Першыя культы. Пантэон князя Уладзіміра.

⇐ ПредыдущаяСтр 7 из 8Следующая ⇒

У пантэоне князя Уладзіміра як адзін з важнейшых быгоў згадваецца Стрыбог. Этымалогя гэтага імені і сёння застаецца прадметам спрэчак даследчыкаў. Існуе меркаванне, што Стрыбог паходзіць ад лічбы 3, свяшчэннай у нашых продкаў. Ён адказваў за ўсе тры вертыкальныя сферы быцця – Зямлю, Неба і Падзем’е. Але ў эпоху «Слова пра паход Ігара» Стрыбог – толькі бог вятроў («вятры – Стрыбожжы ўнуцы»). Нашы продкі спявалі «Стрыбу, Стрыбу, падабрэй, на палеткі нам павей». Але Стрыбог не сам вецер, а Прынцып ветру, Атмасфера, Прастора, прамежак паміж Небам і Зямлёю.

37 Галоўнае песца ў пантэоне князя Уладзіміра займае Пярун. Беларускі фальклор апісвае Перуна як істоту вялікага росту, з чорнымі валасамі і залатой барадой, якая трымае ў руках два вялікія камяні ад жорнаў, б’е імі адзін аб адзін – магчыма, для таго, каб выклікаць гром. Калі ён разгневаецца, можа параніць і забіць кожнага, хто асмеліцца зняважыць яго. Яму адпавядае Пірва ў хетаў, Тор у скандынаваў і германцаў, Пяркунас у балтаў. Пярун – галоўны ў пантэоне 980 года князя Уладзіміра. Гэта бог дружыны, ваенных паходаў, ваярскага саслоўя. Апісанні Перуна сустракаюцца ў розных крыніцах: ён паўстае як сівавалосы волат, што трымае ў адной руцэ лук-вясёлку, у другой – стрэлы- маланкі. Ён звязаны з дубам і каменем. Яго жывёла – конь, ахвярная жывёла – вол, які сімвалізаваў жыццёвую магутнасць. Перуноў дзень – чацвер.

Па адным з міфаў пяруз ездзіць па небу ў вогненнай калясніцы, яго атрыбуты – лук і стрэлы. Лук можа быць заменены каменным молатам, часам – вясёлкай. Пярун – адзіны з бостваў беларусаў, які сістэматычна вынішчае нячысцікаў і ўвогуле здольны гэта рабіць. Часам, калі нячысцік схаваецца ў хату ці чалавека, Пярун патрапляе ў іх сваімі стрэламі, хаця ў чалавека ён можа патрапіць з уласнай волі – тады душа забітага ідзе прама на неба. Беларусы не адважваліся нават ратаваць такога чаловека. Перад навальніцай шчыльна зачыняліся хаты, каб не ўпусціць туды нячысціка ў абліччы сабакі, ката, іншай жывёлы. Запаленую Перуном хату, па адной з прыкмет, нельга было тушыць вадой, а толькі малаком. Пярун мог запаліць хату выпадкова, тады ён шчодра ўзнагароджваў чалавека. Дрэва Перуна – дуб.лічылася, што калі ён пацэліць у дуб, дык дрэва становіцца магічным: яго абпаленыя трэсачкі выкарыстоўвалі, напрыклад, каб суцішыцьзубны боль.

Сімвал Перуна ў традыцыйным арнаменце – кола з шасцю пялёсткамі. А яшчэ Пярун увасабляецца ў выглядзе ромба з гарызантальна накіраванымі промнямі-стрэламі. Падчас хрышчэння Русі ў Кіеве Перуна кінулі ў Дняпро, і гэта быў сімвалічны жэст – канец язычніцкай эры.

Жонка Перуна насіла імя Жыва. Вядома яна таксама як Цёця, Грамавіца, Каляда. Яе ўшаноўвалі як багіню вясны і ўрадлівасці і ўяўлялі як прыгожую жанчыну з вянком са спелых каласоў пшаніцы на галаве і з садавіной у руках. Яна вельмі добразычлівая і спачувае людзям. У адным міфе расказваецца аб яе дабраце і спагадзе. Зірнула неяк аднойчы Жыва-Грамавіца з неба на зямлю і ўбачыла, як людзі пакутуюць пад жорскім і суровым кіраваннем Зюзі. Жыва злітавалася над людзьмі і спусцілася з неба на зямлю, каб нарадзіць сына Перуну – Дажбога-Хорса, бога сонца, які ўступіць у барацьбу з Зюзяй і пераможа яго. Калі Зюзя даведаўся пра задуму Жывы-Грамавіцы, ён перакінуўся ў мядзведзя і сабраў злых духаў-вятроў (завеяў), якія ператварыліся ў зграю ваўкоў. Са сваімі драпежнымі памочнікамі Зюзя кінуўся праз гурбы снегу, каб злавіць Грамавіцу і знішчыць яе дзіця. Каб уцячы ад пагоні, Жыва-Грамавіца перакінулася ў белую казу і схавалася ў кусце вярбы. Там яна на пачатку калядак (на Раство) нарадзіла новае сонца, свайго сына Дажбога.

38 Сонца-цар у большасці тэкстаў называецца Дажбог – бог, што дае, дорыць зямныя даброты (крывіцкая форма – Далібог). Упершыню імя ДАЖБОГА сустракаецца ў «Аповесці мінулых гадоў», потым ў візантыйскай «Хроніцы Іаана Малалы» (пераклад-устаўка ў Іпацьеўскі летапіс пад 1144 г.). Тут ён называецца сынам Сварога. Згадваецца і ў «Слове аб палку Ігаравым», дзе русічы – «дажбожыя ўнуцы». Ёсць меркаванне, што Дажбог быў першапродак рускіх плямёнаў. У Старажытным Егіпце Сонца малявалі з ручкамі, і ў слове «Дажбог» выразна прасочваецца этымалогія ад слова «даць». Сонца дае ўсё: святло, цяпло, жыццё, багацце. На старажытных стодах Дажбог выцягвае рукі наперад, растапырвае іх, што сімвалізуе мноства формаў жыцця, або замыкае іх на жываце, што азначае кругазварот. Яго колер – белы. Ён падарыў чалавеку несмяротную душу, падказваў ёй шлях па бясконцым коле ператварэнняў. Дажбог – крыніца дабрабыту, багацця, чалавечнасці. Магчыма, Дажбог прадстаўляўся і канкрэтна (сонечны дыск), і абстрактна (як дабро, стваральная функцыя прыроды). Дажбог у канкрэтным абліччы – малады, прыгожы, белатвары юнак, мае арэол вакол галавы. Каля яго – сноп жыта, у адной руцэ – сонечная птушка, у другой – яблык (эратычны сімвал, бо сонца апладняе), часта паўстае на белым кані.

39 Найбольш старажытны бог у групе язычніцкіх багоў – Вялес. Першапачатковая форма Волас, напэўна, ад «вол». Некаторыя даследчыкі (Б. Рыбакоў) выводзяць культ Вялеса з палеаліту, ад мядзведзя. У людзей таго часу ён быў богам татэмаў, апекуном паляўнічых, апранутых у звярыныя скуры. Вялес, як і вол, меў рогі і капыты. Быў сынам нябеснай каровы Зямун і бога Рода. Этымалагічна з ім звязаны волаты, пахаваныя ў курганах-валатоўках на нашай зямлі. Ад яго імені паходзяць многія іншыя словы: «воўк», «волак» (сыходжанне дзвюх рэчак), «волас», тапанімічныя назвы на тэрыторыі Беларусі: Волас, Воласна, Волма, Вотчас, Вольна, Вілейка і г.д.

Вялес-бог у назвах сустракаецца ад Брытанскіх астравоў да Урала і характэрны ў асноўным для Паўночнай Еўропы (Волс, Велс, Уэлс), але суадносіцца, відаць, з антычным богам Панам. Вялес даваў людзям Веды, Нябесны Закон, вучыў Веры, Мудрасці, быў апекуном музыкаў, спевакоў, творчых людзей. Таму ў «Слове аб палку Ігаравым» слынны славянскі бард Баянназваны «ўнукам Вялеса». Гэта гаворыць пра божаскае паходжанне Баяна або аб атрыманні паэтычнага дару непасрэдна ад Вялеса. Звычайна навукоўцы называюць яго богам свойскай жывёлы. На самай справе яго функцыі намнога шырэйшыя. Ён яднаў чалавека і жывёлу ў роднаснай лучнасці, вучыў любіць жывёл. Сучасныя даследчыкі лічаць яго ўвогуле богам яднаючым. Хутчэй за ўсё гэта быў бог найбольш народны, бог сялянскай абшчыны.

У нейкі момант Вялес набыў змеепадобныя рысы – у такім выглядзе ён паўстае на вядомым Збручскім ідале. Ён стаў богам падземным, богам памерлых, у той жа час богам багацця: трымаў зерне пад зямлёю і не даваў коласу падняцца. Некаторыя даследчыкі Асноўным міфам славянаў называюць міф пра бой Перуна з Вялесам з-за нявесты Перуна (Лады-Лялі). Бой-навальніца канчаўся дажджом, а потым вызваленнем Сонца-Лады (калі Сонца было яшчэ жанчынай) і зерня з-пад зямлі. Фактычна ў Асноўным міфе мы назіраем спрадвечную барацьбу духоўнага і матэрыяльнага, а таксама нябеснага і зямнога пачаткаў, барацьбу, якая адбываецца і ўнутры чалавека – паміж яго целам і духам і, акрамя таго, змаганне Дабра і Зла ў іх самых агульных праяўленнях. Хрысціянская царква называла Вялеса «лютым зверам», але ўсё ж некаторыя функцыі яго перадала Святому Уласію.

Богиня Лада

Адна з багиняу славянскага дахрысцианскага пантэону. Святкаванни суправаджалися песнями и рытуальными скоками.

Лада - славянская богиня любви и красоты. Именем Лада древние славяне называли не только изначальную богиню любви, но и весь строй жизни — лад, где все должно было ладно, то есть хорошо. Все люди должна уметь ладить друг с другом. Жена называла любимого ладо, а он ее — ладушкой. «Лады», — говорят люди, когда решили какое-то важное дело, а в древности ладником называли уговор о приданом: лады — помолвка, ладило — сват, ладканя — свадебная песня.
И даже оладьи, которые пекли по весне в честь возрождающейся жизни, от того же корня.

41 Імя багіні Мары – слова выключна старажытнае, корань «mar-mormer» сустракаецца не толькі ў індаеўрапейскіх мовах, але і ў цюркскіх, угора-фінскіх, семіцкіх. Яно ўказвае на добрае: Ма – мацярынскі пачатак, Ра – сонца. Аднак: «МАРА мучыць сонных, не перапыняючы іх сну…». Чаму ж у беларусаў Мара набыла негатыўны сэнс? Але ж не толькі ў беларусаў: Мара ў індусаў – д’ябал, які спакушаў Буду. Ва ўсіх славянаў Мара – божышча зла, варожасці, смерці, вупар: «Мара прадзе і шые падчас поўні, але робіць гэта не на дабро». Ад таго ж кораня паходзіць бог вайны Марс у рымлян, славянскі Мароз – бог зімы, холаду, грузінскі яго адпаведнік Х’мерц, Марана – дзяўчына марская, дачка марскога цара (у казках Мар’я Мораўна, у рускіх былінах – Марынка).

Смерць асобнага чалавека – трагічная, але ўвогуле асабістая справа. Больш важна – смяротны пачатак у Прыродзе: смерць святла, сонца, дня і надыход ночы; смерць жыватворных пораў года – вясны, лета, восені – і надыход зімы. Мара якраз і ўвасабляла ўсеагульнае паміранне ў прыродзе.Але яна не выступала ў ролі незваротнага лёсу, бо на змену ночы заўсёды прыходзіў новы дзень, узыходзіла сонца, а пасля халоднай зімы абавязкова наступала вясна. Смерць Смерці (Мары) паскаралі з дапамогай агню і святла (у веснавых абрадах) і гэтым перамагалі. Шырока прадстаўлены моўны корань у тапаніміцы: краіна Марока, геаграфічная вобласць Маравія, гарады Марсель, Марыупаль, Марбург, Мары, Маршанск і яшчэ сотні назваў. Прычына амбівалентнасці слова з дадзеным коранем тая ж, што і ў адмоўнасемантычных з марфемай Ра, і звязана яна з нейкай катастрофай у Сонечнай сістэме або з так званым Чорным Сонцам, якое знаходзіцца пад зямлёю ноччу і вымушана рухацца ў варожым для яго асяроддзі з захаду на ўсход, каб раніцай устаць над небасхілам. Вось чаму і Мара, якая заключае ў сабе «сонечную» марфему РА, жыве ў хаце ў асноўным пад падлогай, што семантычна ў прасторы жылля разумеецца як падзем’е. Далейшая змена сэнсу слова (мара – летуценне) указвае на сувязь істоты з іншасветам, які размяшчаўся пад зямлёю.

42 Месца расліннасці ў сусветнай міфалогіі. Зараджэнне экалагічнай думкі.

Расліннасць займае важнае месца як у сусветнай міфалогіі, так і ў фарміраванні светаўспрымання цэлых народаў. У прыватнасці гэта адбілася ў ідэях сусветнай касмагоніі і іншых напрамках. Так, слуг паганскага культу славян былі вяшчуны-заснавальнікі вучэння пра першатворца. Яны валодалі сакрэтамі лячэння травамі, былі творцамі своеасаблівай астралагічнае медыцыны. Вяшчуны захоўвалі і перадавалі з пакалення ў пакаленне геаграфічныя, астранамічныя, матэматычныя веды.

Падобна кельтаў, славяне мелі святыя гаі, якія замянялі ім храмы. І ў славян, і ў кельтаў навакольная прырода з’яўляецца жывой: дрэвы і травы гавораць паміж сабой і з птушкамі і з людзьмі. Прадметамі асаблівага шанавання былі ў іх лясы. Дуб лічыўся жыллём бажаства. Яму прыносілі ахвяры. Героі многіх народных казак часта па дрэве трапляюць у Царства Нябеснае. Яшчэ часцей гэта прыпісваецца нябожчыка. Па старажытным славянскім вераванняў, памерлыя паднімаюцца міфічным дубам на неба да сваіх продкаў. Наогул ва ўяўленні і кельтаў, і славян дрэва гуляла важную ролю пры стварэнні свету, а выява дрэва жыцця займаў важнае месца ў сістэме шанаванне прыроды. Дрэва жыцця-гэта увасабленне касмаганічных і часавых уяўленняў: яго карані ішло ў глыбіні зямлі, у царства мёртвых, ствол паказваў пакаленне жывых, а лісце і крона – жыллё багоў і духаў.

Культ дрэва з’яўляецца адным з найстаражытных. Ён звязаны з вобразам дрэвы-абаронцы. Пад дрэвам маліліся, елі, адпачывалі, паміралі. За дрэвамі хаваліся ад ворагаў. Даўгалецце дрэва ўзвышала яго над жыццём людзей і жывёл. Расліны, якія неслі ў сабе часцінку плённай сілы прыроды, былі б гарантам веры ў спрыяльныя ўздзеяння прыроды на лёс чалавека. Гэта, у сваю чаргу, прыводзіць да распаўсюджвання абрадаў вытворчай і лячэбнай магіі, варажба на раслінах і ўзнікнення вядомага гараскопа друідаў, у якім прасочваецца сувязь чалавечых характараў з дрэвамі.

Веды аб навакольным асяроддзі было ўласціва чалавеку з самых першых крокаў антрапагенезу. У той час яно было неабходным умовай выжывання нашых продкаў. Гэтыя веды выкарыстоўваліся падчас ўладкавання жылля, палявання, рыбалоўства і г.д. З часам, калі з'явіліся міфалогія і рэлігія, веды аб навакольным асяроддзі арганічна ўвайшлі ў найстаражытныя светапоглядныя сістэмы. У міфалогіі прырода адлюстроўваецца з аналогіі з людзьмі і заканамернасцямі іх жыцця. Прырода атаясамліваецца з чалавекам, а сілы яе паўстаюць у выглядзе людзей-багоў. Міфалогія паўстае першаснай сістэмай экалагічных ведаў.

43 Духі лесу ў беларускай міфалогіі.

Міфалагічная прастора, як ужо адзначалася, падзяляецца па прынцыпе далёка/блізка, высока/нізка на культурную, прыродную і міфалагічную. Асноўная частка нячысцікаў беларускага космасу знаходзіцца ў культурнай і прыроднай прасторах — г.зн. там, дзе адбываюцца непасрэдныя кантакты з людзьмі. Дынаміка змянення прасторавых характарыстык нячысцікаў мае традыцыйны характар: чым далей ад культурнай прасторы, тым меней антрапаморфнымі і болей непрыязнымі да чалавека робяцца нячысцікі.

Паміж культурнай і прыроднай прасторай маецца памяжоўе, пэўная пераходная паласа, якая функцыянальна належыць культурнай прасторы, але дзе чалавека ўжо чакае небяспека. У нашым выпадку — гэта палі і лугі. Тут жыве палевік, які ўжо больш варожа настроены да чалавека. І хаця ён турбуецца за ўраджай, але можа забіць чалавека сонцапёкам. Там жа ходзіць страшэнная Жалезная Баба, якая хапае дзяцей, што ўцяклі з хаты. Край поля — гэта канец уласна культурнай прасторы, месца заломаў, адкуль зусім недалёка да ўскрайку лесу, куды можа выйсці лясун.

Духі локусаў – гэта духі, якія жывуць у пэўным месцы і апякуюць яго. Сярод іх ледзь не самы вядомы – ЛЯСУН-ЛЕСАВІК, герой неверагодна вялікай колькасці былічак. Асаблівасць былічак у тым, што яны распавядаюць пра сустрэчы рэальных людзей з міфічнымі істотамі (або гавораць пра тое, што здалося рэальнаму чалавеку, але гэта таксама ўяўляе вялікую цікавасць для псіхалагічнай навукі).

У асноўным ЛЕСАВІК мае чалавечы воблік, але ён вострагаловы, як усе нячысцікі, і з блакітнай крывёю. Акрамя таго, калі ён сустракаецца ў выглядзе звычайнага чалавека, кума ці свата, неабходна звярнуць увагу, ці адкідвае ён цень: нячысцікі ценю не маюць і не пакідаюць слядоў. Лясун (лесавік, лешы) — “лясны цар”, валадар усёй лясной жывёлы. Росту ён звычайна як тыя дрэвы, побач з якімі знаходзіцца (таму лічыцца пярэваратнем), насамрэч жа ён — кульгавы, лысы, з зялёнымі валасамі; па іншай версіі — стары з белым тварам і велізарнымі вачыма, што ніколі не закрываюцца. Гэта надзвычай варожа настроеная супраць чалавека істота. Яго галоўная мэта — спужаць, заблукаць чалавека ў лесе і, згуртаваўшыся з вадзянікам ды балотнікам (хаця яны варагуюць паміж сабой) звесці чалавека ў багну ці вір. Забабоны ад лесуна — пры ўваходзе ў лес назваць аблудны накірунак шляху ці надзець вопратку навыварат. Лешы мае Ляшуху, але іх дзіця жыве самастойна, а самі яны выхоўваюць скрадзенага нехрышчонага немаўлятку. Як і ўсе нячысцікі, лясун мае сваю тэрыторыю, якую пільна ахоўвае ад іншых лесуноў.

Лічыцца, што ЛЕСАВІК не столькі шкодзіць людзям, колькі жартуе з іх, але жартуе груба, злосна. Па яго волі блудзяць па лесе, аднак ЛЕСАВІК усё ж не завядзе чалавека на прамую пагібель, як ЧОРТ. Каб выратавацца ад ЛЕСАВІКА, неабходна вывернуць адзенне, бо ў яго самога – усё навыварат, або яго рассмяшыць. Баіцца ён ліпавага палена, солі і агню, лаянкі (вось прычына жывучасці лаянкі). Наадварот, свіст у лесе яму вельмі падабаецца.

ЛЕСАВІК – гаспадар лесу і дзікіх звяроў – аналаг богу ПАНУ ў грэкаў, ВОЎЧАМУ ПАСТАРУ ў паўднёвых славянаў, ЛЯСНОМУ ДУХУ ў эстонцаў. Ён жа карае за вольныя і нявольныя грахі чалавека, напрыклад, за праклёны бацькамі сваіх дзяцей – забірае іх.

У самых глухіх гушчарах жыве пушчавік, - бязлітасны схільны да забойства чалавека нячысцік; адзінае, што можа выратаваць падарожніка - падслепаватасць пачвары. У нетрах лесу, дзе выпальвалі вугаль, маладым і дужым мужчынам магла сустрэцца лойма - надзвычай прыгожая дзева, якая спакушала іх, а потым знікала ў гушчары.

44 Водная стыхія ў міфалагічным светапоглядзе беларусаў (вадзянік).

Самастойна, незалежна ад лесуна, існавалі валадары вадаёмаў – вадзянікі, балотнікі. Кожны вадзянік імкнуўся мець уласны вадаём, але каб толькі з праточнай, “жывой вадой”, што цячэ з-пад зямлі. Гэта даволі брыдкая істота з азызлым жыватом, тонкімі нагамі і перапончатымі пальцамі. Вадзянік панаваў над усім вадаёмам, у тым ліку і над русалкамі, якія вымушаны былі быць яго наложніцамі. Па сваіх уладаннях ён раз'яжджаў вярхом на соме. Як і іншыя нячысцікі прыроднай прасторы, ён быў досыць варожы да людзей. Яго асноўныя заняткі – перакульванне лодак, блытанне рыбацкіх сетак, тапленне людзей (асабліва жанчын, калі ў вадаёме няма русалак). Вадзянік любіць млыны, дзе часта бавіцца. Таму млынары прыносілі яму ў ахвяру жывую курыцу, а ў старажытнасці — нават жывое дзіця-сірату. У адрозненні ад нячысцікаў-чалавекападобнікаў, аб якіх ішла гаворка вышэй, і якія гінулі ад удару маланкі, смерць вадзяніка магла наступіць толькі пасля высыхання вадаёма. Тады вадзянік ператвараўся ў камяк ілу. А вось таму, хто падбіраў гэты камяк і кідаў ў ваду, вадзянік адплочваў удзячнасцю.

У балотах жывуць балотнікі, багнікі, аржанікі, назвы якіх звязаныя з відам балота. Гэта найбольш пачварныя са знешняга выгляду і адасобленыя ад усяго свету істоты. Паміж сабой яны яднаюцца толькі падчас пераследу ахвяры, якую заманьваюць да сябе імітацыяй гукаў і агеньчыкаў. Яшчэ ў пачатку ХХ ст. беларусы верылі ў ВАДЗЯНІКА, як у сваё ўласнае існаванне. Ды і ў наш час дзяцей, каб не лезлі глыбока ў ваду, дарослыя палохаюць “вадзяным дзедам”. ВАДЗЯНІК – гаспадар рэк, азёр, пакравіцель рыбакоў, пчаляроў і млынароў, якія прыносілі нячысціку ахвяры: рыбу, грошы, мёд, чорнага пеўня, нават жывых коней. Беларускі ВАДЗЯНІК любіць ездзіць на саме ці сам ператвараецца ў сама – вось чаму ў народзе самоў не любілі ўжываць у ежу.

Сядзіць ВАДЗЯНІК у асноўным на дне ракі ці возера, часам жорстка жартуе, цягне людзей ў вір, часам бушуе, ламае плаціны і млыны. На беразе каля небяспечных месцаў людзі абараняліся ад злога духа – ставілі каплічкі.

ВАДЗЯНІКОЎ параўнальна няшмат – па адным на кожны вадаём: возера, раку, лужыну, калодзеж. Яны не могуць перасоўвацца цераз сушу і таму часта здараецца, што два ВАДЗЯНІКІ – рачны і калодзежны, што жывуць адзін ад аднаго ў дзесяці метрах, ведаюць адзін аднаго завочна, па голасу, ніколі не бачацца. Зрэшты, калі б і магчыма было перамяшчэнне ВАДЗЯНІКОЎ у чужую вотчыну, яны не маглі б вытрымаць уласцівасцей чужой вады. Людзі карысталіся гэтым для вываду нячысцікаў, калі злучалі каналам два вадаёмы, адначасова знішчаючы абодвух ВАДЗЯНІКОЎ. З гэтага вынікае, што дадзены дух локусу – не што іншае, як персаніфікацыя пэўнага хімізму вады.

У ноч на Івана Купалу з глыбінь выплываюць ВАДЗЯНІКІ і накіроўваюцца да млыноў, дурэюць там, круцяць колы, адкрываюць шлюзы. Перамолатая ў гэтую ноч мука мае важнае значэнне для беларуса: хлеб з яе, асвечаны ў царкве, на працягу года захоўвае такую сілу, што той, хто з’есць яго, не можа ўтапіцца. Млынары сябруюць з ВАДЗЯНІКАМІ і карыстаюцца іх паслугамі.

45 Вобраз русалкі ў міфалогіі беларусаў.

Русалка — мифологическое и фольклорное человекоподобное существо, преимущественно женского пола (или дух), связанное с водоёмами. В русском фольклоре называется также шутиха, купалка, водяница, лоскотуха и другими прозвищами.

Рэкі і азёры – месца русалак, якімі робяцца тапельніцы, дзеці, што памерлі да хрышчэння, а таксама загубленыя бацькамі ў вадзе. Спецыфіка беларускіх русалак – у адсутнасці хваста: гэта голыя, прывабныя дзяўчыны з даўгімі валасамі зялёнага, чорнага, русага колеру, халоднымі і нерухомымі вачамі. Актыўнае жыццё русалак пачынаецца пасля русальнага тыдня (восьмага пасля Вялікадня), калі яны выходзяць на бераг. Іх асноўны занятак – да смерці казытаць ахвяру, каб потым зацягнуць яе да сябе ў вадаём і зрабіць мужам адной з іх. Пазбавіцца ад русалкі можна толькі ўкалоўшы яе іголкай. Як можна меркаваць па этнаграфічных запісах, русалкі на Беларусі жылі не толькі ў вадаёмах: былі і лясныя русалкі, якія любілі гойсаць на галінках, а таксама русалкі, што жылі на палях у жыце. У паданнях згадваюцца выпадкі, калі русалка год (да русальнага тыдня) жыла ў гаспадара ў хаце, дапамагала па гаспадарцы, рыхтавала ежу, а сама харчавалася яе парай. Былі і брудныя, старыя русалкі – яны жылі на балотах.

Каля вадаёма можна было сустрэць і расамаху – голую жанчыну з распушчанымі валасамі і дзіцём на руках. Гэта – бясшкодны нячысцік: жанчына, якая забіла сваё дзіцё, а сама ўтапілася.

Вобраз РУСАЛКІ ў розных славянскіх народаў значна адрозніваецца. У заходніх славянаў – гэта гарэзлівыя і вясёлыя стварэнні, у Паўночнай Расіі – злосныя і помслівыя істоты, не дзяўчаты, а страшныя жанчыны з доўгімі валасамі, уласна – жонкі ВАДЗЯНІКОЎ. У паўднёвых славян РУСАЛКІ называюцца САМАДЗІВАМІ і ВІЛАМІ, у заходніх – БАГІНКАМІ, ва ўсходніх – ВАДЗЯНІЦАМІ, ГУШКАЛКАМІ, ЛАСКАТУХАМІ, МАЎКАМІ, КУПАЛКАМІ, КАЗЫТКАМІ, ВАДЗЯНАМІ і МАРАНАМІ. Для БАГІНКІ часам характэрны птушыныя лапы замест ног, а ў САМАДЗІВЫ і ВІЛЫ – капыты. Усе яны аднолькава маладыя, прыгажыя, у белым адзенні, умеюць лятаць. БАГІНКІ неяк звязаны з ветрам, здольны пасылаць буру, град; калі разгуляецца навальніца, значыць БАГІНКІ святкуюць нейкае свята.

Усходнеславянскія РУСАЛКІ – вобраз цікавы, у многім сінтэтычны: яны неяк звязаны і з расліннасцю, і з вадой. Можна назваць іх адначасова і духамі прыроды, і душамі памерлых. Напачатку, бясспрэчна, гэты былі, як і ў антычных грэкаў, локусы месца або расліны, духі розных дрэў, рэчак і крынічак – падобна да ДРЫЯДАЎ, НАЯДАЎ. З цягам часу пачалі лічыць, што РУСАЛКІ – дзяўчаты-тапельніцы або памерлыя нехрышчонымі дзеці.

Звычайна яны хаваюцца ў цёмнай вадзе, але ў час русальнага тыдня, калі вада максімальна глыбока праграваецца сонцам, перасяляюцца з рачных і азёрных глыбіняў у лясы, лезуць на дрэвы. Паводле вераванняў старажытных славян, душы продкаў неяк звязаны з дрэвамі (ці не таму, што ў эпоху палеаліту памерлых памяшчалі на дрэвы, дзе іх клявалі птушкі?). Больш за ўсё РУСАЛКІ любяць вярбу і бярозу, ноччу яны гушкаюцца на вецці і водзяць вясёлыя карагоды. Там, дзе яны дурэлі, трава зелянейшая і расце лепш.

РУСАЛКІ, як і германскія УНДЗІНЫ, вобраз эратычны. Часам у ясныя летнія ночы яны сядзяць на берагах вадаёмаў і расчэсваюць свае доўгія зялёныя валасы. Відаць, ад іх валасоў ішла нейкая незвычайная энергія, якая ўплывала на маладых хлопцаў. Праўда, грэчаскія СІРЭНЫ не валасамі, а спевамі прыцягвалі да сябе маракоў-падарожнікаў і знішчалі іх. Звычайна РУСАЛКІ таксама зацягваюць свае ахвяры – юнакоў – у ваду і топяць іх. Праўда, народныя паданні дапускаюць каханне паміж чалавекам і РУСАЛКАЙ.

РУСАЛКІ баяцца крыжа, круга, часнака, ладана. Але лепшы сродак супраць іх – палын. Пры ўсёй разнастайнасці жаночых духаў прыроды для іх у прынцыпе характэрны аднолькавыя рысы: вечная маладосць, асаблівая актыўнасць у перыяд росквіту раслін, сувязь з вадою, любоў да музыкі і танцаў, заманьванне людзей у ваду і пад. Да вобразаў РУСАЛАК не раз звярталіся мастакі і пісьменнікі, якіх прыцягвала спалучэнне ў гэтых фальклорных персанажах таямнічасці і прыгажосці, паэтычнасці і трагізму, кахання і смерці.

У вобразах маладой прыгожай дзяўчыны ўяўлялі нашы продкі і ПАЛУДНІЦУ, што сімвалізавала сонечны ўдар, інакш кажучы, звязвалася не з вадой, як РУСАЛКА, а з агнём. ПАЛУДНІЦЫ з’яўляліся на палях апоўдні (апоўдзень і апоўначы – час сакральны), звычайна летам. Яны сачылі за тым, каб апоўдні ніхто не працаваў (нельга было і купацца), а інакш – каралі людзей сонечным ударам. У некаторых рэгіёнах яны кралі дзяцей, якіх маці-жняяркі пакідалі без нагляду на мяжы.

З анімізмам звязаны культ Прыроды ў нашых продкаў – вельмі багаты і разнастайны. Пра гэта сведчыць хоць бы той факт, што, нягледзячы на 1000-гадовае панаванне хрысціянства, на атэізм ХХ ст., ён, гэты культ, захаваўся ўнашай свядомасці да сённяшняга дня. Няма такой вёскі ў Беларусі, дзе б тамтэйшыя жыхары не паказалі вам асаблівыя мясціны, звязаныя з нячысцікамі: ВАДЗЯНІКОМ, РУСАЛКАЙ, БАЛОТНІКАМ. Усё гэта – праяўленне анімістычнага мыслення. Усе з’явы прыроды жывыя – жывыя да такой ступені, што персаніфікуюцца ў выглядзе пэўных істот, якіх звычайна называюць “вобразамі народнай дэманалогіі”, або “духамі прыроды”, або “духамі локусаў”. Праўда, у славян духі прыроды ў некаторай ступені зліліся з культам продкаў. Акрамя таго, і цяпер для народа няма мёртвага ў прыродзе: жыве вера, што камні растуць, што рабіна помслівая, што дрэвы звязаны з лёсам чалавека.

ДИОНИС

(Бахус, Вакх) - в древнегреческой мифологии бог растительности, виноградарства, виноделия.

Дионис был сыном Зевса и смертной женщины Семелы. Ревнивая Гера, жена верховного бога, надоумила Семелу просить Зевса о том, чтобы он предстал во всем великолепии. Зевс поначалу отказывался, но, поддавшись уговорам, согласился и предстал перед матерью Диониса во всем блеске молний, испепелив ее огнем.

Несчастная женщина погибла, но Зевс успел выхватить маленького недоношенного ребенка, которым она была беременна, и зашить в свое бедро. Спустя некоторое время Зевс произвел на свет Диониса, распустив швы на бедре. Затем он приказал Гермесу отдать мальчика на воспитание нисейским нимфам (по другой версии, Диониса воспитала родная сестра его матери Семелы).

Исследователи склонны считать, что культ Диониса имел восточное происхождение. В Греции он получил распространение гораздо позже, чем другие боги, и утвердился там с большим трудом. Несмотря на то что имя Диониса можно встретить еще на табличках критского линейного письма, относящегося примерно к XIV веку до н. э., популяризация его культа приходится на VII-VIII века н. э. Именно в этот период культ Диониса стал вытеснять культы других богов и героев.

В число 12 олимпийских богов Дионис вошел гораздо позже.

В Дельфах он стал почитаться наряду с Аполлоном. В Аттике ему были посвящены специальные праздники - дионисии, которые включали в себя состязания поэтов, торжественные процессии в честь бога и т. д., а также Леней, во время которых показывались и исполнялись новые комические произведения. В период эллинизма культ Диониса слился с культом фригийского бога Сабазия, и бог получил свое постоянное прозвище - Сабазий. В Древнем Риме Дионис почитался под именем Вакха (Бахуса).

Ярыла (ад ярь, ярыцца) увасабляе ўсеагульную плоднасць, экстатычную субстанцыю прыроды. Карыстаючыся тэрміналогіяй Ф. Ніцшэ, ярыла ўвасабляў дыянісійскі – аргаістычны, «цьмяны» пачатак чалавека, дзе асоба зліваецца з іншымі людзьмі ў экстатычным жаданні лучнасці з богам. Ярыла – рытуальна шматфункцыянальны бог, але галоўная яго роля – стымуляцыя жыццёвай эратычнай патэнцыі. Як бога, што нараджаецца і памірае, Ярылу майстравалі ў выглядзе лялькі старога чалавека з выразным фалічным пачаткам, якую хаваюць з прытворна-здзеклівымі галашэннямі. Рытуал меўвыразны карнавальны (паводле М. Бахціна) характар, што праяўлялася ў спецыфічнай слэнгавай лексіцы, гуллівым смеху і брутальных рухух цела, а таксама ў дазволе ненарматыўных паводзінаў – значнай выпіўцы і вольных адносінах паміж паламі.

Свята ў гонар маладога Ярылы (абрад выезду ў поле) ладзілі з удзеламюнака (ці дзяўчыны) на белым кані, ў белым плашчы, з босымі нагамі, вянком на галаве і з каласамі ў руках. Ярыла ехаў па засеяных нівах, а карагод, у які ўваходзілі ўсе жыхары вёскі, спываў пра Ярылу песні. Святы ў гонар Ярылы мелі выразнае эратычнае адценне, якое не асуджалася грамадою, асноўная мэта якога – магічная стымуляцыя плоднасці, што ў «класічным» выглядзе ўвасобілася ў індуісцкай рэлігійна-міфалагічнай сістэме.

Яшчэ адной з асноўных старажытных функцый Ярылы было «па загадзе маці» адмыкаць браму неба (салярны культ). З Ярылам таксама было звязана паганскае свята Ярылавіца, калі гойдаліся на арэлях і спявалі песні. Як і ўсе тыпалагічна падобныя багі, Ярыла шанаваўся вясной – у красавіку, калі, згодна з шматлікімі міфалагічнымі сістэмамі, пачынаўся новы гадавы цыкл, увасабленнем чаго і быў Ярыла. Звернем таксама ўвагу на андрагінны характар Ярылы – яго ўяўлялі то юнаком, то дзяўчынай. Андрагіннасць уласцівая шматлікім сусветным боствам, у тым ліку і беларускім.згодна з К. Юнгам гэтая асаблівасць паходзіць з матыву кастрацыі ці, дакладней, самакастрацыі боства, каб пазбегнуць пагрозы інцэсту. Так ці інакш, міфалагема андрагіннасці мае эратычныя вытокі, што адпавядае функцыянальнай спецыфіцы Ярылы.

Яшчэ адно боства, якое звязанае з вясною, плоднасцю – Ляля, ці Лёля. У старажытнаславянскай традыцыі Ляля часта інтэрпрэтыецца як дачка Лады. Яны вельмі часта прадстаўлены ў вышыўках як жаночыя постаці з паднятымі рукамі, што стаяць па два бакі ад Сусветнага Дрэва. Захаваліся словы і выразы: «лад» (гармонія), «жыць у ладзе», «ладкаваць» (іграць вяселле). Лада – багіня прыгажосці і кахання. Беларускі космас у старажытнасці упарадкоўваўся Ладай і разумеўся як адзінства дабрыні, любові і прыгажосці. А пра сонечную прыроду Лады ўскосна гаворыць той факт, што песні ў яе гонар спявалі з вясны да Купалля, калі сонца расце. Згодна міфу, Лада была дачкой марскога цара, Цара-Мора. Яна была белая з твару, з доўгай залатой касой. Яна плавала па моры ў залатой лодцы, грэбла сярэбраным вяслом. Аднойчы, калі Дажбог нахіліўся з неба, каб паназіраць за ёй, яна жартаўліва пырснула на яго вадой. Дажбог закахаўся ў Ладу і спусціўся на зямлю, каб папрасіць у Цара-Мора рукі яго дачкі. <...> Закаханыя пажаніліся, і Ладу з-за яе прыгажлсці сталі называць Ляля, або Лёля.

51У каляндарнай абраднасці беларускага народа, у чаргаванні хрысціянскіх і язычніцкіх святаў ёсць дзіўная гарманічная суладнасць, здзіўляючыя перакрыжаванні. Адлік неабходна весці ад дня зімовага сонцавароту – ад каталіцкага свята Нараджэння Хрыстова (25 снежня), ад Новага года і ад праваслаўных Калядаў 7 студзеня. Паколькі паміж гэтымі важнейшымі касмічнымі падзеямі ў розных канфесіях адлегласць часу невялікая, іх можна лічыць адзіным пачаткам гадавога цыклу. Ён звязваецца з нараджэннем новага Сонца, з нараджэннем нашага Збавіцеля Іісуса Хрыста.

У ноч Народзін у беларусаў да стала падаюць куццю – кашу з мёдам, якую ядуць таксама і на хаўтурах; але ўжываюць і ўзвар – кампот з сушанай садавіны, як ім звычайна частуюць, калі ў доме нараджаецца дзіця. Яшчэ ў часы сівой даўніны ў нашых продкаў арыйцаў зімовы сонцаварот – канец і пачатак года – прысвячаўся як вельмі старым людзям (ды і продкам, памерлым), так і немаўляткам. У адной падзеі – паміранне і нараджэнне, смерць і жыццё. Вось чаму такога кшталту ежа на Раждство.

Каляды тым адрозніваюцца ад іншых дзён года, што час чалавечага жыцця як бы спыняецца, свет людзей і іншасвет зліваюцца ў адно – тое, што існуе ў гэты выключны перыяд паводле сваіх асаблівых законаў. Каляды злучалі стары год і новы і пачыналі цыкл суаднесенасці чалавечага жыцця з жыццём Прыроды. Абрад калядавання – гэта па сутнасці сімвалічны абрад абмену падарункамі паміж рознымі светамі (пераапранутыя калядоўшчыкі ў масках сімвалізавалі свет памерлых).

Сама Зямля, уласна, зімою памірае і адраджаецца зноў вясною. Да Дабравесця (Благавешчання) яе нельга чапаць – капаць, высаджваць зеляніну, гарадзіць агарожы, – усё роўна зямля яшчэ няплодная. Але вясна ўжо пачалася. Яе пачатак народ адзначае вясёлай Маслянкай – святам поўнасцю язычніцкім. Магчыма, гэта рэшткі ранейшага вясенняга светкавання Новага года. Характэрна, што Маслянка прысвечана не толькі адроджанаму Сонцу, якое сімвалізуюць бліны, але і маладым мужу і жонцы, што толькі пабраліся шлюбам у гэты Мясаед. Мноства сёння жартаўлівых, а раней, безумоўна, сур’ёзных магічных абрадаў было прысвечана ім, бо яны ўжо патэнцыяльна неслі магчымасць зараджэння новага жыцця. Але тут падкрэсліваецца менавіта патэнцыя, здольнасць. Адсюль дастаткова нявінныя эратычныя сімвалы тыпу пацалункаў. Ад СОНЦА набрыняе і ЗЯМЛЯ, робіцца цяжарнаю, плоднаю.

Красавік – пачатак, кажучы па-навуковаму, вегетацыйнай весны, якую сімвалізуе вярба і прысвечанае ёй свята Вербніцы. Красавік – і вясна вады, бо, паводле народных уяўленняў, зямля – заўсёды МАЦІ-СЫРАЯ ЗЯМЛЯ, плоднаю яна рабілася толькі пры наяўнасці плацэнты – вады. Вадою – першай навальніцай –ачышчалася зямля, вадою і чалавек чысціў дом свой, прадметы хатняга ўжытку, самога сябе. Ачышчэнне было неабходна пасля доўгага, цяжкага зімовага існавання сярод сіл змроку, цемры, смерці. Ачышчэнне было неабходна перад пачаткам палявых работ – да святой зямлі інакш нельга было падступіцца. Вось чаму такое важнае свята перад Вялікаднем – чысты чацвер. Уласна, ачышчэнню прысвечаны ўвесь саракадзённы Вялікі Пост.

Вялікдзень – вялікі дзень выратавання і аднаўлення ўсёй зямлі і душы чалавечай. УВялікдзень адбываецца знітаванне розных светаў – зямнога і нябеснага, смерці і жыцця. Замыкаецца прастора: тое, што адбывалася на Галгофе, адбываецца ўсюды, – і замыкаецца час: адразу пасля смерці – новае нараджэнне. Прасторава-часавы кантынуум абагулена выяўлены ў яечку, важнейшым літургічным сімвале: свет, акроплены крывёю Хрыста, адраджаецца да новага жыцця. Пра знітаванасць жыцця і смерці сведчыць народная вера пра тое, што ў велікодную ноч можна ўбачыць душы продкаў, якія моляцца ў царкве пасля жывых людзей. У той жа час захаваўся язычніцкі ўспамін, што Вялікдзень – вялікі дзень перамогі бога ЯРЫЛЫ над ЯШЧАРАМ-ЧАРНАБОГАМ, у палоне якога, пад зямлёю, знаходзіўся сонечны бог.

Толькі ў Беларусі на Велікодную седміцу быў распаўсюджаны абрад валачобніцтва. Захаваліся шматлікія валачобныя песні. Але што характэрна: калі на Каляды па вёсцы хадзіла ў асноўным моладзь, дык на Вялікдзень – абавязкова жанчыны (у некаторых рэгіёнах – жанатыя мужчыны), але ні ў якім разе не дзяўчаты. Такая забарона можа быць растлумачана толькі семантыкай ЗЯМЛІ, якая ўжо цяжарная.

Вялікдзень канчаў вялікі цыкл веснавых свят, звязаных з астранамічным новым годам, з днём веснавога раўнадзенства, з пачаткам сельскагаспадарчых работ, з адраджэннем зямлі і душы чалавека. Май і часткова чэрвень – пераход вясны ў лета, час яшчэ знаходжання на Зямлі нябеснага Хрыста. Паводле логіцы рэчаў, калі б Вялікдзень быў пастаянны, Хрыстос павінен быў знаходзіцца на Зямлі да Купалля як важнейшага пункту жыцця сонечнага бога. КУПАЛА-СОНЦА з моманту летняга сонцавароту (24 чэрвеня) паварочвае на зіму – астранамічна. Акрамя таго, адбываецца Узнясенне Хрыста на Неба. Але ж КУПАЛА – адначасова і бог расліннасці, ён працягвае апекаваць паспяховае даспяванне зямных пладоў. Увогуле зямля настолькі набрыняе энергіяй сонца, што ўжо з сярэдзіны лета яна пачынае яе аддаваць – у кветкі, у ружовыя яблыкі і памідоры, у залатое калоссе. Натуральна, што з сярэдзіны жніўня ўзрастае значэнне жаночага пачатку. У часы антычнасці ў жніўні адзначалі святы ў гонар розных жаночых багінь.

У каталіцкіх і пратэстанцкіх краінах 15 жніўня – дзень смерці Багародзіцы.З гэтага дня пачынаўся перыяд жаночых свят. У жніўні свяцілі дары зямлі – мёд (Мядовы Спас), кветкі, яблыкі (Яблычны Спас), арэхі (Арэхавы Спас). У праваслаўных беларусаў, украінцаў і рускіх Успенне Багародзіцы, або Вялікая Прачыстая, прыходзілася на 28 жніўня. І амаль ва ўсіх рэгіёнах вялікае свята супадала з заканчэннем жніва: «Прыйшла Прачыстая – стала поле чыстае». МАЦІ-ЗЯМЛЯ, якая атаясамліваецца з Багародзіцай, як бы памірае, аддаючы сябе – матэрыяльна, у выглядзе пладоў – людзям. Сын Хрыстос яе дары асвячае.

Праз месяц – 28 верасня – на Уздвіжанне Крыжа (сімвал пакут) адбывалася «закрыванне» зямлі на зіму. Птушкі адляталі ў вырай, у лесе – вяселле змеяў, памірае расліннасць. Закрываўся круг быцця.

З каляндарнымі міфамі звязаны не толькі багатая абраднасць, але і прынцып цыклізму, які ляжыць у аснове вельмі многіх твораў сусветнай літаратуры. Неабходна сказаць, што час літаратурны, так званы хранатоп, цесна звязаны з прыроднымі рытмамі, у прыватнасці, найперш з сонечным годам. Прадстаўнікі міфалагічнай школы ў літаратуразнаўстве вылучаць чатыры фазы ў жыцці прыроды ў суаднесенасці з міфамі і жанрамі:

1. Золак – світанне, вясна, нараджэнне (любое нараджэнне, у тым ліку чалавека) – міфы пра нараджэнне Героя, пра ўваскрэсенне, пагібель цемры, зімы, смерці. Жанры: дыфірамб, гімн, рапсодыя, раманс.

2. Зеніт – лета, шлюб, трыумф – міфы апафеозу, свяшчэннага вяселля, наведванне рая. Персанажы – Жаніх і Нявеста. Жанры: камедыя, пастараль, ідылія, раман.

3. Заход сонца, восень, смерць – міфы ўпадку, паміраючага бога, гвалтоўнай смерці і ахвярапрынашэння, ізаляцыя Героя. Жанры: трагедыя, элегія.

4. Змрок, зіма, безвыходнасць – міф трыумфу цёмных сіл, міф Патопу і вяртання Хаосу, пагібелі багоў і герояў. Архетып сатыры.

Паняцце культурнай прасторы.

Са з’яўленнем жылля ў нашых продкаў свет набыў рысы прасторавай арганізацыі, якія актуальныя і сёння. З’явіўся універсальны пункт адліку ў прасторы. Дом надаў свету прасторавы сэнс, аддзяліў чалавека ад космасу і ў той жа час унёс космас у жыллё. Структура дома паўтарае структуру свету: тры ўзрозні па вертыкалі, чатыры па гарызанталі.

Прастору і час можна лічыць асвоенымі, калі іх часткі названы ў мове, а таксама адлюстраваны ў абрадзе, напрыклад, каляндарныя абрады зафіксавалі рытмічныя змены пор года. Рытуалізаваная аказалася і будаўнічая практыка славянскіх народаў. Кожны рытуал быў закліканы забяспечыць устойлівыя сувязі паміж жыццём людзей і касмічным адам.

Дом яшчэ не поўнасцю ў сферы культуры, хоць ужо вылучаны з прыроды. Чалавек, які першы ўвайшоў у новы дом, робіць яго прастору асвоенай, але за кошт свайго жыцця – ён хутка памрэ. Вось чаму першым звычайна ўваходзіў самы старэйшы. Але ўвогуле ў Еўропе прынята першымі запускаць ката ці пеўня. Акрамя таго, дом яшчэ лічыўся нячыстым, а певень – сонечная птушка – ачышчае.

У Беларусі старажытных абрадаў захавалася найбольш. Напрыклад, такі: праз дзверы новай хаты кідаецца клубок нітак, і, трымаючыся за нітку, сям’я ўваходзіць у хату па старэйшасці. Тут як бы пераход у іншы, незнаёмы свет (успомнім клубок у антычным сюжэце з лабірынтам). У славянскай традыцыі, калі герой казкі падарожнічае па трох светах з дапамогай вяроўкі ці ланцуга, дык там яны злучаюць па вертыкалі неба, зямлю і падзем’е, з’яўляючыся па сутнасці эквівалентамі Сусветнага Дрэва, а ў бытавым звычаі дзеянне перанесена ў гарызантальны план.

Поўнасцю дом лічыўся асвоеным, калі ў ім адбываўся першы з якіх-небудзь абрадаў жыццёвага цыклу – роды, вяселле або пахаванне. Такім чынам, жыллё трывала звязвалася з рытуальнай схемай жыцця чалавека і з міфалагічнай схемай пабудовы Сусвету.

53 Месца дамавіка ў міфалогіі беларусаў.

Увасабленнем духу дома быў Дамавік (Хатнік, Гаспадар, Падпечнік, Хохлік). Дамавік настолькі чалавечны, што з ім можна пасебраваць. З вобразаў народнай дэманалогіі ён найбольш блізкі да чалавека. Знешні выгляд дамавіка, згодна крыніцам, досыць разнастайны: змяя; чалавекападобная істота, пакрытая валасамі; старэнькі дзядок; тлусты, сярэдняга росту чалавек, падобны да гаспадара. Можа жыць на печцы, у запечным куце, пад печкай, у каморы, клеці. Асноўная функцыя дамавіка — дагляд за парадкам у хаце і ў гаспадарцы наогул, актыўны ўдзел у сямейным жыцці. Ён спрыяе, дапамагае добрым гаспадарам і вельмі не любіць сварак, п'янства, гучнай гаманы, люстэркаў, масак. Гэтыя схільнасці сведчаць аб яго станоўча-сакральнай прыродзе. Разам з тым, незадаволены дамавік можа помсціць — сысці з хаты, пашкодзіць ў гаспадарцы (асабліва жывёле), давесці каго з сямейнікаў да смерці. Яго прырода нячысціка праяўляецца ў капрызным, непрадказальным нораве, ахвоце да здзекаў з гаспадароў. У дамавіка ёсць жонка — дамавіха, якая, аднак, цьмяна прадстаўлена ў беларускай міфалогіі. Яны маюць дзяцей, якіх аддаюць у шлюб у іншыя хаты. Увогуле за вобразам дамавіка з яго сувяззю з асноўнымі сакральна-магічнымі аб'ектамі хаты і сям'і хаваецца, хутчэй за ўсё, старадаўні двайнік гаспадара, апякун хаты, якому, уплыў хрысціянства надаў рысы нячысціка.

Ахвотней за ўсё Дамавік папярэджвае пра няшчасці, каб жыхары дома падрыхтаваліся. Так, калі ён плача, у доме будзе нябожчык; калі ля коміну на страсе заіграе ў заслонку – будзе суд; каго-небудзь абалье вадой ноччу – той чалавек захварэе; тузае за валасы – папярэджвае жонку, каб не сварылася з мужам; загрыміць посудам – папярэджвае, каб былі асцярожныя з агнём; смяецца – будзе вяселле.

Звычайна Дамавік жыве ў падпеччы або ў каморы і вылазіць адтуль толькі ноччу і на Дзяды, каб удзельнічаць у агульнай вячэры. Усе добра ведалі, што Дамавік любіць тыя сем'і, дзе жылі ў згодзе і трымалі гаспадарку ў парадку. Калі такі гаспадар калі-небудзь што і забудзе зрабіць, Дамавік гэта зробіць за яго. Затое лянівым ён не даруе нічога і імкнецца ім шкодзіць: замучвае коней, б'е кароў, раскідвае гной па двары, душыць па начах гаспадароў, дзяцей. Праўда, Дамавік можна задобрыць, даўшы нейкі падарунак. Калі Дамавік збіраецца аб'явіць нейкую вестку або проста пажартаваць, пашкодзіць, ён звычайна прымае выгляд саміх гаспадароў.

Толькі не можа схаваць ён сваіх конскіх вушэй. Часта Дамавік у беларусаў прадстаўляўся ў выглядзе змяі-вужа. Вужы ў вёсках Палесся і сёння лічацца хатнімі жывёламі, жывуць пад падлогамі дамоў. І ўсё ж у большасці славянскіх народаў Дамавіка ўяўлялі ў выглядзе маленькага дзядка, часта з тварам гаспадара дома. Калі людзі перасяляліся са старой хаты ў новую, яны там пакідалі для Дамавіка частаванне – кавалачак салёнага хлеба і гарэлку. Тады Дамавік пераходзіў са старой хаты. Некаторых жывёл Хатнік можа неўзлюбіць; заўсёды сябруе толькі з сабакам і казлом. Асабліва ён не любіць белых катоў і сівых коней.

53. Вобраз кікімары ў беларускай міфалогіі.

Акрамя дамавіка з сямействам, у хаце можа жыць Кікімара — бяскрыўдная юная дзяўчына: дзіцё, загубленае да хрышчэння ці праклятае ў чэраве маткай. Часцей за ўсё Кікімары месцяцца там, дзе адбылася забойства ці праклён дзіцяці. Уначы з-пад печкі могуць вылезці малыя, скурчаныя, у вялізных ботах злыдні і нарабіць сапраўдны вэрхал. Кікімара – вельмі старажытны дух, але ў час запісаў фальклору – у ХІХ ст. – ужо не асабліва шкодны. На Беларусі і Украіне яе звалі Мара. Слова Кікімара ўзнікла ад прыстаўлення рускага слова «кіка» ў значэнні птушынага крыку да самастойнага слова «мара». Рускія лічылі, што дух быў шкодны для хатняй птушкі, але ў цэлым у Расеі ён захаваўся мала. У беларусаў і ўкраінцаў гэта лёгкі, як пух, лятучы, празрысты дух, прывід, а ў рускіх – змрочны, грубы, які днём сядзеў за печчу, а па начах шкодзіў. Асабліва Кікімара шкодзіць у «страшныя вечары» (на Каляды) ці нават у адну ноч пад Новы год: тады Яна трэпле і паліць кудзелю, стрыжэ авечак. Увогуле яе часта бачылі за кроснамі.

Гэта дало падставу даследчыкам міфалогіі наблізіць Мару да грэчаскай Мойры – багіні лёсу, што прала нітку чалавечага жыцця. Мара мучыць чалавека ў час сну: душыць, ад яе нямеюць рукі і ногі, цяжка дыхаць. У некаторых мясцінах лічылі, што канкрэтнага вобліку яна не мае, а прымае выгляд розных жывёл і птушак. На Беларусі і Украіне чучала Мары 1 сакавіка насілі па вуліцах і спальвалі як увасабленне зімы. Пад страхой можа жыць Хут – той, хто носіць гаспадару золата і любіць яечню. Не будзем забывацца, што уся гэта міфалагічная супольнасць жыве на плошчы крыху болей за 20м², побач з сям'ёй з 5-6 чалавек.

54. Духі гаспадарчых пабудоў.

Кожны будынак сядзібнага комплексу мае свайго нячысціка, які функцыянальна звязаны з ім. У хляве знаходзіцца Хлеўнік, якога іншым разам лічаць дамавіком, што жыве ў хляве — ці прыблудным дамавіком. Як і ўсялякі нячысцік, хлеўнік — гаспадар сваёй тэрыторыі, куды не пускае нікога, але і сам не выходзіць за яе межы. Яго ўвага, перадусім, звернутая на коней (іншым разам ён завецца Коннік), буйную рагатую скаціну і авечак. Калі жывёла, у першаю чаргу коні, прыйшлася хлеўніку даспадобы, ён песціць яе, калі не — ганяе ўначы да поту і страты сіл. Хлеўнік не трывае бруднага хляву, дзе ён можа нават загінуць. Каб пазбавіцца ад злога хлеўніка, над дзвярыма вешаюць забітую сароку.

Лазнік (па-руску Банник) жыве ў лазні, з якой былі звязаны многія падзеі ў жыцці продкаў: якраз тут адбываліся ў жанчын роды, тут дзяўчат мылі перад вяселлем. І хоць лазня мые, парыць, часта лечыць, тым не менш яна заўсёды лічылася нячыстым месцам, а пасля апоўначы нават небяспечным і страшным. Тут жыве нячысты дух, які пасяляецца за каменкай, але часцей пад палком. Лазнік заўсёды мыецца пасля ўсіх. Звычайна ж колькасць тых, хто мыўся, раздзялялася на тры чаргі, таму «чацвёртага пару» ўсе баяліся, лічылі, што гэта час Лазніку мыцца, і ён пачынае злавацца: пырскае кіпенем, кідаецца камянямі з каменкі. Калі не збегчы ўмеючы – задам наперад, – то і ўвогуле можа ашпарыць. Людзі раней мыліся гадзін да сямі вечара. А пазней, лічылі яны, мыюцца чэрці, лесавікі, гуменнікі і самі лазнікі. Калі хто-небудзь пойдзе вечарам у лазню, то жывым не выйдзе: нячысцікі задушаць, а людзям здасца, што ўгарэў.

Лазніку прыносяць пачастунак – хлеб з соллю. А яшчэ лепш – чорную курыцу. Калі будуюць новую лазню, такую курыцу душаць і закопваюць пад ганкам лазні. Звычайна падарожнікі баяліся начаваць у лазнях – лепш спаць у стозе, пад хлевам ці пад кустом. Перад вяселлем нявесту абавязкова вялі ў лазню. Многае са старажытнага абраду забылася, але сэнс яго быў у сімвалічным шлюбе з Лазнікам, а яшчэ раней – з богам вады (у неверагоднай старажытнасці людзі лічылі, што зацяжарыць можна ад вады). Лазнік – дастаткова шкодны дух. Калі ў сядзібе ёсць лазня, дык там селіцца лазнік – адзін з непажаданых, па ўяўленням сялян, нячысцікаў. Ён жыве пад палком, любіць мыцца, для чаго яму трэба пакідаць ваду і венік. Дзейнасць лазніка – цалкам дэструкцыйная. Ён пужае тых, хто мыецца, а ў тых, хто застаўся апасля палуначы, можа кідаць каменні, нават забіць. Апошняя здрада лазніка гаспадарам – спальванне лазні. А яшчэ лазнік можа, па недаглядзе бацькоў, выкрадаць малых дзяцей.

Яшчэ горшы – Гуменнік (Еўнік). На гумне жыве гуменнік – дзядок малога росту, які дапамагае сушыць і малаціць збожжа. Адзіны забабон – з ім нельга размаўляць. Калі ў гумне ёсць ёўня, там паселіцца ёўнік – самы брудны нячысцік культурнай прасторы, які, пры добрых адносінах з гаспадаром, будзе дапамагаць яму пры сушцы снапоў. Цікава, што ёўнік не баіцца агню, ад якога часта згарала ёўня. У ваколіцах вёскі звычайна стаялі асеці, ці сушні (еўні, гумны). У паўзмроку і асабліва ноччу іх няўклюдная забудова настройвала чалавека на фантастычны лад, часта ўзбуджаючы страх. Сушні часта гарэлі. Гэта няшчасце, натуральна, прыпісвалі нейкаму шкоднаму духу. Паказваецца ён, у адрозненне ад Дамавіка, надзвычай рэдка. Сам падобны да велізарнага ката – чорнага, лахматага, з вачыма, як вуголлі; умее брахаць па-сабачы, рагоча не горш за Лесавіка. Яго задача: сачыць, ці правільна кладуць снапы і топяць гэтыя сушні, бо іх неабходна добра высушыць.

Хоць Еўнік і лічыцца дамавым духам, але самым злым з усіх – яго цяжка задобрыць. Калі ён раззлуецца, тады нічога не дапамагае. Гавораць, ёсць адзін спосаб: вывернуць кажух навыварат, узяць качаргу і сцерагчы Яго ў ноч пад свята Агафона-гуменніка (22 жніўня). У некаторых рэгіёнах так яго баяцца, што па аднаму не заходзяць у гумно.

На пуні жыве Пуннік, які не выносіць вільгаці. Акрамя названых чалавекападобных нячысцікаў, у сядзібных забудовах жывуць паўночнікі – нячысцікі невядомага аблічча, прыблуднікі, якія варагуюць з мясцовымі нячысцікамі. Асноўны іх занятак – уначы палохаць людзей.

55Паняцце дэманалогіі. Класіфікацыя істот ніжэйшай міфалогіі.

Дэманалогія – комплекс міфалагічных уяўленняў і вераванняў пра нячыстую сілу (злыя духі, чорт і т.п.), уласцівай «не тутэйшаму» свету і якая ўзаемадзейнічае з чалавекам.

У дэманалогіі беларусаў пераплеценыя паганскія і хрысціянскія вераванні, кніжныя ўяўленні аб дуалізме боскага і д’ябальскага пачаткаў, аб стварэнні дэманаў самім Богам ці Д’яблам і народныя – пра паходжанне дэманаў ад самагубцаў і людзей, памерлых ненатуральнай смерцю, ад дзяцей, памерлых да хрышчэння, выкрадзеных лесавіком, вадзяніком ці русалкай. Сістэма міфалагічных уяўленняў беларусаў уключае вялікую колькасць дэманаў, што адрозніваюцца адзін ад аднаго месцам і часам з’яхлення, знешнім выглядам, паводзінамі і сваімі «функцыямі» – характэрнымі дзеяннямі, скіраванымі на чалавека. Паводле народных павер’яў, дэманы жывуць у «нячыстых» і небяспечных месцах, з’яўляюцца ў сумежны час года ці дня, некаторыя дэманы «сезонныя»: русалкі з’яўляюцца падчас русальнага тыдня. Дэманы шматаблічны і зменлівы (лясун бывае вышэй за лес і ніжэй за траву), яны здольныя прымаць то антропаморфны (звычайна чэрці з рогамі, хвастом, капытом, шэрсцю), то зааморфны выгляд, то ўвогуле форму неадушаўлённых прадметаў і прыродных з’яў.

Вышэйшы ў іерархіі нячысцік называўся Люцыпар, Сатон, Анцыпар, Д’ябал.

У сучаснай навуцы, якая вывучае ніжэйшую міфалогію, актуальнай застаецца праблема класіфікацыі істот народнай дэманалогіі – гэта агульная думка спецыялістаў (Вінаградавай, Талстога). Яны лічаць, што да гэтага часу даследчыкі так і не змаглі распрацаваць фундаментальную тэарэтычна абгрунтаваную навуковую класіфікацыйную схему, у межах якой было б магчыма згрупаваць шматлікія персанажныя тыпы.

56 У фалькларыстыцы канца XIX – пачатку XX стст. карыстаюцца апісальнымі класіфікацыямі (Шпілеўскі, Раманаў, Багдановіч, Сержпутоўскі), у той час як існуе строгая іерархічная сістэма Нікіфароўскага, якая адлюстроўвае і статус дэманічнай істоты у гэтай іерархіі і ў сістэме сусвету, і палажэнне чалавека ў адносінах да гэтай сістэмы. У класіфікацыі істот ніжэйшай міфалогіі М. Я. Нікіфароўскі выдзяляе чатыры катэгорыі нячысцікаў: Люцыпар, пякельнікі – першая катэгорыя; вольныя нячысцікі (паўсюднікі) – другая катэгорыя, чалавекападобнікі – трэцяя катэгорыя; дэманападобнікі – чацвертая катэгорыя.

У яго структуры на першым узроўні: увасабленне страху чалавека перад дэманічнымі сіламі прыроды (менавіта тут праяўляюцца рэшткі анімістычнага асэнсавання сусвету), дзе чалавек сутыкаецца з варожым антаганістычным светам, і нячысцік – сінонім слоў «злы, чужы, вораг». На гэтай ступені нячысцікі выступаюць як увасабленне абсалютнага зла і, такім чынам, не могуць быць удзельнікамі ніякай дамовы паміж імі і чалавекам, якая б вяла да дабра. Нячысцікі сеюць дурныя думы, хваробы; разбураюць сацыяльныя і грамадскія устоі. Іх свет – агідная пародыя на чалавечы свет. І калі свет чалавека «свой, добры», то свет нячысціка – «чужы, злы, варожы».

Гэты узровень уключае першыя дзве катэгорыі нячысцікаў і мае строгую іерархію, дзе у першай катэгорыі – Люцыпар (Анчыпар), які есць заканадаўца і суддзя у дэманічным грамадстве; яго служкі пякельнікі, пазбаўленыя вольнага жыцця і зносін з іншымі нячысцікамі. У другой катэгорыі вольныя нячысцікі (паўсюднікі), мэта якіх – нізвесці чалавека, запаланіць яго душу. Паўсюднікі па–рознаму ставяцца да сваіх абавязкаў, хто вельмі стараннна (паветрыкі), хто абыякава (шатаны, цмокі). Увогуле ж, аснова іх адносін да чалавека адмоўная. Такая ж аснова адносін і паміж самімі нячысцікамі: бо яны сочаць за чалавекам, імкнуцца выкарыстаць любую магчымасць рабіць чалавеку зло, суіснуюць у дэманічным грамадстве: сярод іх пануе беспрынцыпнасць, зайздрасць, злосць, здрада.

На другім узроўні чалавек ужо прама называе нячысціка, чаго ніколі раней не рабілі продкі. Больш таго, глядзіць на зносіны паміж людзьмі праз прызму адносін да нячысцікаў. На гэтым узроўні магчыма дамова паміж чалавекам і нячысцікам, і не раз нячысцікі дапамагаюць людзям, да таго ж сярод іх ёсць і такія, хто набывае чалавечае аблічча. На гэтым узроўні існуе трэцяя катэгорыя нячысцікаў – чалавекападобнікі, якія ўпалі на зямлю і засталіся на ёй. Чалавек не страшыцца зносін з імі, наадварот, ён вымушаны паўсюдна сутыкацца з імі: у хаце, у полі, у лесе, у хляве і г. д. У гэтых сутыкненнях ужо чалавек пануе над наваколлем і над нячысцікамі. «Свой, добры» чалавечы свет ён супрацьпаўстаўляе свету нячысцікаў, але ужо не баіцца яго.

На трэцім узроўніздзяйсняюцца зносіны паміж людзьмі і нячысцікамі, у выніку якіх чалавек па ўласным сваім жаданні прымае сатанінства ад нячысцікаў і сам прыпадабляецца да іх, нават набывае адметны матэрыяльны вобраз ворага: хвост, поўсць, іклы і г. д. На гэтым узроўні знікаюць антаганістычныяадносіны паміж дэманападобнікамі (чацвёртая катэгорыя) і нячысцікамі: чалавек сам пераўтвараецца ў нячысціка.

Дата добавления: 2018-05-12; просмотров: 841; Мы поможем в написании вашей работы!
Поделиться с друзьями:

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 5 678 Следующая ⇒

Мы поможем в написании ваших работ!