Тізе рефлексі 2) Ахилл рефлексі. 2 страница
Осы екі системаның бірлігін, өзара байланысын тұтас организмнің физиологиялық функцияларын системалық басқару қажетті жағдай.
Тұтас организм жасау принципі. Тірі организм – күрделі системаның жұмыс істеу заңдылығына жеке физиологиялық процестер бағынатын біртұтас система.
Әрбір орган немесе система өзіне тән қызмет атқарады. Тірі организм өзіне қажетті заттармен қамтасыз етілуі оның сыртқы ортамен өзара активті түрде байланыс қызметінің нәтижесі.
Осы байланыс арқылы тірі организм өседі, дамиды, қажетті энергияны, пластикалық заттарды, энергияға бай күрделі химиялық қосындылар түрінде жинайды. Жиналған энергияны тірі организм өзіне және әр алуан жұмыс түрлерін орындауға жұмсайды. Мысалы механикалық, химиялық, электрлік, осмостық т.б.
Энергетикалық системаның жұмыс программасы организмнің ішкі және сыртқы басқару системалары арқылы жүреді. Ішкі басқару системасының өз ішінде салынған, ал сыртқы басқару энергетикалық системаға, ядролық ДНК информосомдар, информациялық РНК және нейросекреторлық эндокриндік т.б. химиялық реттегіш арқылы әсер етеді.
Генетикалық басқару системасы өзінің реттеуші қызметін өзінен тыс жатқан элементтерге қолданады. ДНК құрылымды гендері, өзіндегі салынған кодтық белгілер информациясын, информосом системасы және РНК арқылы, белоктар биосинтезі мен метоболикалық реакцияларға қатынасатын ферменттерді синтездеу үшін береді.
|
|
|
Организм клеткаларында 2 - 8% артық гендік информация қызмет жасамайды. Қалған 92 – 98% гендік информацияны белоктар мен гистондар ұстайды.
Организмдегі қозғалыс энергиясының толқыны, АТФ мен мембрана митохондриясында жинақталған электр энергия есебінен жүреді. Бұл процестердің жүруі, барлық тірі организмдерде ұқсас болып келеді.
Физиологиялық функциялардың ритмділігі. Организмнің тіршілік процестері әр кезеңдерде, ішкі және сыртқы факторлардың әсерімен күшейіп, немесе әлсіреп өзгеріп отырады.
Ф.Халбергтің классификациясына сәйкес өте жоғары, жиілікті ритм – 1/2с – 20 с, циркадиялық (тәуліктік) – 20 – 28 инфрадиялық – 20 с – 6 күнге дейін, ал төменгі жиілікті ритмге циркасептикалық (жетілік) – 7 күн, циркавигинттік – 20 күндік және циркавигинттік (айлық) деп бөлінген. Сонымен бірге маусымдық, жылдық, көпжылдық ритм деп бөлінеді, мысалы, 18 жылдық метон циклы. Өткен ғасырдың аяғында неміс дәрігері В. Флисс кейбір аурулар әр кезеңдерге байланысты асқынатынын байқаған, мысалы, 23 күнде ерлерде, 28 күнде әйелдерде асқынады.
|
|
|
Адам денесіндегі бірнеше жүздеген, трилондаған клеткалардың әр қайсысының құрылысы мен қызметі, өзін-өзі реттеу мүмкіншіліктері бірдей болмайды және клеткалардың өз-ара қарым-қатынасы, функциональдық жүйелердегі ағзалар мен тканьдардың байланысы, бір-біріне көрсететін көпжақты әсерлері де әртүрлі. Сондықтан белгілі бірқысқа мерзімде м. секунд, минут арасында клеткалар мен тканьдерде, жүйелерде сансыз, күрделі процесс өтеді.Оалрдың бір-бірімен қосылуы, жалғасуы және керекті бір бағытта өтуі организмде ақпараттың пайда болып таралуына байланысты. Ақпарат клетканың өзінде немесе сыртқы және ішкі ортаның әсерінен туады. Бұлардың көбі орталық жүйке жүйесіне жеткізіледіде қайта қаралып, өңделедідежауап ретінде әрекет серпіністері түзіледі. Олар жүйкелер арқылы кері қарай клеткалар арқылы ағзаларға жеткізіледі. Ақпарат үш түрлі жолмен таралады. Біріншіден, бір клеткадан екініші клеткаға олардың түйіскен жерінен тікелей өтеді. Екіншіден хабарларды қан мен лимфада және клетка аралық сұйықтықта еріген заттар жеткізеді.
|
|
|
Тірі организмде ұлпаларды қозғыш және қозбайтын деп екі топқа бөледі. Қозғыш ұлпаларға жүйке, қаңқа, жүрек, бірыңғай салалы еттер, сөл бөлетін бездер, ал қозбайтын ұлпалар қатарына дәнекер ұлпа, шеміршек, тері эпителилері жатады.
Қозғыш ұлпа тітіркендірілсе, оған жауап ретінде қозу процесі пайда болады, яғни ұлпа тыныштық қалпынан қызмет жағдайына көшеді, оның белесенділігі артады. Ұлпаның тітіркендіргіш әсерәне жауап беру қабілеті, оынң қозғыштық қасиеті болып табылады. Қозғыш ұлпалардың екінші физиологиялық қасиеті қозу процесін өткізу. Ет тканьдері үшін қасиет бұл- жиырлу, қысқару, ширығу, қатаю. Без ұлпаларының қозуы салдарынан – сөл бөлінеді.
|
|
|
Қозу мен қозғыштық.
Тітіркендіру әсерінен қозғыш ұлпада қозу пайда болады. Ұлпа қозғанда, оның физиологиялық қасиеті яғни – қозғыштығы өзгереді, ұлпалардың мембраналық потенциалы әрекет потенциалына айналады. Қозу процесінің туғанын әрекет потенциалының пайда болуынан білуге болады.Ұлпа қозған кезде заттар алмасуы әдеттегіден әлде қандай күшейеді. Осыған байланыфсты жылу шығару мөлшері артады, қимыл әрекеттері туады. Мысалы, ет ұлпасы қозу салдарынан ширығып жиырылады.
Қозатын ұлпалардың қозғыштығы бірдей емес. Мысалы, жүйке ұлпасы басқа ұлпаларға қарағанда қозғыш келеді.Қаңқа етінің қозғыштығы жоғары болады, жүрек етіне қарағанда, ал бірыңғай салалы еттің қозғыштығы басқа еттерден төмен болады. Ұлпаның қозғыштығы қозу процесі кезінде, қажығанда өзгереді.
Физиологияда қолданылатын тітіргендіргіштер адекватты және адекватсыз болып бөлінеді. Адекватты- тітіркендіргіштер арнайы қабылдайтын қабылдағыштары бар- рецепторлары мысалы, көздің торлы қабығындағы көру қабылдағыштары сәулені қабылдайды,яғни сәуленің әсеріне қозады,яғни көру рецепторлары үшін сәуле адекватты тітіркендіргіш.Адекватсыз – арнайы қабылдағыштары болмайды.
Тітіркендіргіштер өзінің табиғатына байланысты механикалық, химиялық, температуралық,электрлік болып бөлінеді.
Қозғыштықтың кезеңдері.
Ұлпалардың қозғыштығы оны тітіркендіргеннен бастап өзгереді. Алдымен қозғыштық төмендейді, одан кейін біртіндеп қалпына келедіде, жоғарлап барып қайта төмендеп, қозу процесі аяқталарда, бұрынғы тыныштық кезіндегі қалпына келеді.
Қозу процесі басталысымен ұлпаның қозғыштық қасиеті төмендеп, қаншама әсерлә болсада, біразға дейін келесі тітіркендіргіш күшке жауап бермей қояды, бұл мезгіл абсолюттік рефрактерлік кезең деп аталады.
Абсолюттік рефрактерлік кезеңнің ұзақтығы жүйке талшығында -1-2 мс болса, ет талшықтарында 4-5 мс, ал ет-жүйке байланысында(синапсында) 8-10 мс. Қозғыш құрылымының абсолюттік рефрактерлік кезеңі қысқа болады.Бұл кезең аяқталысымен қозғыштық қасиет қайта пайда болып біртіндеп әдеттегі қалпына келеді, яғни әдеттегі қалпынан төмен болады.Осы қозғыштықтың төмен уақыты салыстырмалы рефрактерлік кезең деп аталады. Бұл кезеңде тітіркендірудің ең аз мөлшері- қозу табалдырығына жауап бере алмайды.Жауап беру үшін тітіркендіргіштің күші табалдырық күшінен жоғары болуы керек.Бұл кзең аяқталардақозғыштық қасиет жоғарлап, біраз уақыт әдеттегіден басымырақ болады. Қозу уақытының осы күшею сәтін супернормальдық кезең дейді. Бұл кезеңде тітіркендіру қозу табалдырығынан төмен болса да, ұлпа оған жауап бере алады. Бұл кезең өткен соң қозғыщтық қайтадан төмендеп барып қозу процесі тоқталарда әдеттегі қалпына келеді. Қозғыштықтың осылайша төмендейтін кезі субнормальдық кезең деп аталады. Сонымен әрбір қозу процесі бірінен соң бірі қайталанып отырады.
| 
| ||||||
 
| 
| ||||||
 
| 
| ||||||
   
|  
|  
|
1-сурет. Әрекет потенциалы мен ұлпа қозғыштығы кезеңдерінің ара қатынасы.
А)тітіркенуге дейінгі қозғыштық
Б)қозғыштықтың жоғарлауы
В)ӘП-ең жоғары шыңы,абсолюттік рефрактерлік кезең
Г)салыстырмалы рефрактерлік кезең
Д)супернормальдық кезең
Е)супернормальдық кезең
Қозғыштықтың өлшемдері(параметрлері)
Ұлпалардың қозғыштық дәрежесін анықтау үшін бірнеше өлшем қолданылады.
1.Қозу табалдырығы- (реобаза) қозу процесін тудыратын тітіркендіргіш күшінің ең аз минимальды кезеңін айтады. Ұлпа неғұрлым қозғыш болса, оның қозу табалдырығы соғұрлым төмен болады.
2.Әсердің пайдалы уақыты – Тітіркендіргіштің күші әсердің ұзақтығына байланысты. Тітіркендіргіш күші мен әсердің ұзақтығы арасындағы байланысты Дж. Гоорвег (1892) пен М.Вейсс(1901) ж., қисық сызық арқылы көрсетті.
Ұлпа неғұрлым қозғыш болса,әсердің пайдалы уақыты соғұрлым қысқа болады. Әсердің пайдалы уақыты кейбір ұлпаларда өте ұзақ болады.Сондықтан «күш пен уақыт» заңыдылығын пайдалана отырып, француз ғалымы Л.Лапик 1908 жылы хронаксия (грек.-уақыт,сан) атты көрсеткішті ұсынды.
Хронаксия ұлпаны қоздыратын екі реобазаға теңкүш әсерінің ең қысқа уақытын (ОҒ) айтады. Қозғыш ұлпаның хронаксиясы қысқа болады. Хронаксия мөлшері хронаксиметр аспабымен өлшенеді. Хронаксиметрмен көздің тор қабатындағы фоторецепторлардың, ішкі құлақта орналасқан есту рецепторы – Кортиев мүшесінің хронаксиясын өлшеп білуге болады.
Лабильдік – (лат.- құнақылық,тұрақсыздық) – белгілі ұлпаның қозғыштық дәрежесін көрсететеін өлшемдердің бірі. Лабильдік тітіркендіру санына сәйкес бір секунд ішінде пайда болатын қозудың ең жоғарғы санын айтады. Мысалы: жүйкенің лабильділігі 1000 гц. Ұлпа неғұрлым қозғыш болса оның лабильдігі соғұрлым жоғары болады.
Аккомодация жылдамдығы – (лат.-бейімделу) – Белгілі бір ұлпаны,ағзаны қоздыратын токтың әсері оның күшіне,үдеу жылдамдығына да байланысты.Қозғыш ұлпа ток күшінің үдеуіне бейімделгіш келеді.
| ||
2-сурет. Күш пен уақыт сызығы.
ОА- реобаза
ОД- екі реобаза
ОС- әсердің пайда болу уақыты
ОҒ- хронаксия
Қайталау сұрақтары:
1.Қозу дегеніміз не?
2.Қозғыштық дегеніміз не?
3.Қозу мен қозғыштықтың арасындағы байланыстар?
4.Қозғыштықтың қандай және қанша кезеңдері бар?
5.Қозғыштықтың өлшемдері не?
6.Қозу табалдырығы дегеніміз не?
7.Әсердің пайдалы уақыты дегеніміз не?
8.Хронаксия дегеніміз не?
9.Лабильдік дегеніміз не?
10.Аккомодация жылдамдығы дегеніміз не?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Абрамов В.В. Иммундық және жүйкелік жүйелердің интеграциясы.Новособирск,1991.
2.Батуев А.С. Жоғары дәрежелі жүйке жүйе физиологиясы.Жоғары мектеп.М.,1991.
3.Дубровский В.И. Валеология. 1998.
4.Сәтпаева Х.Қ.,Нілдібаева Ж.Б.-Адам физиологиясы .Алматы: «Білім» 1995.
Дәріс № 2
Пәннің тақырыбы: Орталық жүйке жүйе физиологиясы және олардың жас ерекшеліктері.
Дәрістің мақсаты: Орталық жүйке жүйесінің барлық қызметі рефлекс арқылы атқаралатынын,оны ең алғаш кім ашқанын, «кері байланыс»пен «кері афферентация» деген не, олардың қабылдағыштан басталатын ақпартты орталық жүйке жүүйесіне қалай жеткізілетінін оқытады.
Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
1.Жүйке жүйесінің қызметі
1. Жүйке жүйесінің құрлысы
2. Жүйке жүйелерінің элементтерінің негізгі қызметтері мен қызметтері
3. Орталық жүйке жүйесіндегі тежелу
4. Бас миының бөліктері
Жүйке орталығы деп – бірыңғай қызмет атқаратын орталық жүйке жүйесінің белгілі бір жерінде топталған нейрондар жиынтығын айтады.Әрбәр рефлекстің жүйке жүйесінде өз орталығы болады. Мысалы, тізе рефлекісінің орталығы жұлынның бел омыртқа бөлігінде, зәр шығару орталығы жұлынның сегізкөз бөлігінде, тыныс орталығы сопақша мидың орта шенінде орналасқан. Бірақ бірыңғай қызмет атқаруға бір орталықтың нейрондары ғана емес, орталық жүйке жүйесінің әр деңгейінде орналасқан көптеген басқа нейрондар тобы да қатысуы мүмкін. Орталық жүйке жүйесінде қозу бір нейроннан екінші нейронға тек синапстар арқылы тарйды, демек қозуды өткізу ерекшеліктері синапстардың қозуды өткізу ерекшеліктеріне байланысты.
1. Жүйке орталығында қозу бір бағытта, яғни сезімтал нейроннан, аралық нейронға, одан ары қарай қозғалтқыш нейронға өтеді.
Дата добавления: 2018-11-24; просмотров: 654; Мы поможем в написании вашей работы! |
Мы поможем в написании ваших работ!