Тэалагічная тэорыя паходжання дзяржавы і права.
Тэалагічная (ад спалучэння слоў: Тэа – Бог і логас – навука) тэорыя аб паходжанні дзяржавы і права непарыўна звязвае ўзнікненне дзяржаўна-арганізаванага грамадства і права з воляй Усявышняга і тым самым адстойвае ідэі вечнасці і нязменнасці гэтых сацыяльных інстытутаў. Дадзеную тэорыю можна лічыць ці не самай першай у гісторыі палітыка-прававой думкі спробай асэнсавання працэсаў паходжання дзяржавы і права, а таксама іх сутнасці. І гэта не выпадкова таму, што рэлігія, як вядома, была самай першай і самай уплывовай формай ідэалогіі і грамадскай свядомасці, якая тлумачыла ўсе сацыяльныя, ды і не толькі сацыяльныя, працэсы, што адбываліся з чалавекам і наогул у грамадстве.
Тэалагічная тэорыя зведала як узлёты, так і падзенні. У пэўных гістарычных умовах, напрыклад, на досвітку чалавечай цывілізацыі яна лічылася адзіна правільнай.
У «Павучэннях Птахатэпа» ўсё грамадства адлюстроўваецца ў выглядзе піраміды, вяршыняй якой з’яўляюцца богі і іх абраннік фараон, а падножжам – просты народ. Паміж богам і народам размяшчаюцца жрацы, а ўся піраміда аб’ядноўваецца правасуддзем, якое здзяйсняе багіня Маат. Птахатэп лічыць такі парадак справядлівым і настаўляе захоўваць яго. Дзеля гэтага трэба паважаць начальства: «Гни спину перед начальством… тогда твой дом будет в порядке, твое жалованье в исправности, плохо тому, кто противится начальнику, но легко жить, когда он благоволит», – і дадае, ужо звяртаючыся да начальнікаў: «Если ты – правитель, не отталкивай просителя. Если ты возвысился из ничтожества или разбогател после бедности, не превозносись и не насильничай, полагаясь на свои сокровища, ведь твоим имуществом распоряжается Бог»[101]. У «Царскіх спісах» – старажытным помніку палітыка-прававой думкі старажытнай Шумерыі, які быў створаны ў канцы III-пачатку II тысячагоддзя да Н.Х., сцвярджаецца, што царская ўлада (дзяржаўнасць) зышла з неба, а горад Эрэду стаў першым месцам дзяржаўнасці, ад якога яна перайшла ў іншыя гарады шляхам развіцця царскай дынастыі[102].
|
|
|
Вельмі шырокі ўплыў і распаўсюджанне хрысціянская канцэпцыя паходжання дзяржавы і права мела ў сярэдневяковай Еўропе, не згубіла яна свайго найперш маральна-этычнага значэння і ў сучасным свеце, а магчыма (што, хутчэй за ўсё, так!!!), набыла для лёсу чалавецтва яшчэ большае значэнне, бо на фоне атэізма, які пакінуў свой згубны след ва ўсім постсацыялістычным грамадстве, а таксама на фоне тэалагічнага нігілізму «ліберальнага» Захада сучаснае грамадства павінна вярнуцца да маральных каранёў, да таго, што ідзе зверху, бо ўсё, што ідзе ад ствараючай сілы Усявышняга, ёсць дабро, а астатняе ж ідзе на зло[103].
|
|
|
Разгледзім спачатку самыя істотныя і вузлавыя моманты тэалагічнай тэорыі паходжання дзяржавы і права, якія выкладзены ў Кнізе Кніг – у Бібліі.
Самыя першасныя элементы нарматыўнага рэгулявання і арганізацыі ўладных структур мы назіраем ужо ў эдэмскім садзе, дзе для паводзінаў чалавека была ўсталявана і самая першая забарона: «От всякого дерева в саду ты будешь есть; а от дерева познания добра и зла, не ешь от него» (Быт.: 2, 16–17). Гэтую першую забарону Сваю Гасподзь суправадзіў і першай санкцыяй: «В день, в который ты вкусишь от него, смертью умрешь» (Быт.: 2, 17). Цяжка не пагадзіцца з выказанымі ў навуковай юрыдычнай літаратуры меркаваннямі аб тым, што факт падрабязнага апісання жыцця першай чалавечай супольнасці ў асобах Адама і Евы ў Эдэме,
дэтальнае вызначэнне межаў Эдэма і пражывання першай супольнасці, а таксама памежных тэрыторый, падкрэсліванне суверэнітэта эдэмскай супольнасці на багацці гэтай тэрыторыі (недры, жывёльны і раслінны свет), наяўнасць на тэрыторыі Эдэма «насельніцтва» ў два чалавекі, існаванне ў гэтай супольнасці першасных элементаў права і «заканадаўства» (успомнім першую забарону), наяўнасць іерархіі «верха» (улады) і «ніза» і ёсць не што іншае, як вызначэнне асноўных прымет правобраза самай першай дзяржавы, створанай па волі Госпада[104].
|
|
|
Вельмі падрабязна працэс узнікнення дзяржаўна-арганізаванага грамадства і права апісаны ў Бібліі на прыкладзе іх фармавання ў абранага Богам народа Ізраіля. Пры гэтым моманты ўзнікнення права і дзяржавы ў Ізраілі павучальныя на вечныя часы, як усё Божае тварэнне.
Уласна кажучы, для зямнога існавання чалавека дастаткова было і аднаго маральнага закона, яго безумоўнага захавання і выканання чалавекам. Але чалавек – істота, схільная да граху, і вось па гэтай прычыне спатрэбіліся законы (права) і дзяржава. Важна і тое, што народ Ізраіля сам усвядоміў сваю бездапаможнасць існаваць ва ўмовах маральнага закона, адчуў неабходнасць падпарадкаваць сябе новым абмежаванням – праву (закону) і дзяржаве. Усе гэтыя абмежаванні ў форме права і дзяржавы былі неабходны не Богу, а народу.
І, нарэшце, важнай з’яўляецца паслядоўнасць узнікнення супольнасці, права (закона) і дзяржавы ў абранага народа. Яна выглядае так. Спачатку Бог даруе абранаму народу Ізраіля маральны закон, які зводзіцца да веры ў Бога і да падпарадкавання яго волі. Затым праз Маісея ў 10 (дзесяці) запаветах Богам былі дадзены асновы сацыяльнага ладу, а праз заканадаўства Маісея былі дапоўнены грамадскія статуты і аформлена Старазапаветная царква. Праз некалькі соцен гадоў праз прарока Самуіла і па волі Бога была ўсталявана і царская ўлада (дзяржава).
|
|
|
Вось як адзначаныя працэсы выкладзены ў Бібліі.
«И пришел Моисей и пересказал народу все слова Господни и все законы. И отвечал весь народ в один голос, и сказали: все, что сказал Господь, сделаем [и будем послушны]. И написал Моисей все слова Господни… и взял книгу завета и прочитал вслух народу, и сказали они: все, что сказал Господь, сделаем и будем послушны. И взял Моисей крови и окропил народ, говоря: вот кровь завета, который Господь заключил с вами о всех словах сих… И сказал Господь Моисею: взойди ко мне на гору и будь там; и дам тебе скрижали каменные, и закон и заповеди, которые Я написал для научения их» (Исход.: 24, 3–12).
Праз пэўны час абраны народ Ізраіля сам, але праз прарока Самуіла звярнуўся да Усявышняга з просьбай паставіць яму цара, усталяваць дзяржаву, бо без яе не мог вырашыць свае праблемы. «И собрались все старейшины Израиля, и пришли к Самуилу в Раму, и сказали ему: вот ты состарился, а сыновья твои не ходят путями
твоими; итак поставь над нами царя, чтобы он судил нас, как у прочих народов. И не понравилось слово сие Самуилу, когда они сказали: дай нам царя, чтобы он судил нас. И молился Самуил Господу. И сказал Господь Самуилу: послушай голоса народа во всем, что они говорят тебе…итак послушай голоса их; только представь им и объяви им права царя, который будет царствовать над ними» (1 Царства.: 8, 4–9).
Прарок так і зрабіў, растлумачыўшы народу ўвесь цяжар дзяржаўнасці, аднак, народ настолькі адчуваў сябе няздольным абыходзіцца без дзяржаўнай улады, што «… сказал: нет, пусть будет царь над нами, и мы будем как прочие народы: будет судить нас царь наш, и ходить пред нами, и вести войны наши» (1 Царства.: 8, 19-21).
Самуіл выканаў волю Бога, а таксама задаволіў жаданне народа. «И взял Самуил сосуд с елеем и вылил на голову его, и поцеловал его и сказал: вот, Господь помазывает тебя в правителя наследия Своего [в Израиле, и ты будешь царствовать над народом Господним и спасешь их от руки врагов их, окружающих их, и вот тебе знамение, что помазал тебя Господь в царя над наследием Своим» (1 Царства.: 10,1).
Важна яшчэ раз падкрэсліць тое, што права і дзяржава не навязваюцца Усявышнім чалавечай супольнасці, а «даруюцца» Госпадам па просьбе народа Ізраіля. Народ пры гэтым не выходзіць з-пад улады Бога і нават не выбірае сабе цара, а прымае прызначанага Богам памазаніка. Богам жа дадзеная ўлада цара над народам Богам асвячаецца і атрымлівае зноў-такі ад Бога абавязак выконваць не сваю волю, а волю Бога. Народ жа абавязваецца падпарадкоўвацца цару, улада якога над народам абмежавана толькі тым, што цар абавязаны падпарадкоўвацца Богу.
Права і дзяржава, такім чынам, прадвызначаны стварыць неабходныя ўмовы для жыцця людзей, для таго, каб яны змаглі захаваць вобраз Божы, які прысутнічае ў чалавеку першапачаткова, і захавалі здольнасць наблізіцца да Божага падабенства, да якога чалавек імкнецца і набліжаецца ў розныя эпохі ў рознай ступені. Адсюль вынікае той вывад, згодна з якім дзяржава і права з’яўляюцца і ўзнікаюць як дадатковыя да маральнага закона сродкі для ўладкавання жыцця людзей, для абмежавання іх грахоўнасці.
Сярод распрацоўшчыкаў тэалагічнай канцэпцыі паходжання дзяржавы і права, якія ўдакладнялі і развівалі асобныя яе моманты, мужна адстойвалі ў складаных гістарычных умовах, узвышаюцца постаці хрысціянскага епіскапа з горада Гіпона Аўгусціна Блажэннага, вучонага манаха Фамы Аквінскага і французскага юрыста Жазэфа дэ Мэстра.
Асноўнай працай Аўгусціна, у якой былі выкладзены яго меркаванні аб дзяржаве і праве, з’яўляецца «De civitate Dei», якая традыцыйна перакладаецца пад назвай «Аб градзе Божым», хаця ў навуковай літаратуры прапаноўваліся і іншыя варыянты перакладу яе назвы, у прыватнасці, Г.Г. Маёраў выказаў меркаванне аб
тым, што больш дакладным і адпавядаючым зместу працы быў бы пераклад яе назвы так: «Аб дзяржаве Бога» ці «Аб Божай супольнасці»[105].
Нягледзячы на тое, што на Зямлі пражывае мноства розных народаў, якія, тым не менш, паходзяць усе ад Адама, і што гэтыя народы жывуць па асобных статутах і звычаях і розняцца між сабой шматлікімі мовамі, зброяй, адзеннем і г. д., але, – піша Аўгусцін, – «существовало всегда не более как два рода человеческого общения, которые мы, следуя Писаниям, справедливо можем называть двумя градами. Один из них составляется из людей, желающих жить в мире своего рода по плоти; другой – из желающих жить также по духу… Итак, два града созданы двумя родами любви: земной – любовью к себе, доведенной до презрения к Богу, и небесной – любовью к себе, доведенною до презрения к самому себе. Первый затем полагает славу себе свою в самом себе, последний – в Господе. Ибо тот ищет славы от людей, а для этого величайшая слава Бог, свидетель совести. Тот в своей славе возносит главу свою, а этот говорит своему Богу: слава моя, и возносяй главу мою (Пс. 111,4). Над тем господствует похоть господствования, управляющая и правителями его, и подчиненными ему народами; в этом по любви служат взаимно друг другу и предстоятели, руководя, и подчиненные, повинуясь»[106].
Такім чынам, у рэальнасці, у зямной дзяржаве фактычна існуе дзве дзяржавы: адна ўяўляе самую рэчаіснасць зямной дзяржавы, а другая служыць таму, каб прадвызначыць нябесную дзяржаву[107]. Прычым грамадзян зямной дзяржавы нараджае сапсаваная грахом прырода чалавека, а грамадзян нябеснай дзяржавы нараджае благадаць Госпада, якая вызваляе прыроду чалавека ад граха. Град Божы і град зямны існуюць адзін каля другога; вельмі часта яны з’яўляюцца нават як бы пераплеценымі паміж сабой такім чынам, што грамадзяне града Божага (блачэсныя людзі) жывуць сярод грамадзян града зямнога (людзей нечасцівых), і наадварот. Дзве дзяржавы суседнічаюць на адной Зямлі, над імі распасціраецца адно неба. Яны звязаны ўзаемнай цярпімасцю, садзеяннем і прызнаннем адна другой. Зямная (свецкая) дзяржава забяспечвае ўнутраны мір, якім карыстаецца дзяржава Божая. Абшчына Божай дзяржавы таксама ставіць сябе пад абарону дзяржавы зямной.
На думку Аўгусціна, згодна з жаданнем Усявышняга, згодна з тым, як і чаму Ён стварыў чалавека, натуральны парадак прадпісвае наступнае: «Управляют те, которые заботятся, как муж – женою, родители – детьми, господа – рабами. Повинуются же те, о которых заботятся, как жены – мужьями, дети – родителями, рабы – господами»[108]. Пры гэтым, лічыць Аўгусцін, Стваральнік жадаў толькі аднаго віда панавання, а дакладней, панавання створанай Ім разумнай істоты – чалавека – над неразумнымі істотамі, «… рыбами морскими, и птицами небесными, и всеми
гады, пресмыкающимися на земле (Быт. 1,26)»[109]. Існаванне ж у чалавечым грамадстве рабства «… по праву назначено грешнику… В Писаниях ведь мы не встречаем раба прежде, чем праведный Ной покарал этим именем грех сына (Быт. IХ, 25). Не природа, таким образом, а грех заслужил это имя… грех – первая причина рабства, по которому человек подчиняется человеку в силу состояния своего; и это не бывает иначе, как по суду Божию, у которого нет неправды и который умеет распределять различные наказания соответственно винам согрешающих»[110].
На падставе падзелу рэальных дзяржаўных утварэнняў на дзве дзяржавы – дзяржаву зямную і дзяржаву нябесную – Аўгусцін абгрунтоўвае падзел улады на ўладу свецкую (дзяржаўную) і ўладу царкоўную і прыходзіць да высновы аб безумоўным прыярытэце царкоўнай улады, які (прыярытэт) усталяваны самім Богам. Дзяржаўная ўлада рэгулюе паводзіны і дзейнасць людзей у іх часовым зямным існаванні і сама з’яўляецца часовай. Ужо таму яна павінна падпарадкоўвацца Божаскай (царкоўнай) уладзе, бо яна накіроўвае жыццё вечнае. А паколькі зямным адлюстраваннем Божаскай улады з’яўляецца Царква Хрыстова, то свецкая ўлада павінна падпарадкоўвацца Царкве Хрыстовай.
У сярэдневяковай Еўропе найбольшым аўтарытэтам сярод прыхільнікаў і распрацоўшчыкаў тэалагічнай дактрыны быў Фама Аквінскі, палітычныя погляды якога найбольш поўна выкладзены ў працах «Сума тэалогіі» і «Аб праўленні ўладароў». Фама Аквінскі перакананы ў тым, што дзяржава бярэ свой пачатак ад Бога і накіроўвае развіццё грамадства так, як кормчы накіроўвае карабель у моры. Узнікненне дзяржавы Фама Аквінскі растлумачвае па аналогіі з сатварэннем свету Богам. Гасудара ён лічыць не толькі кіраўніком дзяржавы, але і яе стваральнікам. Гасудар у дзяржаве займае такое ж становішча, як Бог у Сусвеце. Адзінае, што аб’ядноўвае людзей у дзяржаву, – гэта фігура Гасудара. Без гэтага пачатка дзяржава непазбежна распадаецца.
Развіваючы погляды Аўгусціна Блажэннага аб суадносінах свецкай і Божаскай улады, ён абгрунтоўваў перавагу царкоўнай улады над уладай свецкай і прыйшоў да высновы аб тым, што ўмяшанне Царквы ў палітычныя справы дзяржавы з’яўляецца цалкам правамернай справай.
Царква, на яго думку, нават мае права на ўдзел у звяржэнні манарха. Такое права і такая магчымасць у Царквы з’яўляюцца тады, калі правіцель прыйшоў да ўлады шляхам падману народа ці шляхам дварцовага пераварота, а таксама тады, калі ён падаўляе народ і цалкам ўладарыць несправядліва. На думку Фамы Аквінскага, народ мае права нават на бунт супраць правіцеля і на тое, каб пазбавіць правіцеля ўлады ў наступных выпадках: «Если власть выступает против законов Бога и элементарных моральных принципов; в случае превышения властью её
компетенций, например, установления чрезмерных налогов… когда правитель, избранный легально, начинает поступать несправедливо»[111].
Разам з тым, нягледзячы на «рэвалюцыйныя» погляды аб магчымасці пазбаўлення правіцеляў улады, Фама Аквінскі выступаў супраць ідэі сацыяльнай роўнасці сярод людзей. Ён лічыў цалкам натуральнай сітуацыю, пры якой розныя сацыяльныя саслоўі людзей займаюць рознае палітычнае і прававое становішча. Гэта, на думку Ф. Аквінскага, цалкам заканамерна, таму што ў людзей розныя прыродныя здольнасці. Адсюль ён робіць выснову, згодна з якой «по Божескому и естественному праву подчиненные должны повиноваться высшим, ибо подчинение – добродетель подданных»[112].
Аквінскі актыўна распрацоўвае пытанні выбару найлепшай формы дзяржавы. На думку Ф. Аквінскага, ніводная з вядомых яму і яго сучаснікам форм дзяржавы – манархія, арыстакратыя, алігархія, дэмакратыя, тыранія – не з’яўляецца дасканалай, таму што не ў стане стварыць усіх неабходных умоў для шчасця і дабрабыту людзей, хаця і аддаваў перавагу манархіі[113]. Разам з тым, Фама Аквінскі сцвярджае, што «… наилучшую форму власти представляет государство, в котором сочетаются элементы монархические, аристократические и демократические»[114].
Найбольш паслядоўным абаронцам і распрацоўшчыкам тэалагічнай тэорыі ў ХIХ стагоддзі быў Жазэф дэ Мэстр, які па адукацыі быў юрыстам і лічыў юрыспрудэнцыю самай выдатнай навукай. Страціўшы ў выніку Вялікай французскай рэвалюцыі высокае сацыяльнае становішча (пасаду суддзі) і маёмасць, якая была канфіскавана, Ж. дэ Мэстр эміграваў у Лазану, дзе і напісаў працу «Разважанні аб Французскай рэвалюцыі», у якой даў грунтоўную крытыку гістарычных падзей, што адбываліся ў ходзе і ў выніку Вялікай французскай рэвалюцыі, разгледзеў і раскрытыкаваў дагаворную тэорыю паходжання дзяржавы і права, сфармуляваў уласныя аргументы на карысць адзіна правільнай, на яго думку, тэалагічнай тэорыі паходжання дзяржавы і права.
Значнае месца ў сваіх разважаннях Ж. дэ Мэстр адвёў крытыцы вучэння Ж.-Ж. Русо. І не выпадкова. Бо справядліва лічыў, што ідэйныя пачаткі, як зараз бы сказалі нашы сучаснікі, «ідэалогію» французскай рэвалюцыі і разбурэння каралеўскай дзяржаўнай улады распрацавалі менавіта прыхільнікі дагаворнай тэорыі паходжання дзяржавы і права, сярод якіх вылучаўся Ж.-Ж. Русо.
Звяртаючыся да Ж.-Ж. Русо і крытыкуючы яго погляды наконт таго, што грамадства ўзнікае ў выніку дагавора, Ж. дэ Мэстр пісаў: «Никогда общество не возникало в силу соглашения. Самая возможность совещания предполагает уже существующее общество. Уже для такого собрания необходимо присутствие
государства». І далей, аспрэчваючы разважанні Ж.-Ж. Русо аб народзе, які з’яўляецца крыніцай улады, дадае: «Ежедневно в судах ребенок, сумасшедший и отсутствующий заменяются представителями, уполномоченными на то единственно законом. Народ соединяет в себе эти три качества в высшей степени, так как он вечно дитя, всегда – безумен, всегда и везде отсутствует»[115].
Але галоўны недахоп, на думку Ж. дэ Мэстра, дагаворнай тэорыі паходжання дзяржавы і права зводзіцца да таго, што дагавор можа быць парушаны, а значыць, можа перарвацца развіццё дзяржаўнасці. Перапынак жа ў развіцці дзяржаўнасці перашкаджае яе росту. Звяртаючыся да Ж.-Ж. Русо, Ж. дэ Мэстр іранічна заўважае: «Вы похожи на ребенка, который ежедневно сажает и пересаживает деревья, чтобы измерить их корни»[116].
Зыходнай метадалагічнай пасылкай яго працы быў вывад аб тым, што дзяржава «… есть тело, которое, чтобы быть единым, должно подчиняться единой воле и следовать одной традиционной мысли для сохранения своего существования. Жизнь его должна исходить из единого центра, а не создаваться взаимодействием частных волей… Государство есть организм и, подобно всякому организму, живет силою, почерпнутою в отдаленном, неизвестном ему прошлом, живет внутренним образующим началом, также ему неизвестным. В основе его единства лежит тайна и такая же тайна составляет основу его преемственности. Это не ясно, но потому и жизненно: жизнь основана на совершенно неуловимых началах»[117].
Сімвалам адзінства дзяржавы, на думку Ж. дэ Мэстра, з’яўляецца кароль, асновай улады якога з’яўляецца Бог. Толькі ад Бога залежыць усякая ўлада, Бог з’яўляецца творцай улады і адначасова суддзёй гэтай улады. Улада караля абсалютная, але абсалютныя і яго абавязкі. Кароль абавязаны абсалютна перад істотай Абсалютнай (Богам), а не перад капрызам натоўпу і не перад «тленной» канстытуцыяй. Правы народа, лічыць Ж. дэ Мэстр, – гэта абавязкі манарха перад Богам. Кароль павінен слухацца голаса Бога, захавальніцай якога з’яўляецца Царква. Такім чынам, Гасудары павінны маральна падпарадкоўвацца божаскай праўдзе, а адпаведна, і Царкве, якая захоўвае таямніцу божаскай праўды. Адсюль вынікае, што Царква адукуе каралёў наконт іх абавязкаў і вызначае гэтыя абавязкі.
Дата добавления: 2018-08-06; просмотров: 419; Мы поможем в написании вашей работы! |
Мы поможем в написании ваших работ!