Апорныя схемы (правапісо, э, а)
АРФАГРАФІЯ
Тэма 1: Паняццеарфаграфіі. Прынцыпыарфаграфіі
Арфаграфія(адгрэч. orphographia – правільнапішу) –гэта раздзелнавукіабмове, уякімвывучаюццаправілыперадачы вуснай мовынапісьме: правілынапісанняслоўііхзначымыхчастак, ужываннявялікайлітары, напісанняслоўразам, праззлучокіасобна.
Уарфаграфііможнавылучыцьнекалькіадноснасамастойныхчастак:
1) літарнаеабазначэннегукавогаскладумовы;
2) напісаннеслоўразам, асобнаіпраззлучок;
3) ужыванневялікайлітары;
4) правілыпераносуслоў;
5) графічнае скарачэнне слоў (правапісабрэвіятур).
Арфаграма – правільнаенапісанне, якоевыбіраеццазшэрагумагчымыхіадпавядаеправіламарфаграфіі абопунктуацыі.
Арфаграфічнае правіла – гэта палажэнне, якое ў адпаведнасці зканкрэтным прынцыпам прапануе нарматыўнае напісанне слоў і іх форм.
Апорнае напісанне – абазначэнне на пісьме фанемы ў моцнай пазіцыі.
АРФАГРАФІЯ = ПРАВАПІС
Прынцыпы беларускагаправапісу (прынцыпыарфаграфіі)
Прынцыпы правапісу – гэтаасноўныязаканамернасці, наякіхгрунтуюццаіаб’ядноўваюццаўгрупыканкрэтныяпраыілынапісання.
| Фанетычныпрынцып (напісанне словаадпавядаеяголітаратурнамувымаўленню: бяроза, калоссе) | Марфалагічны прынцып (прадугледжваеаднастайнаенапісаннемарфем; вымаўленнеінапісаннеслованесупадаюць: прсьба, добрушскі) |
| ПРЫНЦЫПЫ АРФАГРАФІІ | |
| Традыцыйныпрынцып (напісанніперадаюцца патрадыцыіінеадпавядаюцьсучаснымнормампісьма (выключэннізправіл)) | Дыферэнцыйныпрынцып (служацьдля графічнага адрозненняслоўзаднолькавымгучаннем, алерознымзначэннем: танк – Танк (псеўданім), Барысавым (прозвішча) – Барысавам (горад)) |
Тэма 2: Напісанні, заснаваныянафанетычнымпрынцыпе
|
|
|
Фанетычныпрынцыппрадугледжвае перадачугукаўнапісьмеўадпаведнасцізлітаратурнымвымаўленнем.
Сутнасць прынцыпу:
НАПІСАННЕ СЛОЎАДПАВЯДАЕІХФАНЕТЫЧНАЙТРАНСКРЫПЦЫІ.
ПРАВІЛЫ,ЗАСНАВАНЫЯНАФАНЕТЫЧНЫМПРЫНЦЫПЕ:
1) перадача акання(правапісо, э, а);
2) перадача якання(правапісе, ё, я);
3) напісанне ы на месцыэтымалагічнага[э]у некаторыхзапазычаныхсловах, атаксаманапісаннеы ўбеларускіхсловах;
4) правапіс спалучэнняў галосныхуіншамоўныхсловах;
5) правапіс галосных ускладаныхсловах;
6) правапіс прыстаўных галосных і, а;
7) правапіс прыстаўных зычныхв, г;
8) правапіс прыставакна -з, -с;
9) правапіс у іў;
10) перадача дзекання;
11) перадача цекання;
12) правапіс літарі, ы, йпасляпрыставак;
13) правапіс падоўжаных іпадвоеныхзычных;
14) правапіс спалучэнняўзычныхздн, рдн, рдц, стн, стл, лнц;
15) напісанне літарыцна месцыспалучэнняў[тс],[чс], [кс], [цс];
16) напісанне літары сна месцы гістарычных спалучэнняў[жс], [гс], [шс], [хс]іспалучэння [сс]настыкукораняісуфікса;
|
|
|
17) напісанне літарыт намесцыспалучэння[дт]наканцыіншамоўныхслоў;
18) напісанне спалучэнняччу геаграфічныхназвахтыпуПолаччына, Случчынанамесцыспалучэння[цк];
19) захаванненапісьмеасіміляцыі свісцячыхдашыпячыхунекаторыхсловах;
20) напісанне адной літарысусловахрасада, расаднік,расол, расольнік.
ВЫКЛЮЧЭННІ ЗПРАВІЛНЕАДПАВЯДАЮЦЬФАНЕТЫЧНАМУПРЫНЦЫПУ!
Тэма 2.1: Аканне (правапісгалосныхо, э, а)
1. Літара опішаццатолькіпаднаціскам: го́д, ко́т, скро́зь, шо́ўк, ко́лас, мо́ва, до́ўга, по́суд, аро́л, шо́лах, плячо́, даро́га, разго́ртваць, дапамо́га, дадатко́ва, жніво́, дэпо́, во́дар, о́канне, о́да, о́птам, о́рдэн, о́фіс, о́пера, О́б, О́рша, О́мск, О́бнінск, О́сла, О́ксфард, О́рск, То́кіа, Ватэрло́а.
2. Літара эпішацца:
– у пачаткувыклічнікаўэ, эге, эге-ге, эй, эх;
– пасляпрыстаўнойлітары г у словегэтыівытворныхадяго (дагэтуль), атаксамаўвыклічнікахгэ, гэйіназвахлітар (бэ, вэіінш.);
– пасля шыпячых, [р], [д], [т] іцвёрдага [ц]: жэ́рдка, жэ́мчуг, шэ́ры, нашэ́сце, чэ́рствы, чэ́к, нараджэ́нне, абуджэ́нне, рэ́кі, рэ́заць, халадэ́ча, сардэ́чны, пустэ́ча, мястэ́чка, цэ́ны, уруцэ́.
|
|
|
3. У пачаткузапазычаныхслоўлітараэяк паднаціскам, такі не паднаціскампішацца ўадпаведнасцізлітаратурнымвымаўленнем: э́ра, эсэ́, э́ўрыка, э́пас, э́тыка, Эўклі́д, Эўрыпі́д, Эліста́.
4. На канцызапазычаныхнязменныхслоў, атаксамаўласныхімёнігеаграфічныхназваўпаслязычных, акрамял, к, пішаццаэ: купэ́, рэзюмэ́, рэнамэ́, кафэ́, галіфэ́, кашнэ́, кабернэ́, фрыкасэ́, плісэ́, каратэ́, дэкальтэ́; Стру́вэ, Мерымэ́, Эйвэ́, Хасэ́, Мо́рзэ, Табі́дзэ, Брыгва́дзэ, Каба-Ве́рдэ, Душанбэ́, Сан-Тамэ́;але: са́льта-марта́ле, філе́, камюніке́, піке́.
5. Літара эўзапазычаныхсловахпасля губныхзычных, атаксамапасля з, с, нпішацца згодназлітаратурнымвымаўленнем.Так, словыкапэ́ла, сурвэ́тка, экзэмпля́р, маянэ́з, тунэ́ль, сэ́рвіс, інтэрнэ́тпішуццаз літарайэ,асловымеда́ль, ме́неджмент, не́рвы, парла́мент, перспекты́ва, газе́та, серві́з – з літарайе.
У запазычаныхсловах, адзначаныхупунктах 3 – 5 гэтагапараграфа, напісаннеэ, е вызначаеццапаслоўніку.
6. Галосныя гукі [о], [э] ўненаціскнымстановішчычаргуюццаз [а]: до́м – дамы́, мо́ва – маўле́нне, цэ́гла – цагля́ны, шэ́пт – шапта́ць.
|
|
|
7. Незалежна адпаходжаннясловагук[о] ўненаціскныхскладахвымаўляеццаяк [а], штоперадаеццанапісьме: гара́, вада́, баранава́нне, ко́лас, хо́лад, бало́та, Бандарэ́нка, Ко́ханава, Ку́нцава, Гаме́р, Сакра́т, арганіза́цыя, педагагі́чны, электара́т, харэагра́фія, заало́гія.
8. Не падпарадкоўваюццааканнюсловысаспалучэнняміро, ло, якіячаргуюццазры, лы: кро́ў –крыві́ –крыва́вы, дро́вы –дрыво́тня, кро́шка –крышы́цъ, бро́вы –брыво́, гро́м –грымо́ты – грыме́ць, бро́д –брысці́, гло́тка –глыта́цъ, бло́хі,бло́шка–блыха́, блышы́ны.
9. У словахславянскагапаходжання ізапазычаныхсловах, цалкамадаптаваныхубеларускаймове, галосны [э] ваўсіхненаціскныхскладахчаргуеццаз [a] іабазначаеццанапісьмелітарайа: стрэ́хі –страха́, шэ́ры –шарэ́ць, чэ́ргі –чарга́, крэ́мль –крамлё́ўскі, жэ́мчуг –жамчу́жына, арэ́нда –арандава́ць, майстэ́рня –ма́йстар.
10. Ва ўласныхімёнахсаславянскайлексічнайасновайіўдаўнозапазычаныхсловахзнеславянскіхмоўуненаціскныхскладахгук [э] падпарадкоўваеццаагульнымправіламакання – пасляцвёрдыхзычныхёнчаргуеццаз [a] іабазначаеццанапісьмелітарайа: Беразіно́, Чарапаве́ц, Жамчу́жнікаў, Чарнышэ́ўскі, Шаўчэ́нка, Чалю́скін, лі́тара, транслітара́цыя.
11. Перадача напісьме [э] ўіншыхзапазычаныхсловахуненаціскных складахасновывызначаеццанаступныміправіламі:
– у пачаткуслова [э] перадаеццанапісьмелітарайэўадпаведнасцізбеларускімлітаратурнымвымаўленнем: экано́мія, экза́мен, эква́тар, этажэ́рка, элеме́нт.
– літара эпішаццапасляпрыставакіўдругойчастцыскладанагаслова: праэкзаменава́ць, трохэлеме́нтны, квінтэсэ́нцыя;
– пасля шыпячых, [р], [д], [т] іцвёрдага [ц] пішаццаэ: жэто́н, Жэне́ва, Жэра́р, жэлаці́н, чэкме́нь, рэспу́бліка, рэфо́рма, Рэма́рк, рэкла́ма, рэа́ктар, рэві́зія, агрэга́т, рэжы́м, рэко́рд, рэе́стр, рэвалю́цыя, дэта́лъ, гардэро́б, Дэтро́йт, Дэфо́, дэлега́т, дэманстра́цыя, о́рдэн, тэо́рыя, тэа́тр, тэлегра́ф, тэлефо́н, ветэра́н, ка́тэт, тэрмо́метр, тэарэ́ма, цэнтралі́зм, цэві́та.
– у вытворныхадсловасэнс: асэнсава́ць, асэнсава́нне, пераасэнсо́ўваць.
12. У запазычаныхсловахнапісаннеэіапаслязычных, акрамяшыпячых, [р], [д], [т] іцвёрдага [ц], вызначаецца паслоўніку: панэ́ль; але: шыне́ль.
13. Ненаціскныяфіналі-эль, -эру запазычаныхсловахперадаюццаяк-аль, -ар: шні́цаль, шпа́таль, мі́таль, фо́рталь, ка́рцар, грэ́йдар, ло́дар, камп’ю́тар, пэ́йджар, рэйсфе́дар, эспа́ндар, тэ́ндар, о́рдар, ме́неджар, фарва́тар, а́льма-ма́тар, кра́тар, прэсві́тар.
Ненаціскныя фіналі -эль, -эрваўласныхімёнахіншамоўнагапаходжанняперадаюццанязменна: Ла́ндэр, О́дэр, Пі́тэр, Юпі́тэр.
Каментарыі:
1. У п. 2 сфармуляваныправілынапісаннялітарыэўспрадвечнабеларускіхсловах.
2. Утэмесфармуляванытолькіасноўныяпрынцыпы правапісугалосныхэ у запазычаныхсловах. Гэтаеправілаадносіццаданайбольшскладаныхубеларускімправапісе, таму напісаннегэтайлітары узначнайчастцыслоўіншамоўнагапаходжаннявызначаеццапаслоўніку.Згодназновайрэдакцыяйістотнапашыраеццанапісанне -э, утымлікуканцавога, уіншамоўныхсловах, якіяпаводледзеючагаправапісупішуццазканцавым -е.
Напісанне э ў пачаткузапазычаныхслоў: эазі́н, эазо́йскі, эазу́хіі, эбані́т, эбе́н, эвакуа́цыя, экзэ́ма, экзэмпля́р, экіпа́ж, экіпіро́ўка, эклектыі́зм, эко́лаг, экра́н, экраніза́цыя, экскава́таріг. д.
Напісанне э, еўканцызапазычаныхслоў: а́лбэ, анда́нтэ, аташэ́, бурымэ́, галіфэ́, дэкальтэ́, кашнэ́, клішэ́іг. д.; апліке́, біена́ле, більбаке́, букле́, буле́, варыкацэ́ле, гра́ве, дэфіле́, жэле́, калоцы́бе, камюніке́, каноцы́бе, канта́біле, ка́нтэле, ко́кле, кракле́, кюве́іг. д.
Напісанне э, еўканцызапазычаныхслоўпасляапострафа імяккагазнака: грэф’е́, дасье́, дэзабілье́,калье́, канферансье́, кінаатэлье́, круп’е́, куцюр’е́, лансье́.
3. У тэме сфармуляваны асноўныяпалажэнні, якіядатычаццаадлюстраваннянапісьметакойадметнайрысыбеларускагавымаўлення, якаканне. Уасноўным уновымправапісезахоўваеццаранейшаянорма. Зменыдатычаццатолькіслоўіншамоўнагапаходжаннязканцавыміненаціскныміфіналямі -эль, -эрузапазычаныхсловах, уякіхпаводледзеючыхправілзахоўваласянязменнаенапісаннегэтыхфінальныхчастак. У новай рэдакцыі "Правіл..." нанапісаннегэтыхслоўівытворныхадіхпаслядоўнараспаўсюджваеццаагульныпрынцыпадлюстраванняаканнянапісьме: аўтса́йдар (аўтса́йдарскі), ба́ртар (ба́ртарны), бухга́лтар, дэко́дар, ма́йстар, пры́нтар (пры́нтарны), камп’ю́тар (камп’ю́тарны, камп’ю́таршчык), канды́тар (канды́тарскі), сві́тар, фарва́тар (фарва́тарны), шні́цаль, эспа́ндаріг. д.Такімчынам, захоўваеццааднастайнасцьнапісанняцэлайгрупыструктурнааднолькавыхслоўіншамоўнагапаходжання.
Апорныя схемы (правапісо, э, а)
Дата добавления: 2018-02-18; просмотров: 2940; Мы поможем в написании вашей работы! |
Мы поможем в написании ваших работ!