкін. Сирек жағдайда экземаға ұқсас бөрткендер шығуы мүмкін. Бес-алты күннен кейін қабықшалар пайда болып, екінші-үшінші аптада түсе бастайды. Дене қызуы алғашқы апта аяғында төмендеуге бет бұрады.

Стивенс-Джонсон синдромы – көптүрлі жалқықты эритеманың ең ауыр түрі. Алғаш рет аурудың белгілерін 1922 ж. американдық педиатрлар A.M.Stevens және F.C.Johnson сипаттап жазған. Кейінірек бұл ауру «жедел кілегейлі қабық-тері-көз синдромы» (острый слизисто-кожно-глазной синдром), «қатерлі жалқықты эритема» деген аттаулармен сипатталған.

Ауру жедел дене қызуының 38-40°С көтеріліуімен, буындардың сыздап, тамақтың қатты жұтқызбай ауруымен және сілікейдің көп бөлінуімен басталады. Бірнеше күннен кейін дене қызуы төмендеп, 2-4 апта субфибрильді күйінде сақталады.

Науқастың осындай ауыр жағдайында кеуде, иық, тізе және алақан терісінде домалақ немесе сопақ пішінді қою-қызыл түсті, ортасында пурпуралы қан құйылу ошағы бар дақты бөрпелер пайда болады. Соңынан папулалар, везикулалар, күлбіреуікк бөрткендер қоса шығады. Олардың орнында бір-үш жетіден кейін қабықшылар пайда болып, бір аптадан кейін түсе бастайды және орындарында пигменттелген дақтар қалады. Осы кезде дене қызуы да қалыпқа келе бастайды.

Науқастардың үштен бір бөлігінің ауыз, жұтқыншақ, көмей және кеңірдек кілегейлі қабықтары жарақаттанады. Қатты қызарып, домбыққан кілегейлі қабық бетіне күлбіреуік және көпіршік бөрткендер шығып, аз уақыттан кейін жарылып, үлкен көлемді, қанағыш келетін эрозия ошақтарына айналады. Ауыз ішіндегі эрозия беттері ақшыл-сұр түсті өліетті қақпен немесе ақшыл-сары түсті фибринді қақпен, ал еріндер жиегіндегі эрозиялар қанды-сарысулы қабықпен жабылады. Бұл кезде кез-келген тағамды қабылдау және сөйлеу қиынға соғады, аймақтық лимфа түйіндері ұлғайып, ауыратын болады. Осымен қатар басқа ағзалардың да (көздің, мұрынның, жыныс мүшелерінің) кілегей қабығы жарақаттанып, әртүрлі қабыну үрдістері (катаральды, буллезді, эрозиялы) дамиды.

Науқастардың қанында лейкоцитоз (10.000-16.000), таяқшаядролы ауытқу, кейде эозинофилия (12% дейін), лимфопения, анемия анықталады. Аурудың өте ауыр түрлері өліммен аяқталуы да мүмкін.

Аурудың салыстырмалы диагностикасы. Көптүрлі жалқықты эритеманың екі түрін бір-бірінен, акантолиздеуші және акантолиздемеуші күлбіреуікшеден, ауыздың жедел герпестік қабынуынан, екіншілік мерезден ажырата білу керек.

Емі. Аурудың жедел дамуы кезеңінде науқас организмінің уыттануын азайтатын, десенсибилизациялайтын, жалпы жағдайын жақсартатын, ауыздағы жарақат ошағының жазылуын тездететін симптоматикалық ем жүргізеді.

Аурудың жеңіл дәрежесі кезінде жалпылай емдеу үшін натрий салицилатын (0,5-1,0 г тәулігіне 4 рет), антигистаминдік дәрілерден супрастин немесе фенкарол (0,025 г тәулігіне 3 рет), тавегил (0,001 г 2 рет) және басқаларын, В тобындағы витаминдер жиынтығын, аскорутин, аскорбин қышқылын тағайындайды. Аурудың бетін этакридин лактаты 0,05 г тәулігіне 3 рет (10-20 күндей), левамизол (тәулігіне 150 г, бір аптада екі күн қатарынан, 5 күндік үзіліспен 2 ай қабылдайды) оңай қайтарады.

Аурудың орта дәрежесінде жоғарыда аталған дәрілермен қатар көктамырға натрий тиосульфатының 30% ертіндісін 10 мл (күніне бір рет, барлығы 8-10 инъекция) құйған тиімді.

Ауыр дәрежесі кезінде (инфекциялы-аллергиялық түрінде) кең спектрлі антибиотиктер, преднизолон (күніне 20-30 мг) тағайындайды және 5-7 күннен кейін 2-3 күнде бір 5мг-ға азайтып отырады. Сонымен қатар антигистаминдік дәрілер, натрий тиосульфатының 30% ерітіндісін, гемодез, витаминде, саңырауқұлақтарға қарсы дәрілер тағайындайды.

Стивенс-Джонсон синдромы кезінде науқас аурухана жағдайында емделуі қажет. Преднизолонның үлкен мөлшерін (60-80 мг) уытсыздандырушы дәрілермен бірге (реополиглюкин, гемодез, физиологиялық еіртінді, глюкозаның 5% ертіндісі) көк тамырға қалыптасқан жүйемен құяды.

Ауыз ішін тітіркендірмейтін, сұйық, жоғары қуатты тағам қабылдау туралы кеңес беріледі. Аурудың ремиссмялану кезеңіңде организмдегі созылмалы инфекция ошағын, оның ішінде одонтогендік ошақты жойып, иммундық жүйенің қызметін қалпына келтіру шараларын (иммунологтың қатысуымен) жүргізеді, организмнің қорғаныс қасиетін көтеріп, гипосенсибилизациялау мәселелерін (гистаглобинмен, гамма-глобулинмен, бактериялық аллергендермен, стафилококтық анатоксинмен) қарастырады. Гистаглобинді тері астына 1-2 мл аптасына 2-3 рет енгізеді, емдеу курсы 8-10 инъекциядан тұрады. Қылшаға және стафилококқа қарсы гамма-глобулинді де үш күнде бір рет 2 мл тері астына жібереді, емдеу курсы 5-7 инъекциядан тұрады. Міндетті түрде ауыз ішін сауықтырады.

Токсико-аллергиялық түрінде себепші дәрі-аллергенді анықтап және оны қабылдауды тоқтатып, жоғарыда көрсетілгендей емдеу шараларын жарақаттың ауырлығына байланысты жүргізеді. Егерде ауру құрамында сульфгидрильді топ бар дәрілерден дамыған болса, натрий тиосульфатын емдік дәрілер қатарынан шығарып тастайды.

Жергілікті емі ауыру сезімін басып, қабыну үрдісін тежеуге, жаралы ошақтардың жазылуын тездетуге бағытталады және бірізділікпен жүргізіледі.

Жарақат ошақтарын жансыздандыру үшін жергілікті анестетиктерді бастырма ретінде немесе ауызды булау үшін (тримекаиннің 2-3%, лидокаиннің 2%, пиромекаиннің 2% еітінділері, 5% пиромекаин жақпасы) пайдаланады.

Үй жағдайында ауырсыздандыру үшін ас қабылдар алдында және тістерін тазалар алдында төменде көрсетілген құрамды қоспамен (тримекаин 4,0, уротропин 8,0 және дистилденген су 200 мл) ауызды булаған тиімді. Бастырмалы жансыздандыру үшін аэрозольді препараттарды (Xylostesin-spray, Lidocain-spray, Anaesthesin-spray) қолданған да тиімді. Ауыз ішін, жарақат ошақтарын сутегінің асқын тотығының 0,25-0,5% ерітіндісімен, хлоргексидиннің 0,06% ерітіндісімен, хлораминнің 0,25% ерітіндісімен, 0,02% фурациллин және этакридин лактат ерітінділерімен шприцтің көмегімен жуып, мақта анжылармен сүртеді.

Өліеттенген тіндерді ферменттермен (трипсин, химотрипсин, лизоамидаза) бастырма қойып ыдыратып, жуып-шайқап, сүрту арқылы алып тастайды.

Эрозиялы ошақтардың жазылуын тездететін дәрілерден бастырма қояр алдында жарақат ошақтарын аэрозольді кортикостероидты препараттармен (оксикорт-аэрозоль, фторокор-аэрозоль, оксициклозоль-аэрозоль және б.) өңдеп алу керек. Олар жалқықтану, қабыну үрдістерін тежеп, қан тамырлардың өткізгіштігін азайтады. Эрозияның жазылуын жылдамдататын дәрілер ретінде кератопластиктер (каротолин, итмұрын және шырғанақ, зәйтүн майлары, 0,02% тезан линименті, А және Е витаминдерінің майлы ерітінділері) қолданылады.

Ауыз кілегей қабығын күніне кемінде бір рет, ал аурухана жағдайында 2-3 рет өңдеген жақсы нәтиже береді.

Тері бетіндегі жалқықты бөрткендер кортикостероидты және мырыш тотықты жақпамайлармен өңделу керек, ал құрғақ бөркендер өңдеуді қажет етпейді. Дақты бөрткендер аймағында қатты қышу, ысып-күю сияқты сезімдер мазаласа, олардың бетін 2% салицил спиртімен, Кастеллани сұйығымен өңдейді. Көздің кілегей қабығы жарақаттанған жағдайда 0,5% гидрокортизон немесе преднизолон жақпасын, 0,1% дексаметазон ерітіндісін пайдалануға болады.

Физиотерапиялық емдеу әдістерін де қолдануға болады. Оларды аурудың даму кезеңін, науқастың жалпы жағдайын ескере отырып, дәрігер-физиотерапевт тағайындайды. Жергілікті иммунитетті көтеру үшін поливалентті антигенді жиынтық, имудон тағайындайды (соруға арналған түймедақ түріндегі препаратты күніне 8 рет 10-20 тәулік бойы қабылдайды).

Аурудың барысын болжау. Көптүрлі жалқықты эритема ауруының ақыры қатерсіз, ал Стивенсон-Джонсон синдромы барысында қатерлі кездер болып қалуы мүмкін.

 

9.11.Ауыздың қайталанбалы афталы қабынуы

26-сурет. Ауыздың қайталанба афталы қабынуы

Ауыз кілегей қабығында афталы бөрткендер көптеген аурулар кезінде байқалады. Грек тілінен аударғанда афта-«язвочка», кішкентай(сурет -26) жара деген ұғымды білдіреді. Негізінде афта деп диаметрі 0,5-0,7 см домалақ немесе сопақ пішінді эрозия ошағын айтады. Көпшілік жағдайда афтаның төңірегінде оны сақинаға ұқсап қоршаған жіңішке қызыл түсті қабыну жолағы, ал бетінде ақшыл немесе ақшыл-сары түсті өліетті-фибринді қақ орналасады. Жазылу уақыты ұзаққа созылған афта әртүрлі жергілікті және жалпылай әсерлерден тереңдеп жараға айналуы мүмкін. Афта тыртықтанбай жазылады, ал жара тыртықтанып жазылады.

 Афтаға ұқсас эрозиялы бөрткендер вирустық және жұқпалы аурулар, дәріден дамыған аллергия, әртүрлі жарақаттану, иммунитет тапшылығы кездерінде байқалады. Көпіршікті бөрткендермен қатар, афталар ауыздың жедел және қайталамалы герпестік қабынулары, белдеме теміреткі, герпестік баспа (ангина), аусыл сияқты вирустық аурулар кезінде орын алады.

Сурет -27. Тыртықтана жазылатын жара

Ауыздың қайталанбалы афталы қабынуы (рецидивирующий афтозный стоматит – stomatitis aphtosa recidiva) – ауыздың кілегей қабығының ауық-ауық қабынуға ұшырап, афталардың және жаралы бөрткендердің шығуымен сипатталатын ауру.

Ауыздың афтозды қабынуы – ауыз кілегей қабығы ауруларының ішінде кеңірек тараған ауру және әртүрлі авторлардың ұйғаруынша таралымы 10-40% құрайды. Соңғы жылдары бұл көрсеткіштің өсе бастағаны және аурудың ауыр түрлерінің жиілегені байқалады. Ауру ересек адамдар арасында жиірек кездеседі. Алғаш аурудың белгілерін 1888 ж Микулич және Кюммель сипаттап жазған. Этиологиясы мен патогенезі толық дәлелденбеген.

Аурудың патологиялық факторлары қатарына вирустарды, стафилококттардың L-формаларын, аллергиялық және инфекциялы-аллергиялық, нейродистрофикалық, конституциональдық факторларды жатқызады. Оның патогенезінде иммундық реактивтіктің төмендеуі, спецификалық емес қорғаныстың бұзылуы орын алады. Көпшілік жағдайда қан сарысуының комплементтарлық және бактериальдық белсендігінің төмендегені, Т- және В-лимфоциттердің тепе-теңдігінің (баланс) бұзылуы, клеткалық иммунитет тапшылығы, нейтрофильдердің фагоцитарлық және қорыту қызметтерінің төмендеуі байқалады. Қайталамалы афтозды қабынуымен ауырған адамдарда бактериалдық және тін антигендеріне баяу дамыған жоғары сезімталдық анықталған. Мысалы стрептококқа, стафилококқа, протейге, ішек таяқшасына, кілегей қабық антигендеріне жоғары сезімталдық дамыған. Мұның өзі аутоантигендердің көптеп қорлануына және аурудың қайталануын туындататын иммунды-патологиялық реакциялардың дамуына мүмкіндік тұғызады. Мұндай өзгерістердің дамуы организмде созылмалы инфекция көздерінің (созылмалы тонзиллит, Гаймор қуысының, көмейдің, асқазан-ішек жолының, периодонттың және пародонттың қабынулары) болуымен тығыз байланысты.

Ауыздағы жергілікті иммунитеттің өзгеруі, сілекейде лизоцим концентрациясының, секреторлық JgA-ның мөлшерінің азаюымен, антиденелердің (көбінесе саңырауқұлаққа қарсы) функционалдық белсенділігінің төмендеуімен сипатталады.

Ауыздың қайталамалы афтозды қабынуының патогенезінде «қарама-қайшы» деп аталатын (феномен Артюса) иммундық реакцияның маңызы бар және ол төмендегі қағидамен әсер етеді. Кілегей қабық бетінде және ішекте ұқсас бактериялар бар. Кілегей қабықтың жабынды эпителийінің клеткаларының антигендік құрылысы кейбір бактериалардың антигендік құрылысына ұқсас келеді. Сондықтан кейбір жайсыз жағдайлар әсер еткенде ішек бактериаларына қарсы құрылған антиденелер қателесіп, эпителий клеткаларына шабуыл жасайды. Осының нәтижесінде кілегей қабықта цитотоксикалық типті аутоаллергиялық жарақаттану дамиды, шағын аймақта эпителий клеткалары өліеттеніп, афта пайда болады. Мұның дәлелі ретінде қайталамалы афталы қабынуы бар науқастарда асқазан, тоқ ішек және аш ішек, өт қабы қабынулары, асқазан мен ұлтабар жаралары жиі кездесетінін (50-78% дейін) келтіруге болады.

Клиникалық көрінісі. Афта шығар алдында кілегей қабық бетінде шағын қызарған қабыну дағы немесе қансызданған бозғылт дақ пайда болады, ауырып немесе ысып-күйіп мазалауы мүмкін, бір-екі тәуліктен кейін немесе бірнеше сағаттан кейін орта бөлігінде эпителий қабаты некрозданып, эрозия ошағы пайда болып, афтаға тән белгілер дамиды. (сурет). Афта төңірегіндегі қызару және домбығу белгілері, табанындағы инфильтраттың қалыңдығы әрбір науқаста бірдей емес. Организмнің реактивтілігі жоғары жағдайда афтаның астында қалыңдау инфильтрат пайда болып, афтаға біраз көтеріңкі деңгей береді. Афтаның беті 2-4 күннен кейін қақтан тазарып, тағы 2-3 күннен кейін толық жазылады. Орнында бірнеше күнге дейін іркіле қызарған ошақ сақталады.

Аурудың бастапқы кезеңінде бірлі-екілі ғана афта шығады, кейде одан да көп шығуы мүмкін. Афталар көбінесе еріндерде, екі ұрта, тіл кілегей қабықтарында орналасады, таңдайға, қызыл иекке сирек шығады. Дұрыс емделмеген жағдайда ауру ұзақ жылға созылады, жиі-жиі қайталанып және шығатын афталар саны да көбейеді.

Аурудың қайта қозуына қозғау салушы факторларға кілегей қабықтың әртүрлі жарақаттарын, жүйке күйзелістерін, дененің суыққа шалдығуын, асқазан-ішек жолы ауруларының өршуін, етеккір келуін жатқызуға болады. Ауызға афталар шыққан кездегі дене қызуының көтерілуі, бойды әлсіздік билеуі, аймақтық лимфа түйіндерінің ұлғаюы әр науқастың жеке тұлғалық ерекшелігіне, иммундық жүйесінің жағдайына байланысты болады.

Аурудың ауырлық деңгейіне байланысты үш түрін ажыратуға болады: жеңіл, орташа және ауыр. Жеңіл түрінде аурудың қайта қозуы сирек, жылына бір-екі рет афталардың да саны аз (1-2) және емделмей-ақ өз бетімен жазылады. Ауруды емдеуге мән бермесе 1-3 жылда орташа түріне ауысады және жылына бірнеше рет қайта қозып, афталар саны да көбейіңкіреп (3-5), жазылуы ұзаңқырайды (7-9 күнге созылады). Ауыр түрінде дене қызуы көтеріліп, әлсіздік, ауыз ішінің қатты ауыруы, ауру жылына оншақты рет қайталанып, кейде афталар толассыз және көптеп (7-9) шығады, жазылу уақыты 3-4 аптаға созылуы мүмкін.

Клиникалық көрінісіне байланысты аурудың екі түрін ажыратуға болады: ауыздың қайталанбалы афталы қабынуы (фибринді түрі), терең тыртықтанатын (деформациялаушы) қайталанбалы афталар.

Ауыздың қайталанбалы афталы қабынуы кезінде (фибринді түрінде) ауыз кілегей қабығына шыққан афталардың көлемі үлкен емес (диаметрі 5-7 мм) және аса терең емес, эпителий қабатында ғана орналасады. Афталар қатты ауру сезімін туындатады. Тіл, ерін кілегей қабығында орнасқан кезде сөйлеу, ауызды ашу, ас қабылдау қиындайды. Афталардың саны көп емес (1-3), жазылу уақыты 7-14 күн, екі-үш айда бір рет, кейде оданда жиі қайта шығып және жазылған кезде орнында тыртық және басқа белгілер қалдырмайды.      

Афта аймағын гистологиялық зерттеу кезінде кілегей қабықта терең фибринді-өліеттене қабыну анықталады. Дәнекер тін қабатында қан тамырлары кеңейген, төңіректерінде инфильтрат орын алған. Тікенекті қабатта сұйық жиналған (спонгиоздану) және шағын қуыстар пайда болған. Кейінірек эпителий қабаты өліеттеліп, эрозия ошағы пайда болып, эрозиялы ақау бетінде тығыз фибринді қақ шөгеді.

Салыстырмалы диагностикасы. Сырт көрінісін салыстырған кезде афтаның төмендегі бөрткендермен ұқсастығы бар:

· зақымдану эрозиясы;

· герпестік эрозия;

· берішті шанкр (біріншілік сифилома)

· екіншілік мерез папулалары (беттерінде ақшыл-сұр түсті өліетті қақ пайда болған кезде).

Терең тыртықтанатын қайталанбалы афталар (рецидивирующие глубокие рубцующиеся афты) немесе ауыздың қайталанбалы афталы қабынуының ауыр түрі (Сеттон афталары) – ағымы өте ауыр, ауыз ішіне шыққан жаралар ұзақ жазылмай мазалайтын ауру. Аурудың кейбір жағдайында кілегей қабық қабатында қатты ауыратын тығыз түйінге ұқсас құрылым пайда болып, эпителий қабатының өліеттенуі нәтижесінде беті фибринді қақпен жабылған эрозияға айналып, кешікпей түйіннің ыдырауына байланысты терең кратерге ұқсас жараға айналуынан басталады. Жараның төңірегі қызарған ошақпен қоршалады. Енді бір жағдайда патологиялық үрдіс афта шығуынан басталады, 6-7 күннен кейін астында қалың инфильтрат (клеткалар шоғыры) пайда болып, афта терең жараға айналады ( сурет). Осындай әрбір жара жазылған кезде жара орындары жұмсақ лейкоплакия ошағына ұқсас болып келеді.  

Сирек жағдайда деформациялаушы афталар да орын алуы мүмкін. Бұл кезде де жараның пайда болу механизмі жоғарыда келтірілгендей, сонымен қатар дәнекер тіндегі бұзылыстар терең және жараға төңірегінен қарай ауыса жылжымалылық тән (ползучая язва).

Мұндай жаралар жазылған кезде қалың, тығыз ауыз кілегей қабығын (тілдің, жұмсақ таңдайдың, тілшіктің таңдай имектерінің, еріннің) деформациялаушы тыртықтар пайда болады. Егер мұндай жаралар екі езу аймағында орналасса, ауыз тарылып (микростома), ашылуы қиындайды. Мұндай жағдайда әншілер мен педагогтар қатты зардап шегеді. Жара саны бір немесе екі-үшеу, ал кейде көбірек болуы мүмкін. Жаралардың жазылуы ұзақ болғандықтан (1-2 ай, кейде бірнеше ай), бірі жазылып бітпей келесі жаралар пайда болып, жара санын көбейтеді. Жараларға қатты ауру сезімі тән, ұзақ жазылмаған кезде екіншілік инфекциямен асқынады, аймақтық лимфа түйіндері ұлғайып, ауырғыш болады. Жаралы бөрткендер көбінесе тілдің бүйір беттерінде, еріндер мен екі ұрттың кілегей қабықтарында орналасады.

Жыл бойына терең қайталанбалы афталар 5-6 рет немесе ай сайын шығып мазалайды және жыл мезгіліне тәуелді болмайды. Науқастың жалпы жағдайы зардап шегеді: ұйқысы қашып, асқа тәбеті шаппайды, ашуланшақ және уәймшіл болады, невроз белгілері дамиды. Аурудың ұзақтығына байланысты оның ағымы да ауырлай береді (тиімді ем жүргізілмеген жағдайда).

Гистологиялық зерттеу кезінде терең афталар аймағында базальды жарғақ пен эпителийдің толық бұзылғаны, нағыз кілегей қабық және кілегей қабық асты қабаттарында қабыну және коллаген талшықтарының ыдырау үрдістері анықталады. Қабыну ошағындағы ұсақ сілекей бездері төңірегінде қалың инфильтрат орналасқандықтан Сеттон (Sutton, 1937) бұл ауруды ауыздың қайталанбалы некроздаушы периадениті (рецидивирующий некротический периаденит Сеттона) деп атаған. Сондықтан ауру Сеттон афталары деген атпен де таныс. Дегенмен, А.Л.Машкилейсон терең тыртықтанатын афталар кезінде ұсақ сілекей бездері төңірегінде қабыну үрдістерінің жиі кездесе бермейтінін анықтаған. Аурудың бұл түрі көбінесе емдеу шаралары тиімді жүргізілмеген, сондықтан ауруы ұзақ жылға созылған науқастарда, экологиясы нашар аймақтар тұрғындары арасында, және бір адамда аурудың екі түрі де кездесуі мүмкін.

ҚазҰМУ-ның терапиялық стоматология кафедрасында аталмыш аурумен емделген науқастардың ішінен екі адамды ерекше атауға болады. Оның бірі, 30 жаста, Қызылорда облысының Арал қаласының тұрғыны. Ауырғанына 10 жылдай болған, әскери қызметін өтеп жүргенде басталған және ауруының салдарынан демобилизацияға іліккен. Аурухана және емхана жағдайында әртүрлі емдеу курстарын қабылдаған, бірақ аз уақытқа ғана аурудың беті қайтып, жиі қайталап тұрған. Қарап тексергенде, науқас жігіт әбден жүдеген, арықтаған, тері түсі жер беттенген, жазылуына әбден сенімін жоғалтқан. Аузының кілегей қабығында сау аймақ табу қиын деп айтуға болады. Екі ұртында, еріндерінде, тілінің оң жақ бүйір бетінде, сол жақ бадамша безде, жұтқыншағының артқы қабырғасында көлемдері 2-3см болатындай әртүрлі пішінді (домалақ, белгілі бір пішінсіз), кейбіреулерінің жиегі теп-тегіс, кейбіреулерінің жиектері жырылған (су шайған жарқабаққа ұқсас) терең жаралар анықталды. Төңірегіндегі тіндер қатты ісініп қызарған. Кейбір аймақтарда жазылған жаралардың орнында тыртықталған, алдыңғы таңдай имегі мен тілшігі деформацияланған. Соңғы шыққан жаралардың біразына (жұтқыншақтың сыртқабырғасына, жоғарғы еріннің сол жақ бөлігіне) 6-8 ай, ал қалғандарына 2-3 ай болған. Жақ және иек асты лимфа түйіндері ұлғайған, сипап байқаса ауырады. Қан құрамын тексергенде анемия белгілері, лейкоцитоз, лимфоцитоз, моноцитоз және эозинофилия анықталды, эритроциттердің шөгу жылдамдығы жоғарлаған (35 мм/сағ). Кафедраның ауру емдейтін стационары болмағандықтан, науқасты Қазақстан темір жолы ауруханасының асқазан-ішек жолы ауруларын емдейтін бөліміне орналастырды және толық клиникалық, зертханалық тексеру жүргізілді. Осының нәтижесінде асқазанның, тоқ ішектің созылмалы қабынулары анықталып, арнаулы ем жүргізілді. Емдеу шаралары өте тиімді болды, жиырма күн ішінде барлық жаралары жазылып, ауылына қайтты. Одан кейінде бірлі-жарым шыққан жаралар кезінде келіп, 3 рет емдеу курсын қабылдады. Соңғы бес жылда ешқандай афталар қайта шығып мазаламаған. Екінші М., 46 жастағы Семей облысының тұрғынында аурудың өте ауыр түрі анықталып, кешенді емдеу шаралары жүргізілді. Науқастың осы аурумен ауырғанына 12 жыл болған. Қазіргі кезде жағдайы жақсы, 4 рет емдеу курсын алды, үш айда бір рет тексеруден өтіп, кеңес алып, қажет болған жағдайда профилактикалық ем қабылдап кетеді. –сурет- науқастың деформациялаушы жаралары жазылғаннан кейінгі бейнесі.

Аурудың салыстырмалы диагностикасы. Ауыздың тыртықтанатын қайталанбалы афталарын зақымдану эрозиялары мен жараларынан, қайталанбалы герпес кезіндегі жаралардан, Бехчет ауруынан, ауыздың өліеттеніп-жаралана қабынуынан (Венсан стоматиті, ақ қан аурулары кезіндегі), мерез, туберкулез, обыр жараларынан ажырата білу керек.

Бехчет ауруы кезінде афталы бөрткендер ауыздың, көздің, жыныс ағзаларының кілегей қабықтарына қатар шығады.

Ауыздың өліеттеніп – жаралана қабынуы кезінде жара бетінен алынған қырмада фузобактериялар мен спирахеталар көптеп анықталады, ал қан ауруы нәтижесінде дамыған өліеттену үрдісі болса, қанда ауруға тән өзгерістер анықталады.

Обыр жарасының өзіне тән белгілері бар: жараның жиектері, табаны қатты шеміршек консистенциялы, алғашқы кезде көп ауырмайды, цитологиялық зерттеу кезінде атипиялық клеткалар анықталады.

Емі. Ауыздың қайталамалы афталы қабынуы бар науқастың жағдайы өте ауыр болмаса, емдеу шараларын клиникалық, иммунологиялық зерттеулермен қатар жүргізу керек. Бұл зерттеулер науқас организміндегі иммунологиялық өзгерістерді, жеке ағзалардың созылмалы ауруларын, созылмалы инфекция көзін анықтауға бағытталады. Солардың ішінде тісжегінің асқынуларын, пародонт ауруларын анықтап, тиімді емдеудің үлкен маңызы бар.

Кешенді емдеу аурудың клиникалық белгілеріне, найқастың анықталған ауруларына, зерттеулер нәтижелеріне жасына негізделе отырып жүргізіледі және оның құрамында дәрілермен, арнаулы емдәммен емдеу, иммундық жүйе қызметін реттеу, физиотерапиялық шаралар қарастырылады.

Аурудың жеңіл және орта түрлерінде емдеу емхана жағдайында, ал ауыр түрінде аурухана жағдайында жүргізіледі.

Жергілікті емдеу шаралары афталы бөрткендер аймағындағы ауру сезімін басып, ауыз микрофлорасының әсерін тежеуге, жарақат ошақтарының тез жазылуына, ас қабылдау мүмкіндігіне, ұйқының дұрысталуына жағдай туғызуға бағытталады.

Емді афталарды ауырусыздандырудан және бастырмалы жансыздандыру үшін пиромекаин мен тримекаиннің 1-2% ертінділерін, «Ливиан», «Пантенол», «Гипозоль», «Олазоль» аэрозольдық дәрілерді, 5% пиромекаин жақпасын пайдаланады. Жақсы ауырусыздандырушы және қабынуға қарсы әсерді димедрол немесе супрастиннің 1 мл 1-2% ертінділерін 10 мл дистилденген сумен араластырып ауызды булау арқылы жеткізуге болады. Осындай ауырсыздандыру шараларын бөрткендерді өңдеу, ас қабылдау және ұйықтар алдында жүргізген жөн. Ауырсыздандырғаннан кейін ауыз ішін, жарақат ошақтарын антисептик ертінділерімен өңдеп, кілегей қабық бетін, қызыл иекті, тістерді жұмсақ қақтан тазартады. Афталар бетіндегі өліетті-фибринді қақты ферменттердің көмегімен (трипсин, химопсин, химотрипсин, коллагеноза) ерітіп, алып тастайды (1 мг ферментті 1 мл физиологиялық ертіндіге ерітеді). Осыдан кейін афталар бетіне кератопластиктерден немесе терең жаралардың тез жазылуын қамтамасыз ететін дәрілерден бастырма қояды.

Ол үшін 10% метилурацил «Пропоцеум» 3% апилак, 5% актовегин, солкосерил жақпаларын, Шостоковский бальзамын, пиромектал (құрамында пиромекаин және метилурацил бар), алой линиментін, «Камистад» гелін, «Стомафитті», А,В,С, майларын пайдалануға болады. Жақпаларды күніне 2-3 рет 15-20 минутке қоюға және афта төңірегіндегі тіндерге сылап-сипап сіңіруге болады.

Жергілікті иммунитетті көтеру үшін галаскорбин, лизоцим ертінділерін, прополистің майлы сүзбесін бастырма ретінде пайдаланады және иммудон түймедағын күніне 6-8 рет, апилак түймедағын тіл астына салып, күніне 3 рет сорады. Емдеу курсы 10-20 күн.

Егер ұсақ афталар төңірегінде қатты домбығу, қызару үрдісі ұзақ сақталып, олардың жазылу үрдісі тежелген болса, ал терең афталардың жиектері мен асты күшті инфильтраттанған болса, 3-4 күндей жарақат ошағына кортикостероидтар ертінділерін немесе жақпаларын сіңіруге болады (2-3 рет, 10-15 минуттей). Олардың тереңірек сіңуі үшін ультрадыбыспен сіңіру әдісін қолдануға да болады.

Ауыз күтімін афталар жазылғанша дұрыс сақтау керек және бұл кезде тістерді тіс қойыртпақтарымен дәке немесе мақта анжылардың көмегімен тазалап, соңында ауызды антисептик ертінділерімен шаяды. Тістерді тазалау үшін құрамында емдік шөптер экстракты бар («Азулена», «Ромашка», «Пародонтол», «Пародонтакс»), хлорофилі бар («Лесная», «Новинка», «Экстра», «Кедровый бальзам») қойыртпақтар пайдаланылады. Физиотерапиялық әдістерден лазер, ультракүлгін сәулесімен емдеу, фонофорездеу әдістері қолданылады.      

Терең тыртықтанатын афталардың төңірегін айналдыра глюкокортикоидтар ертіндісін инъекциялық тәсілмен енгізуге де болады. Преднизолон ертіндісін алғашында 0,5 мл, бір-екі инъекциядан кейін 1 мл-ге көтеріп, 2-3 күнде бір рет енгізуге болады, емдеу курсы 3-5 инъекциядан тұрады. Қан қысымы өте жоғары көтерілетін науқастар болса, алдымен қан қысымын қалыпқа келтіріп немесе мүмкіндігінше төмендетіп барып енгізу керек (преднизолон қан қысымын жоғарылатады). Қатты ауырмау үшін, преднизолон енгізер алдында жарақат ошағын ауырусыздандырып алған дұрыс болады.

Жалпылай емдеу шаралары витаминдер жиынтығын, иммундық жүйенің қызметін ретке келтіруші, организмнің уыттануын тоқтататын, реактивтілігін жоғарылататын, жасушалық метаболизмді дұрыс қалыптастыратын, дәрілерді тағайындауды, созылмалы инфекция ощақтарын жоюды қарастырады.

Витаминдер жиынтығынан іштей қабылдау үшін құрамында минералды қоспалары барларын (Поливит, Джунгли, Кальцийвитрум, Альфагин, Юникап, аскорутин, аскорбин қышқылын) 0,3 г күніне 3 рет, екі аптадан кейін 0,2 г күніне 3 рет бір ай шамасында тағайындау керек. Асқазанның гипо- және анацидті қабынуы анықталған болса, В₁₂ витаминін (500 мкг күніне бір рет бұлшық етке құяды, барлығы 10 инъекция), фолий қышқылын (0,001 г күніне 3 рет, бір ай шамасында), темір құрамды дәрілерді де ұмытпау керек. Иммунитетті реттеп, организмнің табиғи қорғаныс қасиеттерін жақсарту үшін, көрсетілімдеріне байланысты, гистаглобулинмен, лизоциммен, продигиозанмен, левомизолмен, диуцифонмен, кемантанмен, полиоксидонимен, Т-активинмен, герпестік поливакцинамен, интерферондармен емдеу курсын жүргізеді.

· Гистаглобулинді екі күнде бір рет 1,0-2,0 мл білек терісінің астына егеді, емдеу курсы – 10 инъекция.

· Лизоцим – спецификалық емес иммунитеті жоғарылатушы табиғи фермент. Оның дистилденген суда немесе физиологиялық ертіндіде ерітілген 100 мг-ын күніне 2 рет бұлшық етке құяды, емдеу курсы – 20 ине. Қазіргі кезде оның түймедақ түріндегі шығарылымы бар «Прадент» деп аталады. Оны күніне 2-3 рет 10-20 күндей қабылдауға болады.

· Продигиозон – полисахаридты кешен, қабынуды және уыттануды тоқтатып, қайта құрылу үрдістерін жеделдетеді. Препаратты бұлшық етке 5 күнде бір рет егеді, аз мөлшерінен 0,3 мл (15 мкг) бастап, біртіндеп көтереді: 0,5 (25 мкг), 0,7 мл (35 мкг) және 1,0 (50 мкг). Организм реакция берген кезде (дене қызуы 37,5°С көтерілсе) мөлшерін көтеруді тоқтатады. Емдеу курсы 10-15 инеден тұрады.

· Пирогеналды 2-3 күнде бір рет бұлшық етке егеді. Алғашқы мөлшері 25 МПД (шағын пирогендік мөлшер-микропирогенная доза), біртіндеп 25 МПД мөлшерге өсіре отырып, организм реакция берген мөлшерге тоқталады, емдеу курсы 15 инъекциядан тұрады.

· Левамизол (декарис) инфекцияға қарсы иммунитетті жоғарылатады, 150 мг аптасына 2 рет (көбіне түнге қарай), 2-3 ай қабылдау керек және ауық-ауық қан құрамын тексертіп тұру қажет.

· Диуцифон клеткалық иммунитетті қалыптастырады, 0,1 г күніне 2 рет 6 күн қатарынан қабылдайды. Арасында бір күн үзіліс жасап, 2-3 емдеу курсын жүргізеді.

· Кемантан вирусқа қарсы әсері бар, иммунитетті, психиканы тұрақтандырады; оны 0,2 г күніне 3 рет 14 күн қабылдайды.

· Т-активин клеткалық иммунитетті ретке келтіреді; түнге қарай 1 мл тері астына 5-7 күн қатарынан енгізеді.

· Полиоксидоний киллер-клеткалардың, фагоциттердің белсенділігін жоғарылатады, антиденелер құрылуын, цитокиндер бөлінуін жеделдетеді, оны 6 мг-нан екі күнде бір қатарынан 5 рет, одан кейін жетісіне 2 реттен бұлшық етке енгізеді. Емдеу курсы 10 инъекциядан тұрады.

· Ликопид иммунитетті реттейді, цитокиндердің құрылуына әсер етеді, лимфоциттердің белсенділігін жоғарылатады, 0,001 грамын күніне 2 рет 10 күн қатарынан іштей қабылдайды.

Иммундық жүйенің қызметін жақсарту үшін интерферондар (циклоферон, неовир, акциловир, интерферон индукторы), иммунал қолданылады. Иммуналдың бір түймедағын күніне 2 рет 15-20 күндей қабылдау қажет.

Жоғарыда аталған препарттардың біреуімен емдеу курсын 6-12 айда бір қайталап отырады (барлығы 3-4 курс).

Аурудың өршуі кезеңінде өте ауыр иммундық ауытқулар байқалса, иммунитетті реттеуші препараттарды тағайындамайды. Бұл кезде организмнің жалпы жағдайын көтеруге, бұзылған ақуыздың тепе-теңдігін қалпына келтіруге, организмнің уыттануын азайтуға бағытталған емдеу шараларын жүргізеді.

Организмді жақсы уытсыздандырушы және гипосенсибилизациялаушы дәрілердің қатарына натрий тиосульфаты мен кальций глюконатын жатқызуға болады. Натрий тиосульфатының 30% ертіндісін 10 мл, кальций глюконатының 10 мл 10% ертіндісін күніне бір рет көктамырға егеді (барлығы 10 ине) немесе іштей қабылдайды (натрий тиосульфатының 10%, кальций глюканатының 10% ертінділерін 1-2 ас қасықтан күніне 3 рет). Сонымен қатар орталық жүйке жүйесін тыныштандыратын дәрілермен: шүйгіншөп сығындысы, «Новопассит», «Пассит», «Персен», кіші транквилизаторлармен (седуксен, тазепам, мазепам, триоксозин), емдеу курсын жүргізген де тиімді болады. Бұл мақсатта новокаин ертіндісінде (0,25% ертіндісін бір ас қасықтан күніне 3 рет тамақтан кейін қабылдау немесе 5 мл 0,5% ертіндісіне В₁ витаминін қосып көктамырға егеді, барлығы 10-15 инъекция) қолдануға болады.

Қатты мазалайтын терең тыртықтанатын афталар кезінде және жүргізілген емдеу шаралары нәтижесіз болған кезде, преднизолонмен емдеу курсын жүргізуге болады. Оны күніне 20-30 мг 10-14 тәулік іштей немесе инъекциялық әдіспен қабылдайды және әрбір үш күннен кейін 5 мг-ға азайта келе, 2,5 мг 15-20 күндей қабылдап, емдеу курсын аяқтайды.

Ауыздың қайталанбалы афталы қабынуы кезінде толыққанды тағамдарды қабылдап, ащы, тұзды, қышқыл тағамдар жеуді, ішімдік ішуді, темекі тартуды тоқтату керек.

 

Бехчет синдромы

Бехчет синдромы – ауыздың, көздің кілегей қабығын, теріні, буындарды жарақаттайтын күрделі патологиялық үрдіс. Ең алғаш бұл ауруды 1937 ж. түрік дерматологы Бехчет (Behcet) сипаттап жазған, сондықтан соңғы уақытқа дейін «Бехчет синдромы» деп аталып келді.

Бехчет ауруы (Болезнь Бехчета – morbus Behcet) кезінде бір мезгілде немесе біртіндеп ауыз, көз және тыныс ағзалары кілегей қабығына афталы бөрткендер шығады, көзде гипопион-ирит дамып, көру мүмкіндігі төмендейді. Сонымен қатар тері бетіне түйінді эритемалар, іріңді және шиқанға ұқсас бөрткендер шығады, қан тамырлары қабынып, ірі буындар мен жүйке жүйесі де жарақаттанады, дене қызуы көтеріледі.

Tourine (1941) ауыз кілегей қабығында, сыртқы тыныс (39°-40°С дейін) ағзалары аймағында, көтенде, кейде ішек жолында бірдей кездесетін афталы бөрткендері бар науқастарды сипаттап жазып, бұл ауруды «үлкен афтоз» деп атаған. Сондықтан да Бехчет синдромын кейде Туреннің үлкен афтозы деп те атайды.

Этиологиясы мен патогенезі. Бехчет синдромы (синдром Бехчета-syndromum Behcet) этиологиясы мен патогенезі әлі толық анықталмаған аурулар қатарына жатады. Көптеген авторлар аурудың патогенезінде аутоиммундық үрдістердің үлкен рөлі бар, ал кейбір авторлар полунуклеарлар қызметінің бұзылуы да маңызды орын алады деп дәлелдеуге тырысады. Соңғы жылдары Бехчет синдромы генетикалық бейімділік нәтижесінде дамиды деген көзқарас қалыптасты.

Клиникалық көрінісі. Ауру – ұзақ ағымды, қайталанбалы аралық уақыты (ремиссия) қысқа, көбінесе 20-30 жастағы адамдар арасында кездеседі (жынысына байланысты емес). Ауызға шыққан афталар Бехчет синдромының ең алғашқы белгілері болуы да мүмкін. Афталар аса терең емес, ал кейде кілегей қабықты терең бұза жарақаттайтын, деформациялаушы афталар түрінде орын алуы мүмкін. Шыққан афталар саны әртүрлі болады (аурудың ауырлығына қарай). Бехчет синдромын Стивенс-Джонсон синдромынан, сепсистен, түйінді эритемадан, жүйелі қызыл жегіден ажырата білу керек. 

Сыртқы жыныс ағзалар аймағында (әйел жыныс ағзасы, еріндегі кілегей қабығында, терісінде, еркек жыныс мүшесі мен терісінде) қатты ауыратын, асты тығыз, инфильтраттанған афталы-жаралы бөрткендер шығады. Олар төңірегіндегі тіндерден көтеріңкі, жаралар табаны сары-сұр түсті қақпен жабылады.

Әдебиеттегі мәліметтерге сүйенсек, Бехчет ауруымен ауырған адамдардың 70-85% көздерінің жарақаттануы орын алады және ол аурудың алғашқы белгісі болуы мүмкін. Алдымен көзде жарыққа шыдамау (светобоязнь) белгісі байқалады (жарыққа қарап көзді аша алмау, көздің жасаурауы), осыдан кейін гипопион-ирит дамып, шыныға ұқсас денеде, көз табаны аймағында қан құйылу ошақтары пайда болады. Әрбір қайталану кезінде көздің көру қабілеті біртіндеп нашарлап, кейінірек толық көру мүмкіндігі жойылады.

Тері бетіне қайталанбалы түйінді эритемалар, көптүрлі жалқықты қызармаға тән және іріңді бөрткендер шығады. Бехчет синдромы кезінде аз ғана жарақаттануға ұшыраған тері немесе кілегей қабықта «патергия» белгілері дамиды (инъекция жасалған жерде қабыну инфильтраты дамып, орта бөлігіндегі тіндер некроздануға ұшырайды).

Көптеген жағдайларда ауру буындардың жұмсақ тіндерінің ревматоидты жарақаттануымен, қан құйылуымен, ірі-ірі қан тамырларының (артериялар, веналар) қабынуымен, қан ұюының құрылуымен асқынады. Афталы бөрткендер көмейдің, кеңірдектің, жұтқыншақтың, өңештің, ішектің кілегей қабығына жайылуы мүмкін,  және сілекей бездері ісініп, ішкі ағзалар мен жүйке жүйесінде күрделі өзгерістер пайда болады. Осылардың нәтижесінде өлім жағдайы да болуы мүмкін.

Бехчет синдромы – жиі қайталанбалы, ағымы ұзақ, әрбір қайталану кезінде клиникалық белгілері күрделеніп отыратын ауруға жатады.

Гистологиялық зерттеу- афталы бөрткеннің қалыптасу кезеңінде эпителий қабатына лимфациттер мен моноциттердің өтіп кеткенін анықтаған. Эпителийдің бүтіндігі бұзылып, төңірегінде нейтрофильдер, моноциттер, лимфоциттер шоғырланған эрозиялы ошақ пайда болады. Қан тамырларда қабыну белгілері, тарылтушы эндартеритке (облетерирующий эндартерит) тән өзгерістер анықталады.   

Емі. Бехчет синдромын (ауруын) емдеу өте қиынға соғады. Гистаминге қарсы уытсыздандырушы дәрілер тағайындайды. Хемотаксистік үрдістің күшеюіне байланысты цитостатик (клеткаларды тұрақтандырушы) колхицинді қолданып емдеуге болады.

Көпшілік жағдайда кортикостероидты препараттар, иммундық жүйе қызметін қалпына келтіретін дәрілер, антибиотиктер тағайындау жақсы нәтиже береді. Науқас организмін уытсыздандыруға да үлкен мән беріп, науқасты аурухана жағдайында емдеу керек.

Кейбір дәрігерлер вирусқа қарсы дәрілер қолданып, кешенді емдеу шараларын жүргізеді.

Дәрігер-стоматологтың негізгі міндеті: ауыз ішін сауықтыру, әртрлі дәрілерді қолданып, афталардың екіншілік инфекциямен асқынбай, тезірек жазылуын қамтамасыз ету, науқасқа ауыз гигиенасын сақтау ережелерін үйрету.

Шегрен синдромы

Шегрен синдромы, құрғақ синдром (синдром Шегрена, сухой синдром, синдром Гутеро-Шегрена, синдром Съегрена, sindromum Siegren) – біртіндеп дамитын ревматоидты аутоиммунды ауру. Алғаш рет Vourgerot (1925), кейінірек Siogren (1933) клиникалық белгілерін сипаттап жазған.

Осы уақытқа дейін аурудың себебі туралы бірыңғай көзқарас жоқ. Патогенезінде инфекциялы-аллергиялық механизмдер, эндокриндік бұзылыстар, «А» витамині алмасуы бұзылуына байланысты тұқым қуалаушылық бейімділігі орын алады деген болжамдар бар. Аурудың себебі вирустар; Эпштейн-Барр вирусымен жарақаттанған науқастарда асқыну ретінде дамиды деген көзқарастар да бар. Шегрен синдромы бар науқастарда гипергаммаглобулинемия, қан сарысуында антинуклеарлық факторлар және преципитациялаушы антиденелердің байқалуы, аурудың аутоиммундық табиғатын жоққа шығармайды.

 Шегрен синдромы кезінде сыртқы бездердің (экзокринные железы) жүйелі жарақаттануы, сілекей, жас бездерінің, тері, май және кілегей қабық бездерінің қызметтерінің бұзылуы орын алады.

Клиникалық көрінісі. Аурудың алғашқы кезінде сілекейдің мөлшері азайып, тұтқырлығы жоғарылайды. Кейінірек ауыз кілегей қабығында өзгерістер дамиды: тілдің бүртіктері семіп, тілдің түсі қып-қызыл болып құрғайды және ысып-күю сезімі мазалайды. Сонымен қатар атрофиялық өзгерістер жоғарғы тыныс жолдарында да байқалуы мүмкін; мұрынның, кеңіреуіктің құрғақ қабынуы байқалады және иіс сезу бұзылады. Ас қорыту жолында асқазанның ахилиялы қабынуы, жыныс жолдарында шүртенің және қынаптың қабынулары дамиды. Науқастардың көбінде шаштың құрғақтығы және сынғыштығы, шықшыт сілекей бездерінің қайталанбалы қабынуы байқалады.

Науқастардың шағымы патологиялық үрдістің ауырлығына байланысты: алғашында ауыздың құрғап, ас қабылдағанда ашып ауыратынына, екі езуде тіліктердің пайда болуына, көздің құрғақтығына, жас бөлінбей, жарықтан қорқатынына, кейінірек терінің және басқа ағзаларының құрғақтығына шағымданады. Тері бетінде әртүрлі бөрткендер шығуға бейім тұрады, науқастардың ¹/₃ бөлігінде буындардың созылмалы қабынуы орын алады. Біраз науқастарда пневмосклероз, шеткілік және үштік нервтер невралгиясы байқалуы мүмкін.

Қарап тексергенде, сілекейдің аз бөлінуі немесе бөлінбеуімен қатар жоғарыда айтылған өзгерістер, шықтыт безінің бір жақты немесе қатарынан және басқа бездердің ісікке ұқсас ұлғайғандығы анықталады.

Сілекей бөлінуінің тоқтауы кілегей қабықта әртүрлі қабынулардың дамуына (соның ішінде саңырауқұлақ әсерінен жиі қабынады), пародонт тіндерінің жарақаттануына, тістердің жедел дамитын тісжегі әсерінен көптеп бұзылуына жағдай туғызады.

Гистологиялық зерттеу кезінде кілегей қабықта ошақты инфильтраттану, ұсақ және ірі сілекей бездерінің сілекей бөлу белсенділігінің төмендегені анықталады. Сілекей бездерінде лимфоциттерден, плазмалық клеткалардан тұартын инфильтрат ошақтары, дәнекер тіннің пролиферациялануы байқалады.

Дененің жүйелі қурғауына байланысты Шегрен синдромының диагнозын нақтылау қиынға түспейді. Бірақ оны ауыз сілекей бездерінің вирустық және басқа қабынулары кезіндегі, сілекей шығаратын түтіктер бөгде заттармен бітеліп қалған жағдайдағы, әртүрлі дәрілер қабылдаған кезде (көбіне гипертонияға қарсы), коллагенозды аурулар кезінде (жүйелі қызыл жегі, склеродермия, ревматизм) орын алатын ксеростомиядан (ауыздың құрғақтығынан) ажырата білу керек.

Аурудың диагнозын нақтылау үшін науқасқа терең зерттеулер жүргізу керек. Шегрен синдромы бар науқастардың қанында қалыпты - немесе гипохромды анемия, кейде лейкопения, протеиндер мен гаммаглобулиндердің (көбіне JgM, JgW, JgA) мөлшері көбейгені, эритроциттердің шөгу жылдамдығының жеделдегені (60-70 мм/сағ) анықталады.

Емі. Шегрен синдромымен ауырған адам ревматикалық клиникада емделуге тиіс. Көбіне қабынуға қарсы, жалпылай реактивтілікті көтеретін, иммундық жүйенің қызметін реттейтін дәрілер, кортикостероидтар тағайындалады. Сілекей бөлінуін жылдамдататын дәрілердің А, Е, В тобындағы витаминдердің маңыздылығын да ұмытпау керек.

Дәрігер-стоматолог ауыз ішін сауықтырып, пародонт қабынуларын және тісжегі мен оның асқынуларын емдеп, әртүрлі алдын-алу шараларын жүргізуі қажет.   

9.13.Тұлғаның экзогендік уыттануы кезіндегі ауыз кілегей қабығындағы өзгерістер

Экзогендік уыттанудың (интоксикация) себептері: 1) емдік мақсатта ұзақ уақыт дәрілік заттарды қабылдау; 2) кәсіби-мамандыққа байланысты адамның зиянды химиялық заттармен ұзақ уақыт қатынаста болуы.

Химиялық заттардан уыттану жедел және созылмалы ағымды болады. Жедел уыттану организмге улы заттар бір жолы көп мөлшерде түскен кезде (химиялық өндірісте апат болған жағдайда, дәрілік заттарды қателісіп немесе өзін-өзі өлтіруге мақсатында көп мөлшерде қабылдаған кезде) орын алады.

Химиялық заттар тұлғаға тыныс алу, тері және асқазан-ішек жолдар арқылы енеді. Аз мөлшердегі уытты заттар тұлғадан шығарылып тасталады немесе бейтараптандырылады.

Тұлғаның созылмалы уыттануы химиялық заттардың, олардың ішінде ауыр металлдардың біртіндеп жинақталып, сүйектерде, паренхималы ағзаларда, тері асты майлы құрамында шөгуінен қор жиналып, зиянды әсерлерінің күшеюі нәтижесінде дамиды. Өндіріс жағдайында қорғасын, сынап, висмут сияқты металлдармен ұзақ қатынаста болған жағдайда әрбір металға тән ауыз-ішінде клиникалық белгілері бар созылмалы уыттану үрдісі дамуы мүмкін.

Сонымен қатар созылмалы ауруларды емдеу үшін құрамында висмут (бийохинол, пентабисмол, бисмоверол), сынап, алтын бар (кризанол, ауранофин) дәрілік заттарды ұзақ пайдаланған кезде де тұлғада созылмалы уыттану орын алады.

Ауыр металлдар тұздары көбінесе сілекей бездері арқылы сыртқа бөлінетін болғандықтан ауыз іші ағзалары мен тіндері жиі жарақаттанады.

 

Қорғасын және оның қоспаларының уытты әсері

Қорғасын және оның қоспаларымен уыттану өндіріс жағдайында (полиграфиялық, аккумоляторлар, түрлі бояулар шығаратын өндірістер) техника қауіпсіздігін сақтамаған кезде жиі орын алады.

Құрамында қорғасынның буы бар ауамен тыныстану кезінде оның қанға сіңуі химиялық қоспаның түріне, өкпеге қонған ұсақ бөлшектерінің көлеміне байланысты болады. Асқорыту жолы арқылы енген қорғасының 10% қанға сіңеді. Қорғасын көбінесе бүйректер арқылы сыртқа бөлінеді және сүйек тіндерінде қорланады (басқа ағзаларға қарағанда оның сүйектегі мөлшері 1-2 есе артық).

Қорғасының уыттандырушы әсері оның тіндердегі күкіртсулы топтарын (сульфгидрильная группа) қоршап, белокты, көмірсулы, фосфорлы зат алмасуын бұзуымен байланысты. Ол сүйек майында біраз ферменттерді тежеп, қан құрылу үрдісіне кедергі келтіреді. Сондықтан қорғасынмен уыттанудың ең алғашқы белгісі – порфирин зат алмасуы бұзызуымен бірге орын алатын қан аздығы (анемия).

Қорғасынмен уланудың жалпы белгілері: бас ауруы, себепсіз арықтау, асқа тәбеттің болмауы, іш қатуы. Сонымен қатар өзіне тәндік белгілері: іштің бүріп ауруы (свинцовая колика), қан аздығы, көптеген шеткерлік жүйкелердің, бауырдың қабынулары.

Ауыз ішіндегі өзгерістердің де қорғасынмен созылмалы уыттануды анықтауда маңызы зор.

Қызылиек жиегі қара-сұр түске боялады («қорғасынды жиек»-«свинцовая кайма»). Ол күкіртті қорғасының қызылиек дәнекер тінінің жоғарғы қабаттарында шөгуі нәтижесінде пайда болады. Бұл кезде ауыз ішінен тәттілеу дәм сезіліп тұрады. Ауыз күтімі нашар адмдарда қызылиектің қатты қабынуымен қатар, қорғасынды жиектің қалың және кең орналасқаны байқалады. Уыттанудың ауыр дәрежесі кезінде сұр түсті дақтар қызылиектен басқа аймақтарда да (ұртта, тілде, еріндер жиегінде) орналасады. Егер тұлғаға қорғасынның көп мөлшерде енуі тоқталмаса, дақты аймақтарда өліеттеніп – жаралану үрдісі дамиды.

Қорғасынмен уыттану жағдайы қандағы, зәрдегі қорғасын мөлшерін анықтау арқылы нақтыланады. Зәрдегі қорғасынның шектеулі мөлшері 0,04-0,1 мг/л. Егер күмәнді адамның зәрінде қорғасынның мөлшері жоғары болғанмен, уыттанудың ешқандай клиникалық белгілер байқалмаса, ол адам «қорғасын тасушы» (носитель) болып саналады.

Емі. Қорғасынмен созылмалы уыттануды емдеу үшін қорғасынмен кешенді құрылымдар құрып, тұлғадан сыртқа бөлінуін жеделдететін дәрілік зат кальций-тетацині (этилендиаминтетрауксус қышқылының кальцийқоснатрийлі тұзы) қолданылады. Бұл препарат тұлғадан қорғасынның сыртқа бөлінуін 100-200 рет жеделдетеді. Сонымен қатар емдеу жүйесіне витаминдер кешенін, құрамында темір, микроэлементтер бар дәрілік заттар қосқан да тиімді болады.

Бауыр және шеткейлік нервтер қабынуларын және басқа да асқынуларды емдеу арнаулы мамандардың қатысуымен жүргізіледі.

Стоматологиялық көмек ауыз күтімін дұрыс қалыптастыру, пародонт, ауыз кілегей қабығы ауруларын, тісжегіні емдеу шараларын қарастырады.

Өндіріс жағдайында уыттанудың алдын алу үшін жұмысшылар ауыздарын негізді ертінділермен (минералды сумен, натрий бикарбонатының ертіндісі), калий перманганатың ертіндісімен жиі шайып, витаминдер кешенін тұрақты түрде қабылдаулары керек.

 

Сынап пен оның қоспаларының уытты әсері

Сынаппен уыттану жағдайы сынап өндіретін кәсіпорын жұмысшыларының арасында кездесуі мүмкін. Сынап және оның қоспалары адам тұлғасына бу және шаң түрінде, көбінесе тыныс жолдары, ал аз мөлшерде тері және ас қорыту жолдары арқылы енеді.

 

Сынап пен оның қоспаларының уытты әсері

Ересек адамның организмінде 13 мг сынап бар екені анықталған, оның 70% май және ет тіндерінде орын алған.

Қоршаған ортаға сынап жер қыртысынан буланудың нәтижесінде түседі (жылына 25000-125000 Т).

Сынап уытты қасиеті жоғары металл, әртүрлі физикалық жағдайда химиялық қосынды түрде кездесуі мүмкін. Жоғары концентрациялы сынап буының жүйке жүйесіне және жалпы тұлғаға уытты әсері және мутагендік, канцерогендік қасиеттері бар.

Сынаппен уыттану жағдайы сынап өндіретін, дәлме-дәл өлшеуіш аспаптар (термометр, барометр), рентген түтіктерін шығаратын кәсіпорын жұмысшылары, айна жасаушылар, бояу қайнатушылар, алтын өндірушілер арасында орын алады. Сынап пен оның қоспалары адам тұлғасына бу және шаң түрінде, көбінесе тыныс жолдары, ал аз мөлшерде тері және ас қорыту жолдары арқылы түседі және 80% паренхиматозды ағзаларда (бауырда, көкбауырда), сүйек және бас миында, бүйректерде қорланады. Сынап тіндерде ферменттердің тиол (SH) топтарымен, белоктармен қатынасқа түсіп, жарақаттануға мәжбүр етеді.

Сонымен қатар ұзақ уақыт емдеу мақсатында құрамында сынап бар дәрілік заттарды (меркузал, новурит, сулема, калемель, сынапқұрамды жақпалар) пайдаланған кезде де созылмалы уыттану дамуы мүмкін. Натрий хлориді мен басқа галогендердің тұздары бар ортада сынапты қоспалар жақсы ериді және тереңірек сіңеді. Сынаппен жедел уыттану сирек кездеседі (өндірісте авария болған жағдайда), көбінесе созылмалы уыттану орын алады. Оның негізгі белгілері: бас ауруы, жиі құсу, лоқсу, әлсіздік, зәр бөлінуінің бұзылуы, шаштың түсуі, тырнақтардың сынғыштығы, тұрақты қызыл дермографизм.

Сынаптың уытты әсері біліне бастаған кезде ауызда темірдің дәмі пайда болып, қызылиек көкшіл-қызыл түстеніп қабынады, оңай қанағыш болады. Қызылиек жиегінде сынап сульфиді жиналуы нәтижесінде қара жолақ (жиек) пайда болады. Уыттанудың ауыр түрінде қара түсті пигментті ошақтар ауыз кілегей қабығының басқа аймақтарында да пайда болады және кейінірек онда өліеттеніп-жаралану үрдісі дамиды. Бұл кезде ауыздан өте жағымсыз иіс шығады, аймақтық лимфа түйіндері ұлғаяды және ауырғыш келеді.

Ауыз кілегей қабығының сынап әсерінен қабынуы (меркуриальный стоматит) біртіндеп дамиды. Алғашқы кезде сілекей көп бөлінеді (құрамында сынаптың жоғары болуы нәтижесінде) және сілекей бездері ұлғая бастайды. Қызылиекте катаральды қабыну дамып, бұзылған тістер және тіс шөгінділері бар аймақта өліеттеніп-жаралана қабынумен асқынуы мүмкін. өліеттену үрдісі ауыз ішінің басқа аймағына ауыса бастаған кезде адамның жалпы жағдайы да өзгереді, дене қызуы көтеріліп, әлсіздік, денесін дімкәстік билейді. Қанда да өзгерістер байқалады (лейкоцитоз, эритроциттер шөгуінің жоғарылауы), зәрде эритроциттер, белок және сынаптың мөлшері анықталады.

Сынаппен уыттану белгілері нақтыланған жағдайда емдеу шараларын дәрігер-терапевт жүргізеді және арнаулы антидоттар (унитиол, сукцимер, натрий тиосульфаты) және витаминдер тағайындайды.

Ауыздағы белгілерін жою үшін сауықтыру шараларын жүргізіп, ауызды антисептик ертіндісімен шайғызу немесе булату керек, жаралы үрдістердің тез жазылуын қамтамасыз ететін дәрілерді қолдану қажет.

Уыттанудың алдын алу шаралары: техника қауіпсіздігін сақтау, сынап өндірісінде санитарлық-гигиеналық қалыптарды (нормаларды) сақтау шараларын ұйымдастыру, өндіріс ғимараттары ауасындағы сынап мөлшерін тұрақты бақылау, санитарлық ағарту жұмыстарын жүргізу.

 

Висмут және оның қоспаларының зиянды әсері

Висмут және оның қоспалары тым уытты болып саналады, бірақ олардың аз ерігіштігі, уытты әсерін шектейді. Фармацевтік және басқа өндіріс жұмысшылары металл висмутпен қатынаста болуы мүмкін. Сонымен қатар висмуттың организмге дәрілік заттар құрамында бірге түсуі мүмкін. Ертеректе висмутты препараттар мерез ауруын емдеу үшін көп қолданылатын, қазір сирек қолданыла бастады. Құрамында висмут бар біраз(пентабисмол) дәрілік заттар тізімінен шығарылып та тасталды. Организмге түскен висмут адам белоктарымен қосыла отырып, көптеген ағзалар тіндеріне тарайды, көбіне бауыр мен бүйректерде шөгіп, оларда көп уақыт сақталады.

Висмут тұздарымен уыттанудың алғашқы белгілері ауыз ішінде біліне бастайды. Висмут сульфатының ауыз кілегей қабығының дәнекер тінінде жиналуына байланысты қызылиектің жиек бөлігінде көкшіл-қара түсті висмутты жолақ (көбіне төменгі алдыңғы тістердің тіл жақ беттерінде) пайда болады. Қызылиек домбығып, қанағыш бола бастайды. Алғашында дамыған катаралды қабыну өліеттену-жаралана қабынуымен асқынуы мүмкін. ( сурет). Уыттанудың ауыр түрінде көк-қара түсті дақты және жаралы ошақтар ауыз кілегей қабығының басқа аймақтарында кездеседі, сілекей бөлінуі күшейеді (бөліне бастаған висмут тұздары сілекей бездерін тітіркендіреді).

Висмутты заттармен емдеу кезінде бүйрек жетіспеушілігі (нефропатия) дамуы мүмкін.

Емі. Висмут тұздарымен созылмалы уыттануды емдеу жалпы ауыр металл тұздарымен уыттануды емдеу қағидасына сәйкес жүргізіледі және организмді уытсыздандыру, жалпы реактивтілікті көтеру шараларын қарастырады.

 

Алтынды препараттардың әсері

Құрамында алтын бар заттар (кризанол, ауронофин) буындардың ревматоидты қабынуын, қызыл жегіні (коллагеноздарды) емдеу үшін қолданылады. Алтын қоспалары көбінесе өкпелер мен бүйректерде қорланады және зәрмен сыртқа бөлінеді. Алтын қоспалы дәрілермен уыттанған кезде тері қабынуы, ауыз кілегей қабығының әртүрлі қабынулары, қан аздығы, бүйрек жетіспеушілігі орын алады.

Ауыз ішіндегі өзгерістер сілекейдің көп бөлінуімен, қызара домбыққан ошақтардың (көбінесе тілде), кілегей қабық бетінде тығыз ақ-сұр түсті қақпен жабылған ошақтардың (қызыл жалпақ теміреткі папулаларына ұқсас) пайда болуымен сипатталады.

Емі. Алтын қоспаларымен созылмалы уыттанған жағдайда уытсыздандыру шараларын (5% унитиол, 30% натрий тиосульфаты ертінділерімен), организмнің төзімділігін күшейту шаралары жүргізіледі.

9.14.Жүйелі аурулар мен зат алмасуы бұзылыстары әсерінен дамитын аурулар кезіндегі ауыз кілегей қабығындағы өзгерістер

Ауыз қуысы тұлғаның әртүрлі өте маңызды жүйелерімен, ішкі ағзаларымен тығыз байланыста болатынына ешкімде дау тудырмайды.

Медицина саласындағы соңғы жылдардағы клиникалық және экспериментальдық зерттеулер мұны дәлелдеді: ауыз кілегей қабығының рецепторлары орталық жүйке жүйесімен, асқазан-ішек жолы, эндокриндік жүйемен, жүрек-қантамыр және басқа жүйелермен ауқымды байланыс жасайды.

Көптеген жүйелі аурулардың алғашқы белгілері ауыздың кілегей қабығының өзгеріске ұшырауымен біліне бастайды. Сондықтан сырқат адам алдымен дәрігер-стоматологқа көрінуге мәжбүр болады. Көптеген жүйелі аурулардың ауыздағы белгілері өздігімен ерекшеленбегендіктен, дәрігер-стоматолог аурудың диагнозын дұрыс қоя алмай және емдеу шараларын дұрыс жүргізе алмай босқа әуреленіп, қымбат уақытты өткізіп алады. Уақыт озған сайын дер кезінде анықталмаған ауру созылмалы ағымға ие болады да әртүрлі асқынулар дамиды.

Ал жүйелі аурулар дер кезінде анықталып, дұрыс ем жүргізілсе, ауыз ішіндегі өзгерістерде тез жойылып, кілегей қабық қалпына келеді.

 

Ас қорыту ағзалары аурулары кезіндегі ауыз кілегей қабығындағы өзгерістер

Асқазан-ішек жолы ағзаларының қызметінің дұрыс-бұрыстығын ауыз кілегей қабығының жағдайынан байқауға болады. Мұның ауыз кілегей қабығымен асқазан-ішек жолының барлық бөліктерінің, морфологиялық және функциональдық бірлігінің нәтижесі деуге болады. Асқазан-ішек жолындағы ауытқулардың өзі ауыз кілегей қабығында өзгерістер туындатады. Бұл кезде жиі байқалатын өзгерістер: кілегей қабықтың домбығуы, тілдің сыртқы пішінің өзгеруі (өңезденуі немесе қақтың пайда болуы, бүртіктер бетіндегі эпителий қабатының, бүртіктердің семуі немесе ұлғаюы), дәм сезуінің бұзылуы, парестезиялық ауытқулар.

Осыған байланысты «тіл, асқазан – ішек жолының айнасы» деген халық мақалы туындаған.

Кілегей қабықтың домбығуы (отечность слизистой) белгілі бір субъективті белгілер туындатпайды, оны ұрт пен тілдің кілегей қабығына түскен тістердің іздері арқылы анықтауға болады және ол белгілі бір жеке аурудың ғана белгісі болып саналмайды. Кілегей қабықтың домбығуы асқазанның әртүрлі қабынулары (Епишев В.А. 1970) және 80% жағдайда ішектердің созылмалы қабынуы кезінде (Банченко Г.В және б. 2000) байқалады.

Ескере кететін жағдай, кейде тіл мен ұрттың кілегей қабығы қатты домбыққан кезде тілдің көлемі ұлғайып, қозғалуы қиындайды және ұрт пен тіл ас қабылдағанда жиі-жиі тістеліп қалады.

Тілдің өңезденуі (обложенность языка). Бұл патологиялық үрдіс асқазан-ішек жолы аурулары кезінде жиі кездеседі және тілдің жіпке ұқсас бүртіктерінің мүйізгектенген эпителий жасушаларының (клеткаларының) физиологиялық түлеу үрдісінің бұзылуы немесе баяулауы нәтижесінде дамиды.

Дер кезінде түлемеген, эпителий жасушалары мүйізгекті қалың қабат құрып, тілдің үстінде қаққа (налет) айналады және қырып байқағанда оңайлықпен алына қоймайды.

Тілдің үстіндегі қақтың түрі әртүрлі болады: ақ, ақшыл-сұр, сары, сары-қоңыр және қара. Бұл қақтар тек асқазан-ішек жолы аурулары ғана емес, организмдегі әртүрлі патологиялық жағдайлар кезінде (жұқпалы аурулар, уланулар) пайда болады. Сонымен қатар оның пайда болуына жергілікті жағдайлар да (ауызды нашар күту, тістердің шайнау мүмкіндігінің азаюы) әсер етеді. Асқазан қабынуының, асқазан -ұлтабар жараларының, аш және тоқ ішектер қабынуының өршуі кезінде тілдің үстінде қақ көп мөлшерде пайда болады, көбінесе оның артқы бөлігінде орналасады. Пайда болған қақ субъективті белгілер туындатпайды, тек қақ аса қалың болған жағдайда ыңғайсыздық пайда болады, дәм сезу қызметі бұзылып, ауыздан жағымсыз иіс шығады. Тілдің өңезденуі арнаулы емдеу шараларын қажет етпейді, негізгі ауру дұрыс емделген жағдайда тіл қақтан оңай тазаланады. Тек бұл кезде ауыз гигиенасын дұрыс сақтау керек, ауыздан шығатын жағымсыз иісті әртүрлі эликсирлермен шаю арқылы жою қажет.

Тілдің түлеуі (десквамация языка)

Асқазан-ішек жолдары аурулары кезінде тіл кілегей қабығының жабынды эпителиі жиі түлейді және оның қарқындылығы, аумағы әртүрлі болады. Тілдің түлеуі асқазанның созылмалы қабынуы (секрет жеткіліксіздігі), бауыр аурулары, ішектің созылмалы қабынуы бар адамдарда жиі кездеседі. Түлеуге көбінесе жіпке ұқсас бүртіктердің эпителий қабаты жиі ұшырайды және түлеуге ұшыраған аймақ шикі ет түстеніп, беті тегістеу келеді, көбінесе субъективті белгілер туындатпайды.

Кейбір жағдайларда түлеу ошағында ысып-күйген сезім, ащы-қышқыл ыстық тамақтардан ашып ауыру сезімі пайда болады. Асқазан-ішек жолы созылмалы аурулары өршіген кезде түлеу ошақтары жиі пайда болып, аурудың ремиссиялану сатысында түлеу үрдісі өз бетімен тоқтайды.

Тіл кілегей қабығындағы түлеу үрдісі кездейсоқ немесе шағымдану нәтижесінде анықталған болса, сырқат адамның маман-дәрігерде тексеріліп емделуіне мүмкіндік жасау керек. Ауру сезімі мазалайтын болса, құрамында анестетиктер, кератопластиктер бар дәрілерден тілге күніне 3-4 рет аппликат қоюға болады.

Тілдің түлеуімен қатар парестезиялық өзгерістер де (ысып-күю, шаншу, ашу сезімдері) асқорыту ағзаларының аурулары кезінде жиі кездеседі (тілдің неврогендік ауруларын қара).

Дәм сезудің бұзылуы. Асқазан-ішек жолы аурулары кезінде ауыз кілегей қабығының дәм сезу қызметінің бұзылуы да орын алады. Дәм сезу рецепторларының көбі тіл кілегей қабығында орналасқандықтан дәм сезу қызметін анықтау үшін тіл рецепторларының функциональдық белсенділігін (функциональная мобильность) анықтау әдісі кең қолданылады.

Тілдің рецепторлары қабылдаушы қызмет атқарады және асқазан-тіл рефлексінің эффектрлі немесе аяқтық тізбегі болып саналады. Қабылдағыш рецепторлардың саны ас қорыту жолының функциональдық жағдайына байланысты және олардың жоғары белсенділігі ашқарын кезінде байқалады. Ас қабылдағаннан кейін дәм сезу рецепторларының функциональдық қабылдағыштығы төмендейді. Сондықтан аш кезде барлық тағам дәмді көрініп, адамның араны (апетит) ашылады. Дәм сезу рецепторларынан орталыққа басталатын (центробежный) жолы арқылы келетін импульстерге жауап ретінде дамиды.

Асқазан-ішек жолы аурулары кезінде дәм сезудің бұзылуы өте жиі кездеседі және ол рецепторлардың функциональдық белсенділігінің өзгеруімен (жоғарылауы, төмендеуі немесе бір белсенділік дегейде болуы) сипатталады.

Дәм сезудің бұзылуы тіл бүртіктеріндегі өзгерістерге де (тілдің үстінде қақ пайда болуы, түлеуі, бүртіктердің атрофиялануы) байланысты болады.

Асқазан жарасы ауруы кезінде рецепторлардың функциональдық белсенділігінің бұзылуының бірнеше түрі анықталған:

· ас қабылдағаннан кейін дәм сезу рецепторлары белсендігігі төмендейді;

· бұрмаланған реакция – ас қабылдағаннан кейін рецепторлардың белсенділік деңгейіннің жоғарылауы;

· реакциясы қалыпты жағдайдағыдай.

Асқазан обыры кезінде ащының және тәттінің дәмін сезу қызметі төмендейді.

Аш ішек пен тоқ ішектер қабынуы кезінде ас қабылдағаннан кейін дәм сезу рецепторларының елгезектігі төмендемейді.

Асқазан-ішек жолы аурулары кезіндегі гистологиялық зерттеулер кезінде тілдің нерв талшықтарында дистрофиялық өзгерістерді анықтаған және олардың аурудың ұзақтығына байланысты күрделенуі байқалған. Жабынды эпителийде гиперкератоздану, жоғарғы қабатының түлеуі, астыңғы қабатының домбығуы, кейде жаралардың пайда болуы сияқты үрдістер орын алған және бұл өзгерістер ауыз кілегей қабығының басқа аймақтарына қарағанда ауырлау болған.

Тілдің кілегей қабығының атрофиялануы немесе тілдің атрофиялы қабынуы (атрофический глоссит) көбінесе жіпке ұқсас бүртіктерінің семуімен сипатталады және көптеген ауыр сырқаттар кезінде (бауырдың қабынуы және циррозы, пернициозды анемия, темір жетіспеушілік анемиясы, асқазан ахилиясы, В тобындағы витаминдер тапшылығы) орын алады.

Тілдің атрофиялы қабынуы кезінде тілдің үсті тегіс және жылтыр, түсі ашық-қызыл түсті, тітіркендіргіш тағамдарға аса сезімтал болады. В₁₂ витаминінің тапшылығы немесе пернициозды анемия кезінде тілдің түсі таңқұрай (малина) түстес болады (Гентер-Меллер глосситі). Тілдің атрофиялы қабынуы байқалған кезде негізгі ауруын анықтау үшін науқасты толық зерттеу (қанын зерттеу, гастроэнтерологтың кеңесін алу) қажет.

Бауыр аурулары да ауыз кілегей қабығында әртүрлі белгілермен сипатталады. Эпидемиялы гепатит немесе Боткин ауруы кезінде таңдайдың, тіл үзбесінің (уздечка), үлкен сілекей бездерінің шығарушы түтектерінің, кілегей қабығының түсі сарылау болып келеді (Банченко Г.Н. және б., 2000). Таңдай кілегей қабығының, көздің мүйіз қабығының сары түстенуі бауырдың, өт қабының созылмалы қабынуы, өт тасы ауруы, бауыр циррозы бар адамдарда кездеседі және науқас адамдар ауыздарында ащы және қышқыл дәм (кейде металл дәмі) сезілітініне шағымданады.

 

Ауыз кілегей қабығының бүтіндігінің бұзылуы.

Асқазан-ішек жолы аурулары кезінде ауыз кілегей қабығында трофикалық бұзылыстар нәтижесінде (рефлекторлық жолмен дамитын) эрозиялы-жаралы өзгерістер пайда болады. Олар көбінесе асқазан- ұлтабар жарасы ауруы, бауыр циррозы, аш ішек пен тоқ ішек қабынулары кезінде жиірек орын алады. Асқазан-ішек жолы аурулары бар науқастардың 50%-да ауыздың қайталамалы афталы қабынуының әртүрлі дәрежесі кездеседі. Сонымен қатар аталмыш ауруы бар науқас адамдарда қызылиектің, пародонттың жедел және созылмалы қабынуларының әр түрлері де (катаралды, атрофиялы, эрозиялы-жаралы) жиі байқалады.

Ауыз кілегей қабығындағы өзгерістерді асқазан-ішек жолындағы патологиялық үрдістер ғана туындатпайды, олар осы үрдістер әсерінен дамитын екіншілік бұзылыстар (витаминдер тапшылығы мен жетіспеушілігі, дисбактериоз) нәтижесінде де дамуы мүмкін.

Сілікей бөлінуінің бұзылуы. Көптеген зерттеулер нәтижесінде асқазан және ұлтабар жарасы ауруы кезінде ауыздағы ұсақ сілекей бездерінде морфологиялық және функционольдық өзгерістер орын алып, аталмыш аурулар өршіген кезде сілекейдің бөлінуінің жоғарлауы (гиперсаливация), ал аурудың ағымы ұзарған сайын (бір жылдан аса уақытта) сілекей бөлінуі азая бастағаны (гипосаливация) байқалған. Бұл кезде науқас бірде себепсіз сілекейдің ауызға көп жиналып, жиі түкіретініне, ал бірде ауызы құрғап, ауызын жиі-жиі сумен шаятынына шағымданады. Мұның өзі ауыз кілегей қабығында әртүрлі қабыну үрдістерінің туындауына жағдай жасайды.

Емі. Егер ауыз кілегей қабығындағы патологиялық үрдістер асқазан-ішек жолы аурулармен байланысты болса, емдеу шаралары кешенді түрде жүргізіледі. Негізгі ауруды дәрігер-гастроэнтеролог емдейді, ал дәрігер-стоматолог ауыздағы өзгерістерге байланысты симптоматикалық емдеу шараларын жүргізеді.

 

Витаминдер аздығы мен тапшылығы кезіндегі ауыз кілегей қабығындағы өзгерістер

Адамның тіршілік етуінде витаминдердің рөлі ертеден-ақ белгілі болған. Витаминдер (дәрумендер) тобы организмнің қорғаныс, әртүрлі жағдайларға бейімделу және басқа қызметтеріне әртүрлі деңгейде әсер етеді.

Витаминдер тапшылығы (авитаминоз) – организмде витаминдердің тапшылығынан дамитын патологиялық жағдай. Оның негізгі себептері:

·тағамдық заттардың құрамында өте аз болуы (алиментарлық тапшылық). Көбінесе тағам құрамын тиімді таңдамау және тағамдық заттарды аспаздық өңдеуден дұрыс өткізбеу нәтижесінде дамиды. Мұны экзогендік витаминдер тапшылығы деп атайды.

·витаминдер сорылуының бұзылуы (резорбтивтік немесе эндогендік тапшылық), асқазан-ішек жолы аурулары, ұзақ уақыт антибиотиктер мен сульфаниламид тобындағы препараттарды қабылдаған жағдайда дамиды;

· витаминдердің тіндерде бұзылуы (диссимиляциялық немесе ахристиялық тапшылық), организмде зат алмасу үрдістерінің бұзылуы және әртүрлі уыттану (улану) жағдайларында орын алады.

·витаминдерді шамадан тыс пайдалану, жедел жұқпалы аурулар, жүктілік, қоршаған орта температурасының қатты төмендеуі немесе жоғарылауы, жүйке-психикалық күйзелістер және т.б.

Витаминдер жетіспеушілік (гиповитаминоз) жағдайы көбінесе организмде витаминдердің аздығынан дамиды және қалыпты организм мен витаминдер тапшылығы аралығындағы жағдай деп түсінуге болады. Қазіргі кезде витаминдер тапшылығы өте сирек кездеседі, көбінесе витаминдер жетіспеушілігі және тек бір витамин емес көптеген витаминдер жетіспейтін жағдайлар орын алады. Витаминдер жетіспеушілігі көбінесе қыс және көктем айларында жирек кездеседі. Кейбір мәліметтерге сүйенсек (Спиричев В.Б., 1987) «С» витаминінің жетіспеушілігі 27-75%, ал В тобындағы витаминдер жетіспеушілігі 20-60% жағдайда кездеседі екен.

Витаминдер ауыз кілегей қабығының қорғаныс және қайта құру қызметтерін жақсартуда маңызды рөл атқарады.

В₁ витамині кокарбоксилазаның құрамдық бөлігі болып саналады (кокарбоксилаза көмірсулар алмасуын реттеуге қатынасады) және мидың өміршеңдігін, қозу үрдісінің және жүйке жүйесінің трофикалық қызметін сақтауда алатын орны өте маңызды.

В₁ витамині жетіспеушілігі кезінде ауыз кілегей қабығында парестезиялық ауытқулар – ысу, күю, ашу сияқты белгілер пайда болады, ауыз құрғап, тілдің саңырауқұлаққа ұқсас бүртіктері ұлғаяды. Адамның ұйқысы қашып әлсіздік, күдікшілдік пайда болып, себепсіз арықтауы мүмкін.

В₁ витаминін үштік нервтің қабынуын, невралгиясын, белдеме теміреткіні, ауыз кілегей қабығының әртүрлі парестезиялық ауытқуларын, ауыздың әртүрлі қабынуларын емдеу үшін қолданса жақсы нәтиже береді.

В₁ витаминінің организмге тәуліктік қажеттілігі 2-3 мг.

Емдік мақсатта В₁ витаминін іштей (внутрь - peros) тамақ жегеннен кейін немесе сырттай (парэнтерально) қабылдайды. Асқазан-ішек жолы аурулары бар науқастарға В₁ витаминін көкетке немесе көктамырға инемен егу арқылы жіберген тиімді.

Емдеу мақсатында тиамин хлориді: 0,002; 0,005; 0,01 г түймедақ (таблетка) түрінде, 5%-1,0 мл ертінді түрінде; тиамин бромиді 0,00258; 0,00129; 0,00645 г түймедақ; 3% және 6% залалсыздандарылған ертінділері бұлшық етке және көктамырға егу үшін пайдаланылады. Ересек адамдарға арналған мөлшері 0,012 г, күніне 3 рет, кейде 5 рет бір ай шамасында қабылдау қажет. Ішек жолында сорылу үрдісі төмендеген жағдайда тиамин хлоридінің 2,5% немесе 5% 1 мл ертіндісін (0,025-0,05 г құрғақ тиамин мөлшеріндей); тиамин бромидінің 3% және 6% ертінділерін (0,03-0,06 құрғақ тиамин мөлшеріндей) бұлшық етке егеді (барлығы 10-15 инъекция). Бұл мақсатта боксилазаны (В₁ витаминінің коферменті) да сырттай енгізу үшін (1ампулада 0,05 г) пайдалануға болады.

В₁ витамині мен В₆ және В₁₂ витаминдерін бір уақытта және бір шприцпен сырттай егуге болмайды. Себебі, цианокобаламин (вит. В₁₂) тиаминнің аллергияландырушы қасиетін жоғарылатады, ал пиридоксин (вит. В₆) В₁ витаминінің белсенді түрінің құрылуына (фосфорланған түрі) кедергі жасайды. Бір шприцте В₁ витамині және никотин қышқылын араластыруға болмайды (никотин қышқылы оны ыдыратып жібереді).

В₂ витаминінің жетіспеушілігі. В₂ витамині (рибофлавин) көптеген тотықтырушы-тотықсыздандырушы ферменттердің құрамына кіреді. Ол көмірсулар, майлар және белоктар алмасуына қатынасады.

В₂ витамині жетіспеушілігі кезінде тез шаршағыштық, асқа тәбеттің төмендеуі, бұлшық еттердің әлсіздігі байқалады және негізгі үш белгі: терінің, ерін жиектерінің, тілдің қабынулары орын алады.

Мұрын-ерін қатпарлары, мұрын қанаттары және қабақ терілері қызара қабыршақтанып түлейді, екі езулерде тіліктер және қабықшалар пайда болады. Күшті қабыршақтану ерін жиектерінде байқалады. Олар қатты құрғап, оңай қанайтын ұсақ тіліктердің пайда болуына алып келеді. Бұл аймақтарда ысып-күю, қышу және ауызда ащу сезімдері мазалайды. Ауыз ішінде құрғау, күю сезімдері байқалады. өзгеріске көбірек тіл ұшырайды, кілегей қабығы қызарып, бүртіктері атрофияланады, кейде саңырауқұлаққа ұқсас бүртіктері ұлғаю да мүмкін. Осының нәтижесінде тілдің үсті тегіс, құрғақ және жылтыр болады. Ұрттардың және еріндердің кілегей қабығында ашық-қызыл түсті құрғақ жолақтар пайда болады. В₂ витаминін еріндер мен тіл қабынулары кезінде міндетті түрде тағайындайды, көбіне 0,01 г 3 рет іштей қабылдайды (1-1,5 ай шамасында).

Витамин В₃ немесе никотин қышқылы (РР витамині) жетіспеушілігі.  

Никотин қышқылы пеллаграға қарсы емдік әсер көрсететін дәрумен болып саналады, қан тамырларын кеңейтіп, көмірсулар алмасуын, қан айналымын жақсартады.

РР витамині жетіспеушілігі көбіне белокты тағамдарды аз қабылдаған кезде орын алады және бұл кезде адамның асқа тәбеті болмай, жүрегі айнып, ұзақ уақыт іші өтуі мүмкін. Ауыз кілегей қабығында парастезиялық белгілер дамып, тіл ысып-күйіп мазалайды.

Бастапқы кезде тіл біраз домбығып, беті өңезденеді, бүртіктері ұлғаяды, кейінірек керісінше тілдің кілегей қабығы қатты түлеп, бүртіктері атрофиялану үрдісіне ұшырап, беті ашық-қызыл түстеніп құрғайды және жылтырланады. Патологиялық үрдіс тілдің ұшынан, бүйір беттерінен басталып, біртіндеп үстіне ауысады, кейде ұсақ тіліктер пайда болады, ас қабылдағанда жоғары сезімталдық мазалайды. Терінің ашық аймақтарында және ауыз кілегей қабығында ашық-қызыл түсті эритема ошақтары пайда болады.

Стоамтологиялық тәжірибеде никотин қышқылын қызыл жалпақ теміреткіні, қызыл жегіні, ауыздағы ұзақ жазылмайтын жараларды және тілдің әртүрлі қабынуларын емдеу кезінде қолданады. Оны күніне 0,05 г 2 рет іштей қабылдайды (тамақтан кейін) немесе 1%-1мл ертіндісін күніне бір рет тері астына және бұлшық етке егеді (емдеу курсы 15-20 тәулік).

В₅ витамині (кальций пантотинаты) жетіспеушілігі.  

Пантотен қышқылы «А» коэнзимінің құрамына кіреді, көмірсулар және майлар алмасуына, ацетилхолин құруға қатынасады, кортикостероидтардың құрылуын ынталандырады.

В₅ витамині жетіспеушілігі кезінде эпителийдің әртүрлі әсерлерге қарсыластығы төмендейді, терінің әртүрлі қабынулары орын алады, шаш ерте ағарады. Кейде тілдің түлей қабынуы да орын алады.

Стоматологиялық тәжрибеде В₅ витаминін ауыз ішіндегі әртүрлі парестезиялық өзгерістер, үштік нерв невралгиясы, тілдің түлей қабынуы, қызыл жалпақ теміреткі, қызыл жегі, лейкоплакия, әртүрлі баяу жазылатын жараларды емдеу кезінде 0,1-0,2 г күніне 2-4 рет іштей тағайындайды (емдеу курсы 15-20 тәулік).

Витамин В₆ (пиридоксин) жетіспеушілігі.

Пиридоксин организмде пиридоксаль-5-фосфатқа айналып, ауыстыруға болмайтын аминқышқылдар алмасуын реттейтін ферменттер түзуге қатынасады. Пиридаксиннің жетіспеушілігі итохрамды қан аздығына, темір алмасуының бұзылуына әкеліп соғады. Осының нәтижесінде тілдің жіпке ұқсас бүртіктер атрофиялануға ұшырайды, тілдің үсті тегістеліп, эпителий қабаты жұқарады.

В₆ витаминін емдік мақсатта әртүрлі нервтер невралгиясы, үштік нервтің қабынуы, белдеме теміреткі, ерін қабынулары, лейкоплакия, ауыздық пайда болуы кезінде және гипохромды анемияны емдеу үшін қолданады.

Пиридоксинді іштей 0,002, 0,005 және 0,01 г күніне 1-2 рет (тамақтан кейін) тағайындайды. Сонымен қатар 5%-1 мл ертіндісін тері астына, бұлшық етке және көктамырға тәулігіне бір рет енгізуге болады (емдеу курсы-15-20 тәулік).

Фолий қышқылы (витамин В_с) жетіспеушілігі.

Фолий қышқылы эритрозиттер құрылуын жеделдетеді, аминқышқылдарын, нуклеин қышқылдарын, пурендер мен холин құруға қатынасады. Фолий қышқылының алмасуы аскорбин қышқылының алмасуымен тығыз байланысты. Сондықтан аскорбин қышқылы аздығы жағдайында фолий жетіспеушілік, қан аздығы дамиды.

Фолий қышқылы жетіспеген жағдайда қызыл иек қабынып, қанағыш болады, ауыз іші құрғап, табынды эпителий жұқарады, мегаломакроцитарлық қан аздығы дамиды.

Емдеу мақсатында фолий қышқылын қан аздығы негізінде дамыған ауыздағы патологиялық үрдістерді, иондаушы сәулелер әсерінен дамыған жарақаттарды емдеу мақсатында 0,001 г күніне 3 рет тағайындайды. Емдеу курсы 1-2 ай.

Витамин В₁₂ (цианкобаламин) гемопоэзді (қан құрылу үрдісін) реттеуге қатысып, эритроциттердің дұрыс жетілуін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар фолий қышқылымен қосыла отырып гемоглобин құруға қатысып, қан ұйытушы жүйенің белсенділігін жоғарылатады.

В₁₂ витамині жетіспеушілігі кезінде сүйек майында қан түйіршіктерінің құрылуы бұзылып, мегабластық типті қан аздығы (анемия) немесе Адиссон-Бирмер анемиясы дамиды. Қан құрылу қызметі бұзылуымен қатар аймақтық жүйке жүйесінде де өзгерістер (неврит, невралгия, ауыз кілегей қабығының парастезиясы) байқалады. В₁₂ тапшылық анемиясы кезінде тілде көптеген өзгерістер байқалады: тілдің қызуы, ысып-күюі, сезімталдығының ауытқуы, тіл бүртіктерінің атрофияға ұшырауы (семуі). Бұл кезде тілдің үсті тегіс және жылтыр болады, бүйір беттері мен ұшы қатты қызарады. Мұндай тілді «тегістелген тіл» немесе Меллер-Гунтер глосситі деп атайды.

Стоматологиялық тәжірибеде емдеу мақсатында В₁₂ витаминін әртүрлі себептерден дамыған (уытты заттар мен дәрілер) қан аздығы, үштік нервтің қабынуы мен невралгиясы, глоссалгия, ауыз кандидозы және т.б. аурулар кезінде тағайындайды және екі күнде бір рет 100-200 мкг тері астына немесе көк етке жіберіледі. В₁₂ витаминімен бірге фолий қышқылын тағайындауды ұмытпау керек.

Витамин В₁₅ (кальций пангаматы). Пангам қышқылы тіндердің оттегіні дұрыс пайдалануын, көмірсулардың аэоробты айналымының жеделдеуін қамтамасыз етеді, бүйрек үсті бездері мен бауырдың қызметін жақсартады, С витамині мен тиаминді пайдалану үрдісін жеделдетеді.

Емдеу мақсатында көптеген аурулар кезінде , «С», В₁ витаминдері және кортикостероидтармен қатар 0,05 г күніне 2-3 рет тағайындайды (тәулік мөлшері 0,15-0,3 г).

Витамин С (аскорбин қышқылы). Бұл витаминнің адам ағзаларының қызметі үшін маңызы өте зор.

Витамин С адам организмінде толассыз жүретін тотығу-тотықсыздану, стероидты гормондар құрылу үрдістеріне қатысады, арнаулы антиденелердің пайда болуын жылдамдатып, фагоцитоздау белсенділігін арттырады, коллаген құруға қатынасады, қылтамырлардың тұрақтылығын жоғарылатып, өткізгіштігін азайтады, тіндердің қатты құрылу үрдісін жеделдетеді, уытсыздандыру қасиеті жоғары. Қалыпты жағдайда қан сарысуындағы С витаминінің мөлшері 0,5 мг%.

Организмде С витамині жетіспеушілігі көп жағдайда жасырын түрде дамиды және тез шаршау, ашуланшақтық, аяқтардың бұлшық етінің себепсіз ауыруы, жүректің жиі соғуы сияқты белгілермен сипатталады. Тіндерде С витамині жетіспеушілігі кезінде қылтамырлардың өткізгіштігі жоғарылап, геморрагиялық синдромдар дамиды: кілегей қабықты аймақтарда, теріде, буындарда нүктелі (петихияалы) немесе аумақты (эхкимозды) қан құйылу ошақтары пайда болады. Қылтамырлар өткізгіштігінің жоғарылауы С және Р витаминдерінің қатар жетіспеушілігі кезінде өте айқын байқалады.

С витамині жетіспеушілігі кезіндегі ауыз ішіндегі өзгерістер дәрігер-стоматологтардың есінде болуы керек. Бұл кезде ауыз-кілегей қабығының әртүрлі аймағында (зақымдаушы ықпалдардың әсеріне жиірек ұшырайтын жерлерде), оның ішінде қызыл иекте нүктелі қан құйылу пайда болады, қызыл иек бүртіктері қанағыш болады. Қызыл иек бүртіктері ісініп, борпылдақтана бастайды, көкшіл-қызыл түстеніп, көлемдері ұлғаяды.

Кейде қан құйылған аймақтардағы тіндерде өліеттену үрдісі дамып, тістердің түбірлері ашылып, біртіндеп қозғалмалы бола бастайды. Мұндай жағдайлар қазіргі кезде ауыл тұрғындарында жиірек кездеседі. С витамині жетіспеушілігі аталмыш витамин астық тағамдарда өте аз мөлшерде болған кездерде кездеседі.

С витамині жетіспеушілігі жиі кездесетін жағдайлар: астық тағамдарда деңгейінің төмен болуы; асқазан-ішек жолдары және жұқпалы вирустық аурулар; дененің жиі суыққа шалдығуы; жүйкелік күйзелістер; ауыр дене еңбегімен айналысу.

С витаминінің жетіспеушілігін қан ауруларынан, қызыл иектің фузоспирохетоз әсерінен өліеттене-жараланып қабынуынан (Венсан гингивиті) ажырата білу керек.

Стоматологиялық тәжірибеде С витаминін (аскорбин қышқылын) емдік дәрумен ретінде әртүрлі қан аздығын, уланулар кезіндегі ауыз ішіндегі өзгерістерді, пародонт қабынуларын, вирустық ауруларды, ауыз кандидозын, ауыз кілегей қабығындағы баяу жазылатын жараларды емдеу үшін қолданады және 0,1-0,3 г күніне 3 рет тағайындайды (тамақтан соң іштей қабылдайды). Сонымен қатар 5% ертіндісін 1-3 мл тері астына, көк етке немесе көктамырға егеді.

Витамин А (ретинол). Бұл витаминнің маңызды қызметі – эпителий тіні клеткаларының жетілуін (дифференцировка) және қалыпты мүйізгектенуін қамтамасыз етіп, тері мен кілегей қабықтың әртүрлі ауруларға төзімділігін арттыру. Витамин А эпителийдің бүтіндігін қамтамасыз етумен катар дәнекер тіннің де белсенділігін арттырып, коллагенді және эластикалық талшықтарды жуандатады. Сонымен қатар тотығу-тотықсыздану үрдістеріне, кортикостероидтар, жыныс гормондарын, нуклеин қышқылдарын құруға қатысып, жас организмнің дамуына және өсуіне үлес қосады.

Витамин А жетіспеушілігі кезінде эпителийлі құрылымдар зардап шегеді. Ауыз кілегей қабығы құрғап күңгірттенеді, шамадан тыс мүйізгектену, қорғаныс қасиетінің төмендеуі және қабынуға, жаралануға бейім болады. Май, сілекей және жас бездерінің қызметі бұзылып, тері мен ауыз кілегей қабығы және көз құрғай бастайды.

Стоматологиялық тәжрибеде А витаминін ауыз кілегей қабығы шамадан тыс мүйізгектенетін аурулары (лейкоплакия, қызыл жалпақ теміреткі), жиі құрғауы, атрофилануға ұшырауы кезінде, әртүрлі эрозилар мен жаралар шыққан жағдайларда қолданады.

А витаминнің 3300 халықаралық бірлігін таблетка, драже немесе капсула түрінде күніне 3 рет тағайындайды (тамақтан кейін); ретинол ацетатының 3,44% немесе ретинол пальмитатының 5,5% ертінділерін 10-20 тамшыдан күніне 2 рет тағайындайды, емдеу ұзақтығы 1,5-2 ай А витаминнің майлы ертіндісін жара бетіне бастырма (аппликат) ретінде қоюға болады.

Е витамині (токофералдар) антиоксиданттар тобына жатады және тотығу-тотықсыздану үрдістерін, оның ішінде майлардың асқын тотықты үрдісін реттеуге қатысады. Токоферолдың белоктардың құрылуындағы, көмірсулар мен майлар, микроэлементтер, нуклеин қышқылдарының алмасуындағы маңызын атауға болады. Жүйке жүйесінің, жыныс бездерінің қызметтері үшін, жасушалар жарғақтарының (мембран) бүтіндігінің сақталуы үшін де токоферол өте қажет. Токоферол А витаминінің пайдалы әсерін күшейте түседі, коллатеральды қан айналымын жақсартып, қылтамырлардың өткізгіштігі мен сынғыштығын азайтады, қаңқа мен жүрек еттеріндегі бұзылу үрдістерін, бауырдың майлы инфильраттануын тежейді. А витамині алмасуы бұзылған кезде Е витамині жетіспеушілігі байқалады.

Стоматологиялық тәжірибеде Е витамині лейкоплакияны, қызыл жегіні, қызыл жалпақ теміреткіні, ауыз кілегей қабығының әртүрлі жараларын емдеу кезінде А витаминімен қоса (аевит) тағайындалады. Аевитті бір капсуладан күніне 3 рет қабылдайды. Сонымен қатар Е витаминінің (токоферол ацетаты) 5%, 10% және 50% майлы ертінділерін да іштей қабылдауға болады (50-100 мг тәулігіне 20-40 күн шамасында). Капсулада шығарылатын 50% 0,1 және 0,2 мл ертіндіде 0,05 және 0,1 г токоферол ацетаты бар. Ауыз кілегей қабығында пайда болған эрозиялар мен жаралардың жазылуын жеделдету үшін Е және А витаминдерінің майлы ертінділерін жарақат ошағы бетіне аппликат ретінде пайдалануға бола

 

Жүрек-қантамыр аурулары кезіндегі ауыз кілегей қабығындағы өзгерістер

Қазақстан денсаулық сақтау министрлігінің соңғы жылдардағы мәліметіне сүйенсек,еліміздің тұрғындары арасында жүрек-қантамыр ауруларының жиілегені байқалады. Бұл аурулар асқына қоймаған кезде (теңгерілген түрі – компенсированная форма) ауыз кілегей қабығы өзгеріске көп ұшырамайды. Ал аурулар асқынып, теңгерілмейтін сатысына (стадия декомпенсации) ауысқан жағдайда ауыз кілегей қабығында әртүрлі өзгерістер байқалады.

Жүрек-қантамыр жетіспеушілігі.

Аталмыш патологиялық үрдіс қан қысымының жоғарылауы, жүректің ишемиялық ауруы, әртүрлі жүрек ақаулары кезінде орын алады. Бұл кезде ауыз кілегей қабығы мен еріндер жиегі көкшіл тартып, екі ұртта, тілдің бүйір беттерінде тістердің ізі пайда болады. Кейде тіл тіндерінің қатты домбығуы нәтижесінде (қантамырларында іркілген қан сарысуының сыртқа шығуына байланысты) тілдің көлемі үлкейіп, оның қозғалмалылығы төмендейді. Жүрек етінің өліеттенуі кезінде (инфаркт миокарда) домбығу үрдісімен қатар кілегей қабықтың түсі бозарып, тіліктер, эрозиялы немесе жаралы ошақтар пайда болады.

Жүрек-қантамыр ауруларының өте ауыр теңгерілмеген түрінде ауыз кілегей қабығы көбірек жарақаттануға ұшырайтын аймақтарда (жасанды тіс сауыттарына жақын орналасқан жиектік қызылиек, тілдің бүйір беттері, көпірге ұқсас тіс протезінің аралық аймағы, алмалы протездер асты аймағы) алғашында эрозия пайда болып, біртіндеп жараға айналады және ол трофикалық жара деп аталады.

Трофикалық жара көбінесе белгілі бір аймақта қан айналымының бұзылып, тіндердің қоректенуінің нашарлануына байланысты өліеттену үрдісінің (некроз тканей) дамуы нәтижесінде пайда болады. Трофикалық жара жаншылу жарасына (пролежневая язва) ұқсас келеді, тереңдігі әртүрлі (негізгі аурудың ауырлығына қарай), жиегі тегіс емес, беті ақшыл-сұр түсті өліеттенген қақпен жабылады. Жараның шеттерінде қабынуға тән белгілер (қызару) байқалмайды, консистенциясы жұмсақ, ағымы ұзақ және аймақтық лимфа түйіндері ұлғаймайды, жазылуға бетбұрысы анықталмайды. Уақыт өткен сайын жараның көлемі ұлғайып, тереңдей түседі. Мұндай жара кейде қатерлі ісікке ауысуы мүмкін (1% жағдайда). Эрозия немесе жара пайда болмағанда, көпшілік жағдайда кілегей қабықтың домбығуы және түсінің өзгеруі белгілі бір субъективті белгілер туындатпайды. Сондықтан дәрігер-стоматолог аталмыш объективтік белгілердің себебін анықтаға тырысу керек. Науқас адамның жағдайы түзеле бастағанда (жалпылай емдеу жүргізгеннен кейін), кілегей қабықтағы өзгерістер жойылып, жаралар мен эрозиялар жазыла бастайды.

Трофикалық жараның жазылуы барысына дәрігер-стоматолог жергілікті емдеу шараларын жүргізуі қажет. Олар: ауру сезімін басу, ауызды антисептик ертінділерімен өңдеу, жара бетіне жазылуды жылдамдататын дәрілерден аппликат (бастырма) қою.

Баяу жазылатын жара аймағында қан айналымын жақсарту үшін В₄ витаминінің коферменті 0,05 г фосфаден күніне 2 рет немесе 0,15 г теоникол (компламин) күніне 3 рет ішуге тағайындайды. Емдеу курсы 1-2 ай.

Гипертония ауруымен және қан тамырларының атеросклероздануымен ауырған науқастардың ауыз кілегей қабығында қанды күлбіреуік бөрткендер (гемморагический пузырь) пайда болады. Алғаш бұл бөрткенді Т.И.Лемецкая (1965) анықтап, «гематома» деп атаған. Кейін бұл симптомды А.ЛМашкиллейсон және т. б., (1972) мұқият сипаттап, «күлбіреуік-қан тамыр синдромы» (пузырно-сосудистый синдром) деп атаған. Аталмыш синдром кезінде кілегей қабықта қабығы қалың, ішінде таза қан бар, көлемі әртүрлі (диаметрі 1-3 см) күлбіреуік бөрткендер (сурет-)пайда болады. Бұл күлбіреуіктердің пайда болуын авторлар жүрек-қантамыр аурулары бар адамдардың ұсақ қылтамырларының өткізгіштігінің жоғарылығымен, олардың қабырғаларының үзілгіштігімен түсіндіреді.

Күлбіреуік-қантамыр синдромы жасы 40-75 арасындағы әйел адамдарда жиірек кездеседі және қан қысымы бірден көтерілген кезде көбірек қысым түсетін қабық аймақтарында (ұртта, жұмсақ таңдайда, тілдің екі бүйірінде) пайда болады. Күлбіреуік бірнеше сағаттан бірнеше күнге дейін ешқандай ауру сезімін туындатпай сақталады. Кейде күлбіреуік аздаған шаншу сезімінен кейін пайда болуы мүмкін. Ол жарылғаннан кейін ауыратын, төңірегінде жабынды эпителий қалдықтары бар, беті таза немесе ақшыл-сұр түсті фибринді қақпен жабылған эрозия ошағы пайда болып, 3-4 күннен кейін жазылады. Жаңа пайда болған эрозия ошағынан алынған жақпа-таңбада шеткерлік қан түйіршіктері анықталады, акантолизденген клеткалар табылмайды. Никольский симптомы теріс болады.

Күлбіреуік-қантамыр синдромын гемангиомадан, пиогенді гранулемадан, акантолиздеуші және акантолиздемеуші күлбіреуікшеден ажырата білу керек.

Емі. Науқастың негізгі ауруы тиімді емделуі қажет. Қантамырларының өткізгіштігін төмендету үшін бір ай шамасында күніне 2-3 рет 0,05 г аскорутин немесе ,15 г компламин, күніне 3 рет қабылдау керек. Ауыз ішін сауықтырып,эрозияның тез жазылуына жағдай жасау қажет. Ол үшін ауызды антисептик ертіндісімен шайқап, жарақат ошағына кератопластик ертінділерімен бастырма қойған тиімді болады.

 

 

Ауыздың кілегей қабығының жүйкелік өзгерістерге байланысты аурулары

 

Әртүрлі жүйкелік өзгерістер кезінде (орталық және шеткі жүйкелік құрылымдардың органикалық және функционалдық өзгерістері) ауыз кілегей қабығында ыңғайсыздық сезімдер, ал кейбір жағдайларда деструкциялық өзгерістер дамиды. Жүйкелік өзгерістер кезінде жүре кездесетін аурулар глоссалгия, дәм сезудің және сілекей бөлінуінің бұзылыстары.

 

Глоссалгия (стомалгия)

Глоссалгия (стомалгия) – ауыз кілегей қабығында және тілде дамитын әртүрлі ауру сезімдері мен сезімталдықтың ауытқуларынан туратын симптомдар кешеніне тән созылмалы ауру. Бұл аурудың көптеген терминдері (глоссалгия, глоссодиния, стомалгия, глоссопироз, вегеталгия, симпаталгия)бар. Осылардың ішінен стоматологияда тұрақтанғандары – «глоссалгия» және «стомалгия».

Глоссалгия (стомалгия) көбіне орта және егде жастағы адамдарда кездеседі, ал әйелдер арасында 3-5 есе жиірек орын алады.

Алғаш рет бұл ауруды 1838 жылы Weisse ғылыми түрде сипаттап жазған. Ауруға байланысты көптеген ғылыми еңбектер жарық көргенімен аурудың этиологиясы мен патогенезі толықтай анықталмаған. Біраз авторлардың (Яворская Е.С., 1972; Дычко Е.Н., 1982; Марулиди Р.Т. және б. 2001) ұйғаруынша, глоссалгия көптеген сыртқы және ішкі ықпалдар әсерінен дамиды.

Олардың ішінде жергілікті ықпалдар: ауыз кілегей қабығының тісжегі әсерінен бұзылған тістер сауыттарының өткір бөліктерімен, сапасыз жасалған протездерімен зақымдануы, әртүрлі емдеу шараларын жүргізген кезде жарақаттануы, окклюзиялық биіктіктің төмендеуі, әртүрлі металлдан жасалған пломбылардың және протездердің болуы, әртүрлі аллергиялық реакциялардың орын алуы. Жалпы эндогендік ықпалдар қатарына асқорыту ағзаларының, жүрек-қан тамыр, жүйке және эндокриндік жүйе ауруларын, витаминдер жетіспеушілігін (оның В₁, В₂, В₁₂ витаминдер) жатқызуға болады.  

Глоссалгияның патогенезінде орталық және шеттік жүйке жүйелері қызметінің ауытқулары, қан тамырлар тонусының өзгеруі, ұсақ тамырларда қан айналымының, ауыз іші тіндерінде зат алмасудың бұзылуы, биологиялық белсенді заттар деңгейінің өзгеруі маңызды орын алады.

Кейбір науқастарда глоассалгия (стомалгия) белгілері белгілі бір психоэмоциялық күйзелістерден кейін, ағзалардың созылмалы ауруларының өршуі кезінде, сапасыз протездер қойғаннан кейін, тісті аса қиындықпен жұлғаннан кейін біліне бастайды. Ал кейбір науқастарда ауру сезімталдықтың ауытқу белгісімен біртіндеп басталады және оған көп мән беріле қоймайды. Біраз уақыттан кейін парастезиялық белгілер күшейе түседі, сонда ғана науқас дәрігерге көрінуге мәжбүр болады.

Клинкалық көрінісі. Глоссалгияның ең басты белгілері – дизестезиялық және парестезиялық белгілер (қызу, күю, ашу, қышу, шаншу, тызылдау, жыбырлау, дуылдау, жансыздану сияқты). Науқас өзін мазалайтын сезімдерді жоғары температура әсерінен күю кезіндегі сезіммен, ащы бұрыш пайдаланғандағы дуылдау, құрт-құмырсқа өрмелегенде дененің түршігуі сияқты белгілермен салыстырады. Осы сезімдер тілдің алдыңғы ²/₃ бөлігінің кілегей қабығында кейде тілді тұтас ала орналасады. Сонымен қатар науқастарды тіліндегі ыңғайсыздық, ауырлық, ісіну сезімдері, жаншып және сырқырап ауыру белгілері де мазалауы мүмкін.

Кейде тілде күрделі сезімдер ауытқулары да орын алады. Олар – тілде «құрт жыбырлап жүрген» сияқты, «шаштар өсіп шыққан» сияқты сезімдер.

Сирегірек жағдайда жоғарыда келтірілген сезімдер таңдайдың, еріндердің, ұрттардың кілегей қабығында, қызыл иектерде, кейде бет аймағы терісінде де орналасуы мүмкін. Бұлар негізінде «стомалгия» белгілері болып саналады.

Парестезиялық белгілердің екіншілігі әртүрлі болып келеді, өте әлсіз сезімдер мен қатар аса күшті сезімдер, ауыз ішінің құрғауы, жиі шөлдеу, дәм сезудің бұзылуы, қорқыныш сияқты сезімдермен қатар мазалайды.

Дизестезиялық және парестезиялық белгілер дуылдатқан сезіммен таңертеңнен басталып, күні бойы күшейіп және күрделініп, өзінің даму шыңына кешке немесе түнге қарай жетеді, бірақ ас қабылдаған кезде басылып отырады.

Ас қабылдаған кезде тілдегі немесе ауыз ішінің басқа аймақтарындағы ыңғайсыз сезімнің жойылып кетуін И.П.Павлов тәжірибеде байқағандай, тағамдық доминантаның тілдегі ауру сезімі доминантынан күштірек болуымен және оң көңіл күйдің қалыптасуымен түсіндіруге болады.

Глоссалгия (стомалгия) кезінде тіл және ауыз ішінің басқа аймағындағы кілегей қабықта көзге көрінер өзгерістер байқалмайды. Кейде аздаған домбығу белгілері, тілдің өңезденуі, жеке бүртіктердің ұлғаюы, тіл асты көк тамырларының кеңеюі сияқты өзгерістер анықталуы мүмкін.

Гречко Е.В. және б. (1974) глоссалгия кезінде кілегей қабығын капилляроскопиялық әдіспен зерттеген кезде алдыңғы ²/₃ бөлігінде қан айналымының баяулағаны, кейде тоқтап қалғаны, капиллярлар төңірегінде қан құйылуы анықталған. Сонымен қатар тілдің дәм сезу рецепторларының функционалдық қабылдағыштығының (мобильдігі) төмендегені (кейде ауытқығаны) байқалған. Мидың биоэлектрлік белсенділігін зертеген кезде оның альфа-белсенділігінің десинхронизациялануы және дезорганизациялануын көрсететін жайылмалы өзгерістер анықталған. Осыларды негізге ала отырып, авторлар парестезиялық белгілер мен ауру сезімінің қалыптасуы тілді және ауыз кілегей қабығын нервтендіретін нерв бағаналарының сезімтал талшықтарының шамадан тыс қозғыштығымен байланысты деген қорытындыға келген.

Тіндердің беткейлік сезімталдығы көбінесе жоғарылап, ал кейде төмендеуі де мүмкін.

Көптеген науқастар оңай ашуланшақ келеді, бойларында қатерлі ауру болу мүмкіндігі жайлы қорқыныш сезім билеген, «түймедей белгілерді түйедей етіп» көрсетуге дайын тұрады (астенодепрессиялы және астеноипохондриялы синдромдар). Мұндай науқастар тілдерін айнамен ұзақ көріп, кез келген анатомиялық құрылымдарды (көбінесе бұртіктерді) әртүрлі ісікті немесе жаралы құрылымдар ретінде қабылдайды.

Емдеу шаралары жүргізілмеген жағдайда сырқат көптеген айларға-жылдарға созылады, ауық-ауық қарқындылығы азайып тұрады, ал кейде өз бетімен басылып кетуі де мүмкін.

Алғашқы парестезиялық белгілердің орналасу аймағына байланысты Е.С.Яворская (1972, 1976) глоссалгияның 6 нұсқасын ажыратады:

o мандибулярлық – дизестезиялық және парестезиялық белгілер тілдің алдыңғы ²/₃ бөлігінің кілегей қабығында, төменгі жақ қызыл иегінде, ұрттарда және еріндерде орналасады;

o максиллярлық – ыңғайсыз сезімдер жоғарғы жақ қызыл иегінде, қатты таңдайда, көз асты аймағында орналасады;

o мандибуломаксиллярлық – паресезиялық сезімдер еріндер, төменгі және жоғарғы жақ қызыл иектерінің алдыңғы бөліктерінде пайда болып, біртіндеп ауыздың артқы бөлігіндегі кілегей қабыққа жайылады;

o алдыңғы париетальды – парестезиялық сезімдер маңдай, қабақ, шықшыт жерлерінде пайда болады;

o глоссофарингеалдық – ауытқулық сезімдер тілде, жұтқыншақта, көмейде пайда болады;

o окципитальдық – сезімдер 1-11 мойын сегменттерінің нервтендіру аймағында орналасқан. Глоссалгияның бұл нұсқаларын кейде жеке нервтерінің невралгиясы деп те ұғынуға болады. Кейінірек парестезиялық белгілер тілге, ауыз кілегей қабығына, бет терісіне таралған уақытта ғана аурудың диагнозының дұрыс еместігіне көз жеткізуге болады.

Парестезиялық белгілердің көбірек орын алған аймағына байланысты Яворская аурудың тағы екі түрін ажыратады: 1) мукозды түрі – парестезиялық сезімдер ауыз кілегей қабығында, тіл түбірінде, жұтқыншықта және өңештің мойын бөлігінде орналасады. 2) дерматомукозды түрі – парестезиялық сезімдер жоғарыда аталған аймақтармен қайтар бет және желке терісінде орналасады.

Аурудың салыстырмалы диагностикасы. Глоссалгияға ұқсас клиникалық белгілер тілді, ауыз кілегей қабығын, жұтқыншақты, көмейді нервтендіретін нервтер невралгиясы және олардың қабынуы кезінде де байқалады. Сонымен қатар ауыздағы гальванизм белгілерінен, төмендеген тістем (Костен синдромы) кезіндегі есту нервісінің «chorda tympani» тармақшасының жарақаттануынан, созылмалы ауыз кандидозынан, мойын омыртқаларының остеохондрозынан ажырата білу керек. Глоссалгияға тән негізгі және тиімді белгі – барлық ауытқу сезімдердің ас қабылдаған кезде басылуы немесе толық болмауы. Ауытқу сезімдері көбіне қызыл иектерде орналасқан кезде «одонтогендік плексалгия» белгілерінен ажырату керек.

Үштік нерв невралгиясына (көбіне өршу кезеңінде) ұзаққа созылмайтын, белгілі анатомиялық аймақта орналасқан өте қатты ауру сезімі тән. Ауру сезімінің триггерлік механизмі (қозғаушы күші) сақталады. Ол күш ас қабылдағанда, сөйлегенде, бетін жұғанда шүріппелі аймаққа («курковая зона») тиіп кеткенде оянады. Ауру сезімі қозған кезде науқастың бет пішіні өзгереді, бет терісінің қызарып немесе бозғылданып кетуі сияқты вегетативтік өзгерістер, көзден жас ағу, беттің мимикалық еттерінің тырысып жыбырлауы байқалады.

Үштік нерв тармақтарының сүйектен шыққан жерін сипап байқағанда ауыру сезіледі.

Үштік және тілжұтқыншақ нервтерінің қабынуы кезінде осы нервтер иннервациялайтын аймақта қатты толассыз ауыру және ауырудың біржақтылығы байқалады. Бұл аймақта жоғары сезімталдық немесе тактильдік және температуралық сезімталдықтың төмендеуі анықталады. Дәм сезу қызметі де төмендейді немесе ауытқиды.

«Шымшу симптомын» («симптом щипка») анықтаған кезде қатты ауру сезімі пайда болады. Нерв тармақтарының шығу нүктесін және таралу аймақтарын сипап байқағанда да ауру сезімі күшейе түседі.

Костен синдромы кезінде парестезиялық өзгерістермен қатар, тістемнің төмендеуі, құлақта шу пайда болып, нашар есту, шықшыт төменгі жақ буындарының сыртылдауы сияқты белгілер де болуы мүмкін.

Гальваникалық синдром кезінде де ауызда парестезиялық өзгерістер байқалады. Әртүрлі металлдан жасалған конструкциялар арасында пайда болған шағын күшті электр тогы және олардың электрохимиялық коррозияға ұшырауынан пайда болған заттар ыңғайсыз сезімдер (көбінесе таңертең ауызда темір немесе қышқыл дәмі, тұз және ащы дәмдер) туындатады. Қалыпты жағдайда ауыз ішінің электр потенциалы 10-20 мка тең, егер одан жоғары болса, арнаулы емдеу шараларын жүргізу қажет.

Ауыздың созылмалы кандидозы кезінде тілдегі және ауыздың басқа аймағындағы кілегей қабықтағы ысып-күю сезімі ас қабылдағанда күшейе түседі. Микроскопиялық және микробиологиялық зерттеулер Candida текті саңырауқұлақтардың шамадан тыс көбейгенін анықтайды. Саңырауқұлақтарға қарсы жүргізілген емдеу шаралары да оң нәтиже береді.

Парестезиялық белгілер қант диабетімен (сусамыр) диффузды токсикалы жемсау (зоб) немесе тиреотоксикозбен сырқат адамдарда да кездесіп, ауруларының ауыздағы алғашқы белгілерінің бірі болуы мүмкін.

Глоссалгия (стомалгия) көпсимптомды аурулар қатарында жатады және көп жағдайда ішкі ағзалар аурулары және психикамен байланысты екендігі ешқандай күмән тұғызбайды. Сондықтан глоссалгия белгілері бар науқас жан-жақты тексеруді (гастроэнтерологтың, гинекологтың, невропатологтың, психиатрдың) қажет етеді.

Емі. Глоссалгияны емдеу кезінде кешенділік қағидасын (симптоматикалық, этио-патогенездік, жалпылай-күшейтіп емдеу) толық сақтау қажет. Емдеу шараларын глоссалгияның дамуына ықпал жасады-ау деген факторларды ескере отырып жүргізген жөн. Емдеуге қажетті дәрілерді арнайы маман-дәрігерлердің ұсыныстарын да ескере отырып тағайындау қажет. Глоссалгиямен сырқат адамдарда әртүрлі психогендік және неврогендік өзгерістер бар екенін ескере отырып, транквилизаторлар, антидепрессанттар, тыныштандыратын, вегетотропты дәрілер тағайындайды.

Дәрілерді таңдап тағайындау неврологиялық көрсетілімдерге байланысты. Гиперастениялық жағдайда (ашуланшақтық, шыдамсыздық, үйренушілік, дегбірсіздік) транквилизаторлар (диазепам 0,005 г немесе феназипан 0,0005 г ½ - 1 таблетка, күніне 1-2 рет), антидепрессанттар (амитриптилин 0,025 г немесе азафен 0,025 г ½ - 1 таблетка, күніне бір рет). Емдеу курсы – 1-1,5 ай.

Гипоастениялық жағдайда және депрессия кезінде (әлсіздік, сылбырлық, жабырқаулық, енжарлық, жұмыс қабілетінің төмендеуі) транквилизаторлар, (сигнопам 0,01 г бір таблеткадан, күніне бір рет), антидепрессанттар (имизин 0,025 ½ таблеткадан күніне бір рет бір айға жуық), нейролептиктер (эглонил 0,002 г ¼ таблетка күніне 2 рет, біртіндеп мөлшерін жоғарылатады және 1-2 таблеткаға жеткізеді).

Глоссалгияны (стомалгияны) емдеу үшін орталық жүйке жүйесін тыныштандыратын дәрілерді (шүйгіншөп, сасықшөп, пион    тұнбаларын), Сухинин, Павлов, Кватер микстураларын тағайындайды. Микстураларды бір ас қасықтан күніне 3 рет, 1-2 айдай қабылдауға болады.

Вегето-тамырлы дистонияны емдеу үшін беласпон, беллоид, беллатаминал (бір таблеткадан күніне 2-3 рет бір ай шамасында) тағайындайды. Қан тамырларын кеңейтетін дәрілерді (но-шпа, никотин, никотинамид), мидағы және жергілікті қан айналымын жақсартатын дәрілерді (циннаризин, кавинтон, пирацетам, стугерон, трентал, мидокалм) тағайындаған артық болмайды (көбінесе жасы ұлғайған адамдарға). Сонымен қатар вегетотропты препараттарды, олардың ішінде холинолитиктерді (белласпон, беллоид, платифиллин), антихолинэстеразды дәрілерді (галантамин), ганглиоблокаторларды (ганглерон, бензогексоний) және антигистаминдік дәрілерді (фенкарол, супрастин, тавегил, димедрол) таңдап тағайындауға болады.

Витаминдерді: тиамин, рибофлавин, пиридоксин, цианкобаламин, аскорбин қышқылын парентералды, токоферол ацетатын және ретинол ацетатын іштей қабылдау қажеттігін де ұмытпау керек.

Глоссалгияны кешенді емдеу құрамына міндетті түрде ауыз ішін сауықтыру шаралары да кіреді. Тіс шөгінділерін алып, тісжегі әсерінен бұзылған тістерді пломбылайды, қатты бұзылған және қозғалмалы тістерді жұлып алып тастайды. Қажет болса әртүрлі металлдан жасалған ортопедиялық конструкцияларды алып тастап, тістем биіктігін қалыпқа келтіріп, тиімді протездер қою жолдарын қарастырады.

Шеттік жүйке құрылымдарына әсер ету үшін тіл нервісіне блокада жасайды: новокаиннің немесе тримекаиннің 0,5%-1% 2 мл ертіндісін тілдің түбіріне жақын кілегей қабаты астына күніне бір рет оң және сол жағына ауыстырып егеді. Сонымен қатар анестетиктерді бастырмалық әдістермен де сіңіруге (тримекаин, аместезин, лидокаин, пиромекаин ертінділері), аэрозоль құрамды дәрілерді (гипозоль, олазоль, пантенол, лидокаин-аэрозоль) кең қолдануға болады. Бірақ олар кілегей қабықты қорғай отырып, қысқа уақытқа созылатын әсер береді.

Тілдің көк тамырларының варикозды кеңеюі кезінде гепарин жақпасын немесе Е.И.Гончарова және б. (1990) ұсынған қоспаны (димексид-16,0, жалбыз майы – 2-3 тамшы, гепарин жақпасы – 100,0) пайдалануға болады. Гепарин жақпасының  ауырусыздандыру, қанның ұю құрылуын тежейтін, ұсақ тамырларда қан айналымын жақсартатын қасиеттері бар.

Глоссалгия кезінде науқас аузының құрғауына шағымданған жағдайда (егер бұл белгі сілекей бездерінің ауруларына байланысты болмаса), иодты калийдің 3% ертіндісін (күніне бір ас қасықтан 3 рет сүтпен бірге ішеді), пилокортиннің 1% ертіндісін (3-4 тамшыдан күніне 3 рет қабылдайды) тағайындайды, емдеу курсы 1-2 аптаға созылуы тиіс.

Физиотерапиялық әдістер: ультрадыбыспен емдеу, басты және мойынның жағалық белдеуін сылап-сипау, жоғарғы мойын симпатикалық түйіндерін гальванизациялау, флюктуоризациялау, лазер сәулесін қолдану, инелік рефлексотерапия сияқты емдеу шараларын кең қолдануға болады.

Глоссалгияны (стомалгияны) медициналық сүліктерді қойып емдеуге де болады. Бұл әдіс жүрек-қан тамыр аурулары бар адамдарға қолданған кезде жақсы нәтиже берген.

Глоссалгиямен (стомалгиямен) науқас адамдар дәрігер-стоматологтың диспансерлік бақылауында болып, жылына 3-4 рет емдеу курсын алып тұруы керек. Емші дәрігер мен невропатолог қажет кезінде (кемінде жылына бір рет) ақыл-кеңес беріп тұрғаны тиімді болады.

 

9.16.Дәм сезудің бұзылуы

Ауыздың кілегей қабығы үлкен мидың жарты шарымен байланысты афференттік жолдың бастамасы болып саналатын әртүрлі рецепторларға бай. Олардың ішінде дәм сезу рецепторлары да бар. Қалыпты жағдайда дәм сезу рецепторларының көмегімен адам тәттіні, тұзды, қышқыл және ащы тағамдар дәмін ешбір күмәнсіз ажырата алады. Кейбір кездерде әртүрлі ықпалдардың әсерінен дәм сезудің бұзылуы (нарушение вкуса - dysgensia) орын алады. Дәм сезудің бұзылуы әртүрлі деңгейде ауытқуы мүмкін: бірде толық сезбеушілік (агевзия) байқалса, кейде дәм сезудің төмендеуі (гипогевзия) немесе жоғарылауы (гипергевзия) орын алуы мүмкін. Бұл үрдіс дәмнің барлық түріне (тәттіге, қышқылға, тұздыға, ащыға) немесе кейбіреуіне ғана қатысты болуы мүмкін. Тілдің кілегей қабығын жарақаттайтын әртүрлі аурулар кезінде (тілдің вирустық және аллергиялық қабынулары, әртүрлі ықпалдар әсерінен зақымдануы, витаминдер тапшылығы, асқазан-ішек жолы аурулары, өзгерістер) жабынды эпителийдің ерте түлеуіне немесе бүтіндігінің бұзылуына байланысты тіл бүртіктерінде орналасқан дәм сезу бағаналарының дәм қабылдау қызметі өзгереді. Мұндай кездерде дәм сезу қызметі жабынды эпителиймен тіл бүртіктері қайта қалпына келгеннен кейін реттеле бастайды. Тіл қатты өңезденген кезде (үстінде жұмсақ қақ жиналған кезде), үстіндегі кілегей қабықта лейкоплакия және қызыл жалпақ теміреткі ошақтары орналасқан кезде дәм сезудің төмендегіні (гитогевзия) байқалады. Себебі аса мүйізгектеніп қалыңдаған эпителий арқылы дәм сезу бағаналарына астың дәмі жетпейді.

Ащы және қышқыл дәм сезіну (гипергевзия) асқазан, бауыр, өт қабының созылмалы қабынуларының өршуі кезінде жиірек байқалады.

Ауызда қышқыл және металл дәмінің сезілуі әртүрлі металлдардан жасалған көптеген ортопедиялық конструкциялар әсерінен пайда болады.

Асқазан обыры, асқазанның және ұлтабардың жаралы аурулары кезінде дәм сезудің бұзылуы – дисгевзия (тәттінің орнына қышқыл сезу және керісінше)орын алуы мүмкін.

   Тілдің алдыңғы ²/₃  бөлігінде біржақты дәм сезудің бұзылуы шеткейлік нервтердің – дабыл ішегінің, тіл, бет нервілерінің жарақаттануы кезінде байқалады. Тілдің артқы ¹/₃ бөлігінде дәм сезудің бұзылуы тіл-жұтқыншақ нервісінің жарақаттануы кезінде орын алады.

Қант диабетінің декомпенсацияланған түрінде кейбір науқастарда тәттні, тұзды, қышқыл, ал кейде ащы дәмді сезу мүмкіндігі төмен болады.

Дәм сезудің екіжақты және біржақты толық бұзылысы орталық жүйке жүйесінің органикалық өзгерістері кезінде (мидың қатерлі және қатерсіз ісіктері, мерез гуммасы) дамиды.

Дәм сезудің деңгейі рецепторлардың сезімталдық шегінің жоғарылауымен немесе төмендеуімен ғана сипатталмайды, олардың функциональдық жұмылғыштық қасиетіне де байланысты.

Дәм сезу рецепторларының белсенділігі (мобильность) мен жұмылмағыштығы (демобильность) ас қорыту жолының функциональдық жағдайына байланысты. Ашқарында дәм сезу рецпторлары сезгіштікке жақсы бейімделген (жұмылған) жағдайда болады, ал ас қабылдағаннан кейін олардың дәм сезгіштігі жартылай төмендейді (демобилденуге ұшырайды).

Емі. Дәм сезудің ауытқуларын емдеу оны туындатқан ықпалдардың анықталуына байланысты жүргізіледі. Ең маңыздысы – бұл үрдістің жергілікті тіндердегі өзгерістермен, немесе белгілі бір жүйелер қызметінің бұзылуымен байланыстылығын анықтап алуға келіп тіреледі.  

 

9.17.Сілекей бөлінуінің бұзылуы

Сілекей (слюна - saliva) сілекей бездерінен ауыз ішіне бөлініп шығатын сұйық. Бездерінің шығарушы түіктерінен шығатын сұйық таза сілекей, ал ауыз ішіне құйылғаннан кейінгі аралас сілекей, немесе ауыз сұйығы деп аталады. Ауыз сұйығы құрамында таза сұйықтан басқа микроорганизмдер,олардан бөлінген заттар, түлеген эпителий, қызыл иек сайынан шыққан лейкоциттер, астың қалдықтары болады.

Ересек адам тәулігіне 1500-2000 мл сілекей бөледі. Сілекей бөлінуінің жылдамдығы көптеген факторларға байланысты: адамның жасына (55-60 жастан кейін сілекей бөліну баяулайды), жүйкенің қозуына, тағамдық тітркендіргіштерге. Ұйқы кезінде өте аз бөлінеді (0,05 мл/мин), сергектік жағдайында – 0,5 мл/мин, ынталандырған жағдайда – 2,0-2,5 мл/мин. Сілекей бөлінуінің жылдамдығы тістердің тісжегімен жарақаттануына үлкен әсер тигізеді.

Ауыз сұйығы – тұтқыр сұйық (таза сілекейдің тұтқырлығы Освальд бойынша 1,2-2,4 бірлікке тең), салыстырмалы тығыздығы – 1,001-1,017.

Әртүрлі ықпалдар әсерінен сілекей бөлінуінің бұзылуы мүмкін және оның төмендегі түрлерін ажыратады: сілекейдің көп бөлінуі (гиперсаливация-gypersalivatio), тіптен бөлінбей қалуы (асаливация – asalivatio немесе ксеростомия – cserostomio)

Сілекейдің көп бөлінуі. Көбінесе шартсыз рефлекс түрінде ауыздың кілегей қабығында әртүрлі қабыну үрдістері дамыған кезде байқалады және оны организмнің оң қорғаныс жауабы деп санауға болады. Мұндай жағдай аса көп ыңғайсыздық туындатпайды. Сілекейдің көп бөлінуі сынап пен иод организмге түскеннен кейін сілекей бездерінің сұйық бөлетін жасушаларын тітіркендіру әсерінен де байқалуы мүмкін.

Сілекейдің аса көп бөлінуі (2-3 есе) орталық жүйке жүйесінің вегетавтивтік орталықтары өзгеріске ұшыраған кезде (паркинсон ауруы, жалғанбульбарлы салдану, инсульттен кейінгі біржақты салдану) байқалады. Паркинсон ауруы кезінде жұтыну қызметі де зардап шегеді. Кейде нервтің тонусының жоғарылауы, ішек құрттары инвазиялық кезінде де сілекей бөлінуі күшейеді.

Кейбір невроздар, психикалық ауытқулар, жұтыну әрекеті қиындаған кезде науқастар сілекейдің көп бөлінуіне шағымданулары мүмкін,бірақ қарап тексергенде, бұл жағдай дәлелденбейді және оны сілекейдің көп бөлінуін жалған сезіну (ложная гиперсаливация) деп атауға болады.

Сондықтан сілекейдің көп бөлінуі анықталған науқастарды стоматологтан басқа да маман-дәрігерлер (терапевт, невропотолог) мұқият тексерулері керек.

Емі. Ауыз кілегей қабығы қабынулары кезіндегі сілекейдің көп бөлінуі – қорғанысты жауап болғандықтан арнаулы емдеуді қажет етпейді. Басқа аурулар кезінде анықталған жағдайда негізгі сырқатты емдеу шаралары жүргізіледі. Қажет болса, аз уақытқа атропинді дәрілерді тағайындауға болады.

Сілекейдің аз бөлінуі. Сілекейдің аз бөлінуі кейде тіпті бөлінбей қалуы (ксеростомия) өте ыңғайсыз жағдай туындатады. Бұл кезде ас қабылдау (көбінесе құрғақ тағамдарды), сөйлеу, тұтыну қиындайды, ауыз кілегей қабығы құрғап, беті кедір-бұдырланып, өте-мөте тілдің бүртіктері құрғап, түрпідей білініп тұрады.

Сілекей аз бөлінуі кезінде қарап тексергенде ауыз кілегей қабығы құрғақ және күңгірт түстенеді, сілекей қою және аз, көпіріп тұрады. Мұндай жағдайда сілекейдің ауыз ішін шайып тұру қасиеті төмендегіндіктен, тіл үстінде, тіс беттерінде жұмсақ қалың қақтар пайда болып, кілегей қабықта, қызыл иекте қабыну үрдістері дамиды, тістер көптеген тісжегілік бұзылыстарға ұшырайды.

Сілекейдің аз бөлінуі жас ұлғайған және қарт адамдар арасында көбірек кездеседі.

Сілекей бөлінуінң азаюі қант диабеті, дәнекер тіннің жүйелі аурулары (қызыл жегі, склеродермия, ревматизм), сәулелер әсерінен кейін, витаминдер тапшылығ (А,В,Е) гипоседироз (Планмер-Винсон синдромы) кезінде, сілекей бездерін әртүрлі ауруларға байланысты алып тастағаннан кейін орын алады. Сілекейдің өте аз бөлінуі Шегрен синдромы кезінде байқалады.

Симпатикалық нерв жүйесінің тонусының жоғарылауы, гипретереоз, климактериялық кезең, әртүрлі невроздар кезінде сілекей бөлінуі азаяды. Сілекейдің қысқа мерзім ішінде аз бөлінуі әртүрлі жұқпалы аурулар кезінде, тағамдық заттармен уланғанда (көбінесе ботулизм), дәрі-дәрмектер (атропин тобындағы, гипертонияға қарсы) қабылдаған кезде байқалуы мүмкін.

Костен синдромы (төмендеген тістем), ауыз кандидозы кезінде де сілекей аз бөлінеді. Мұрын арқылы демалу бұзылған жағдайда (мұрын полипы, мұрын қалқаны қисаюы кезінде) адам амалсыз ауызбен демалуына тура келеді. Осы кезде ауыз сұйығы тез бұланып, ауыз іші құрғай бастайды және сілекей аз бөлінетін сияқты сезім туындайды (сілекей аз бөлінуінің жалғандығы-ложная гипосаливация). Кейбір науқастар ауыздың түнде құрғайтынына шағымдануы мүмкін. Бұл көбінесе жасы ұлғайған адамдарда жиірек кездеседі. Оның себебі: екі жақ тістері толық түскен жағдайда ұйқы кезінде ауыз толық жабылмау мүмкін немесеадам шалқасына ұйқтаған кезде төменгі жақты көтеретін еттердің әлсіздігінен ауыз ашылып қалатындықтан, жартылай ауызбен демалуға тура келеді.

Емі. Сілекейдің аз бөліну себептерін анықтап, дер кезінде жойған дұрыс. Міндетті түрде ауыз ішін сауықтырып, тиімді протездеу қажет. Ауызды ауық-ауық өсімдік майларымен (күнбағыс, шабдол, мақта, жүгері), лизоциммен (бір литр қайнаған суға бір жұмыртқаның ағын ерітеді) шайқап тұрған тиімді.

Жалпылай емдеу үшін витаминдер кешенін (А, В₁, В₁₂, С, Е), қажет болса тыныс гармондарын, иодты препараттарды (иодты калийдің 3% ертіндісін) іштей тағайындайды. Антихолинэстеразды препараттарды (галантаминнің 0,5% ертіндісін 1,0 мл тері астына жібереді немесе іштей бір қабылдайды), пилокарпин гидрохлоридін (4 тамшыдан күніне 1-2 рет) тағайындайды. Үлкен сілекей бездер аймағын гальванизациялау әдісі де жақсы нәтиже берелі.     

 

 

9.18. Ауыз кілегей қабығының дерматоздар кезінде өзгеруі

Көптеген дерматоздардың алғашқы белгілері ауыз кілегей қабығында білінеді. Сондықтан ауыз кілегей қабығы мен тері қатар жарақаттанған жағдайда, аурудың диагнозын дәрігер-дерматлогпен кеңесе отырып нақтылаған және емдеген тиімді болады.

Ауыз кілегей қабығы және еріндер жиегі қызыл жалпақ теміреткі, қызыл жегі, акантолиздеуші және акантолиздемеуші күлбіреуікше, теріннің герпеске ұқсасқабынуы кезінде жиі жарақаттанады,

 

Қызыл жалпақ теміреткі (ҚЖТ)

Қызыл жалпақ теміреткі (красный плоский лишай – Lichen ruber planus) – тері мен кілегей қабықты аймақтардың беті мүйізгектенетін папулалар шығуымен сипатталатын қабынбалы ауруы. Ауыз кілегей қабығы ауруларының ішінде қызыл жалпақ теміреткі жиі кездеседі және 50-75% құрайды.

Сурет -28. Қызыл жалпақ теміреткі, қарапайым түрі

Тері мен ауыз кілегей қабығының қатар жарақаттануы Е.И.Абрамованың байқауынша (1975) 25% жағдайда кездеседі. Қызыл жалпақ теміреткі кезінде ағзаларының, көтен ішектің, конъюнктиваның, өңештің, асқазанның, несеп жолдарының кілегей қабықтары да жарақаттануы мүмкін.

Бұл аурумен көбінесе жастары 30-60 арасындағы әйел адамдар ауырады. Соңғы кездер бірен-саран жағдайда ауру 20 жастан кейін ер адамдар арасында да кездесіп тұр.

Аурудың себебі әлі анықталмаған. Соңғы кезде ұсынылған нейрогендік, вирустық, тұқым қуалаушылық және токсико-аллергиялық теориялар әлі толық дәлелдене қойған жоқ.

Біраз авторлар (О.Ф.Робинович, Л.М.Ханухова, Б.В.Пинегин, 2000) ауруды аутоаллергиялық аурулар қатарына жатқызады және оның дамуына Т-клеткаларға аутоантиген жеткізуші және қабыну туындататын цитокиндер құрушы Лангерганс клеткалары үлкен рөл атқарады деп санайды.

Қызыл жалпақ теміреткі асқазан-ішек жолы, бауыр және ұйқы безі аурулары бар адамдарда жиірек кездеседі. Аурудың ауыр ағымды түрі сусамыр (қант диабеті) және гипертония ауруы қатар кездесетін науқастарда кездеседі және Гриншпан синдромы деп аталады.

Аурудың дамуында жергілікті ықпалдардың да (әртүрлі зақымдар, сапасыз және әртүрлі материалдардан жасалған протездер, гальванизм жағдайы, дисбактериоз, созылмалы қабыну ошақтары) маңызыды рөл атқаратынын атап өту керек.

Қызыл жалпақ теміреткінің ағымы. Көпшілік жағдайда ауру аса білінбей басталады, бірлі-жарымды папулалар шығып, біртіндеп көбейіп, ауыз кілегей қабығының біраз аумағына жайылады. Бұл кезде ауру кездейсоқ анықталуы мүмкін (дәрігер-стоматологқа басқа шағымдармен келгенде немесе науқастың өзі байқауы мүмкін). Созылмалы үрдіс табанды түрде ұзақ дамиды, ауық-ауық өршіп тұрады. Сирек жағдайда ҚЖТ жедел басталады және жалқықтана-қызарған, эрозиялы-жаралы түрінде қатты ауыру сезімі мазалап, сөйлеу және ас қабылдау қиынға соғады.

Қызыл жалпақ теміреткі кезінде патологиялық үрдіс үдеп қана қоймай, кейдде өз бетімен кері дамуы мүмкін, қабыну үрдісі басылып, папулезді бөртпелер жойылып кетеді.

Кейбір жағдайларда эрозиялар мен жаралардың жазылуы нәтижесінде нәзік атрофиялаушы тыртықтар қалады.

Клиникалық көрінісі. Қызыл жалпақ теміреткі кезіндегі негізгі бөрткен-беті мүйізгектенген, диаметрі 0,2-3 мм домалақ немесе полигональды (көпбұрышты) папула.

Тері бетіндегі папулалар күлгін немесе көкшіл-қызыл түсті, беттері жазық және балауызға ұқсас жылтыр. Ал ауыз кілегей қабығында шамадан тыс мүйізгектенудің және үйкеліске ұшыраудың нәтижесіндепапулалар ақшыл-сұр түске ие болады және өзгермеген кілегей қабық бетінде анық көрінеді.

Басқа да клиникалық ерекшеліктері негізінде қазіргі кезде ауыз кілегей қабығында және еріндер жиегінде кездесетін аурудың алты түрін ажыратады: әдетті, жалқықтана-қызарған, эрозиялы-жаралы, буллезді, гиперкератозды және атипиялы. Дәрігер-стоматологқа көрінуге келетін науқастарда көбіне үш түрі (әдетті, жалқықтанақызарған және эрозиялы-жаралы) кездеседі.

Әдетті немесе қарапайым түрі (типичная или простая форма) жиірек кездеседі. Ұсақ маржан түстес папулалар жеке немесе топтаса, әртүрлі өрнектер (шілтер торына, сақынаға, бұтаға, жапырақ өзектеріне, қар ұшқынына ұқсас) құрып, өзгермеген кілегей қабық бетінде аздап көтеріңкі орналасады және кедір-будырлы рельеф береді.

 Қызыл жалпақ теміреткі бөрткендері көбінде азу тістер тұсындағы екі ұрттың кілегей қабығында (сурет) ауыспалы қатпарларға жайыла орналасады. Тілдің үстінде және бүйір беттерінде орналасқан папулалар біріге отырып, әртүрлі көлемді (0,5-2 см дейін) ақшыл-сұр түсті лейкоплакия табақшасына (бляшкаға-тоғаға) ұқсас құрылымдар жасай орналасады. Бұл аймақтарда тіл бүртіктері толық атрофиялануға ұшырап жойылады немесе жартылай атрофияланып, ала сарт кетеді (сурет). Папулалар тек еріндер жиегінде сирек жағдайда орналасады және олар біріге келе ақшыл-сұр түсті жолақтар немесе жұлдызшылар пішініне ие болады. Еріндер жиегінде және кілегей қабығында орналасқан қызыл жалпақ теміреткі аймағында көп жағдайда еріннің гландулярл қабынуы дамиды. Қызыл иек, таңдай, ауыз түбі сирек жарақаттанады. Аурудың бұл түрінде ауыру сезімі аса мазаламайды, науқастар көбіне жарақат ошағындағы ысып-күю, құрғау, тырысу, сезімдеріне және кедір-бұдырлық білінетініне шағымданады. Көп жағдайда субъективтік белгілер болмағандықтан, басқа шағымдармен дәрігер-стоматологқа келгенде, кездейсоқ анықталады.

Ауыз ішінде және еріндер жиегінде қызыл жалпақ теміреткі бөрткендері симметриялы орналасады.

Тері бетіндегі папулалардың көлемі үлкендеу (2-5 мм), полигональды пішіндес, көбіне білектер, тізе, қарын және арқа терісінде орналасады.

Папулалар көкшіл-қызыл түсті, алғашқы кезде беттері тегіс, жүре келе ақшыл-сұр түсті қабыршақтар табылып балауызға ұқсап жылтырай бастайды. Олар кейде жеке-жеке, ал көпшілік жағдайда топтаса орналасады және аздап қышып, ысып-күюіп миазалауы мүкін.

ҚЖТ-нің әдетті түрінің диагнозын нақтылау ауру анамнезін мұқият сұрастырып, жарақат ошағын жақсылап қарап тексеру керек, қажет болса 2-4 есе үлкейтіп (лупаның көмегімен) көруге болады. Папулалар бетін қалақшамен қырған кезде алынбайды, иодты-калий ертіндісімен (Люголь ертіндісі) боялмайды, аймақтық лимфа түйіндері ұлғаймайды.

Ультракүлгін сәуле жібергенде (люминесценттік диагностика) жарақат ошағы ақ-көгілдір жарық береді.

Аурудың бұл түрін жазық лейкоплакиядан, Фордайс гранулаларынан (денешіктерінен), екіншілік мерез папулаларынан, жалған жағақты кандидоздан, созылмалы қызыл жегіден, кейде Боуэн ауруынан ажырата білу керек.

Жазық лейкоплакия кезінде жарақат ошағы көбіне біреу ғана және көлемді, белгілі пішінсіз болады. Кілегей қабық бетінен аса көтеріңкі орналаспайды, беті жазық, жиегі тегіс емес. Зақымдаушы ықпал әсер ететін аймақта, ауыздың алдыңғы бөлігінде жиірек орналасады.

Фордайс гранулалары торы дәніне ұқсас шошырай эпителий қабаты астында, кілегей қабықтың рельефін өзгертпей, екі ұрттың артқы бөлігінде, үлкен азу тістер тұсында және сыртында орналасады.

Екіншілік мерез папулаларының көлемдері үлкендеу, тығыздау консистенциялы, домалақ пішінді, төңірегі қызыл қабыну жолағымен қоршалған. Беттерінің ақшыл-сұр түсі эпителийдің мүйізгектенуі нәтижесінде емес, өліеттенуі нәтижесінде пайда болған. Аймақтық лимфа түйіндері ұлғайған, серологиялық реакциялар (Вассерман және шөгу реакциялары) оң болады.

Ауыздың жалғанжарғақты кандидозы кезінде ақ түсті ірімшікке ұқсас қақ оңай алынады, кілегей қабықта қызарып ісіну байқалады. Алынған қақта көп мөлшерде саңырауқұлақтар анықталады.

Қызыл жегі кезінде де гиперкератоздану ошағы тұтас және жолақ, доға, жұлдыз пішінді болуы мүмкін, инфильтратты негізде орналасады, орталық аймағы атрофияға ұшырайды.

Боуэн ауруы кезінде ақ-сұр түсті ошақ пайда болады, беті тегіс емес барқыт түктеріне ұқсас келеді, төңірегінде ашық-қызыл түсті қабыну ошағы байқалады. Цитологиялық зерттеу кезінде атипиялық клеткалар анықталады.

Гиперкератозды түрі (гиперкерототическая форма). Аурудың бұл түрі сирегірек кездеседі, көбінесе ауыз күтімі нашар, кілегей қабығы толассыз тітіркендіргіштер әсерінен (ащы, қышқыл тағамдар, ішімдік, шылым сияқты) ұшырайтын адамдарда байқалады. Бұл кезде папулалар бетіндегі эпителий қабатының шамадан тыс мүйізгектенуіне байланысты кілегей қабық бетінен көтеріңкі орналасқан, жиектері анық ақ немесе ақшыл-сұр түсті табақшаға ұқсас тығыздау консистенциялы құрылым анықталады және төңірегінде жеке папулалар тобы да кездеседі. ҚЖТ-нің гиперкератозды түрі екі ұрт және тілдің кілегей қабығында жиірек орын алады. Тілдің үстінде жеке-жеке орналасқан папулалар кепкен әк немесе фарфор тамшыларына ұқсас келеді. Гиперкератозды түрін лейкоплакияның веррукозды түрінен ажырата біду керек.

Жалқықтана - қызарған түрінде (экссудативно-гиперемическая форма) папулалар орналсақан кілегей қабық аймағында қабыну үрдісі байқалады. Сондықтан науқас ауыз ішінің белгілі бір аймағында ыстық және қышқыл, тәтті, тұзды тағамдар қабылдаған кезде ауыру сезімі мазалайтынына шағымданады. Қарап тексергенде, шағым жасалған аймақта кілегей қабық қызарып, ісінгені байқалады, папулалар көтеріңкі болудың орнына домбыққан кілегей қабыққа батып кеткендіктен, кейде анықтау қиынға соғады. Жарақат ошағын Люголь ертіндісімен бояғаннан кейін анық көріне бастайды. Эпителий қабатының бүтіндігі бұзылмайды және аймақтық лимфа түіндері ұлғаймайды. Кейбір жағдайларда аурудың жалқықтана-қызарған түрі саңырауқұлақ инфекциясы әсерінен дамуы мүмкін. Сараптамалы диагнозын қызыл жегі ауруымен, ауыздың жедел атрофиялаушы кандидозымен және Боуэн аурумен жүргізеді.

Жедел атрофиялаушы ауыз кандидозы кезінде кілегей қабық қатты қызарады және құрғақ болады, ысып-күйіп, ашып ауырады, беті аз да болса ірімшікке ұқсас қырғанда алынатын қақапен жабылады. Қақтың құрамында көп мөлшерде ашытқығы ұқсас саңырауқұлақтар кездеседі.

 

Сурет - Қызыл жалпақ теміреткі, жаралы –эрозиялы түрі

 Эрозиялы-жаралы түрі (эрозивно-язвенная форма) аурудың ең ауыр түрі. Бұл түрі өз бетімен, кейде әдетті және жалқықтана қызарған түрлерінің асқыну ретінде дамуы мүмкін. Бұл кезде қызарып-ісінген кілегей қабықта эрозиялы және жаралы ошақтар пайда болады, бірақ олардың төңірегінде папулалар өрнегі сақталады. (сурет). Эрозия мен жаралар белгілі пішінсіз болады, көлемдері 1-3см беттері оңай алынатын ақшыл-сары түсті өліетті-фибринді қақпен жабылады және оны алуға әрекет жасаған кезде оңай қанайды. Эрозиялы-жаралы ошақтар біреу, кейде бірнешеу болады және қатты ашып ауырып мазалайды. Мұндай эрозиялар мен жаралар кейд тез жазылып, қышқыл, тәтті тағамдар, тыңайтқыштар қолдану нәтижесінде ерте піскен қызыл түсті жас көкөністер мен жемістер (қызанақ, құлпынай) қабылдаған кезде қайтадан пайда болады.

Кейбір эрозиялар мен жаралар ұзақ уақыт жазылмаған кезде қатерлі ісікке де ауысуы мүмкін (1-5% жағдайда).

Буллезді түрі (буллезная форма) сирек кездеседі. Папулалы бөрткендер шыққан аймақта диаметрлері 1-10 мм көпіршік немесе күлбірек бөрткендер пайда болып, тез жарылып, эрозияға айналады. Қуысты элементтердің ішінде сарысулы немесе геморрагиялы (қанды) сұйық болады, кілегей қабықта сақталу уақыты бірнеше сағаттан екі тәулікке дейін. Пайда болған эрозиялар тез жазылады. Аурудың буллезді түрінің ағымы әртүрлі болады, күлбірек бөрткендер бірнеше айдай шығып тұруы мүмкін, кейде папулалы бөрткендермен қатар, кейде олар шыққанға дейін немесе олар шыққаннан кейін пайда болады.

Кейде папулулар орналасқан аймақта ұсақ сілекей бездері де қабынуға ұшырап, шығарушы түтіктері бітуі нәтижесінде ретенциялық кисталар дамиды. Біраз уақыттан кейін олар жарылып, эрозиялы ошаққа айналады. Көпшілік жағдайда бұл кисталарды ҚЖТ кезіндегі буллезді бөртпелер деп қабылдауға болады.

Аурудың диагнозын дұрыс нақтылау үшін, эрозиялы-жаралы және буллезді түрлерін бір-бірінен, зақымдану эрозияларынан, күлбіреуікшіден, ауыздың дәрілерден қабынуынан, лейкоплакия мен қызыл жегінің эрозиялы-жаралы түрлерінен, қайталамалы герпестен ажырата білу керек.

ҚЖТ-нің сипатталған түрлерін жеке ауру деп санамай, осы аурудың даму сатылары деп қарастыруға болады, себебі, олар бір-біріне ауысып тұрады. Тиімді емдеу жүргізілмеген жағдайда ауыз кілегей қабығындағы қызыл жалпақ теміреткі ошақтары қатерлі ісікке ауысуы мүмкін. Бұл жағдай көбінесе жасы ұдғайған адамдарда аурудың эрозиялы-жаралы және гиперкератозды түрінде 15-30% жағдайда орын алады. Қатерлі ісікке ауысудың алғашқы белгілері – жарақат ошағының астында және жиегінде тығыздану белгілерінің пайда болуы, мүйізгектену үрдісінің күшеюі, ұзақ жазылмаған эрозия және жара беттерінде вегетациялы құрылымдардың пайда болуы.аурудың аталған түрлері факультативті обыралды ауруларға жатады, олардың қатерлі ісікке ауысуына ықпал ететін көптеген факторларды атауға болады: әртүрлі ағзалардың созылмалы аурулары, ауырлаған тұқымқуалаушылық, ауыздң дұрыс күтілмеуі, кілегей қабықты жарақаттаушы факторлар, гальванизм, дисбактериоз, шылым мен ішімдіктің, ащы-қышқыл тағамдардың әсері, емдеу үшін тіндерді күйдіретіндәрілерді қолдану.

Патологиялық гистологиясы. Аурудың әдетті түрінде эпителий де гипер- және паракератоздану, акантоз (сурет) байқалады. Кейде тйішікті (дәнді) қабатта құрылады. Нағыз кілегей қабықтың жоғарғы қабатында жайыла орналасқан қабыну инфильтраты (көбіне лимфциттер мен плазмоциттерден тұратын) және клеткалардың базальды жарғақтан эпителий қабатына шығуы (экзоцитоз) байқалады. Ал жалқықтана-қызарған түрінде дәнекер тінде қан тамырларының гиперемиялануы (қызаруы), домбығу анықталады.

Эрозиялы-жаралы түрінде гипер- және паракератоздану мен қатар эпителийдің бұзылуы, эрозия мен жараға тән ақаулар, дәнекер тінде қан құйылу ошақтары орын алады. Буллезді түрінде эпителий астындағы тәнекер тінде аумақты домбығумен қатар күлбірек бөрткенге тән қуысты ошақтар кездеседі, олардың астын ала домалақклеткалы инфильтраттар орналасады.

Емі. Қызыл жалпақ теміреткімен ауырған науқас – толық клиникалық зерттеуден өтуі керек, жүйке жүйесінің, асқазан-ішек жолының жағдайына жете көңіл бөлініп, қан қысымының, қандағы глюкозаның деңгейі анықталу керек. Анықталған ауру болса, арнаулы мамн да емдеу шараларын жүргізгені тиімді болады.

Дәрігер-стоматолог емдеуді ауыз ішін сауықтырудан бастайды, жарақаттаушы себептерді жойып, әртүрлі металқұрамды ортопедиялық конструкциялардың болмауын қамтамасыз етеді. Алмалы-салмалы протездер түссіз пластмассадан жасалып, амальгамадан қойылған пломбылар басқа пломбылармен (цементтен, композиттен) ауыстырылады. Шылым шегуді, ішімдік, ащы-қышқыл тағамдарды қабылдауды тоқтатып, ауыз гигиенасын үнемі сақтау тұралы кеңес беріледі.

Қызыл жалпақ теміреткінің әдетті, гиперкератозды, жалқықтана-қызарған түрлерін жергілікті емдеудің үлгілері ұқсас. Дегенмен жалқықтана-қызарған түрінді ауыруды басатын, қабылдануды тоқтататын дәрілерді қолдаған да тиімді болады. Ауызды булау және шайқау үшін қайнатылған немесе бұқтырылған емдік шөптердің тұнбаларын пайдаланған жөн.

 

---

Дата добавления: 2018-11-24; просмотров: 1644; Мы поможем в написании вашей работы!

Поделиться с друзьями:

---

---

Мы поможем в написании ваших работ!