Касмічнае Дрэва як мадэль свету.

⇐ ПредыдущаяСтр 6 из 8Следующая ⇒

Гара – мадэль свету надзвычай старажытная. У далейшым многія народы Еўразіі сфарміравалі іншую мадэль – СУСВЕТНАЕ (КАСМИЧНАЕ) ДРЭВА, або ПРАДРЭВА, або ДРЭВА ЖЫЦЦЯ. Сімволіка Сусветнага Дрэва надзвычай глыбокая, багатая і шматгранная.

Яно ўвасабляла Цэнтр свету і сам гэты свет, чалавека і яго шлях да духоўных вышынь; цыклы жыцця, смерці і адраджэння; Космас і яго працэсы вечнага абнаўлення; мудрасць і таямнічыя законы быцця, магчыма, нават n-мерныя яго межы з вялікай колькасцю каардынат. Прадрэва злучае тры вертыкальныя сферы: Неба, Зямлю, Падзем’е. Карані Касмічнага Дрэва – глыбока ў падземным свеце, свеце ісціны і патаемных ісцін. Яго камель, быццам мост, цягнецца да неба, да самых высокіх сфер, вытокаў усяго існага, дзе жывуць багі, зоркі, высокія мары і ідэалы, дзе пануе вечная вясна. Тут, на вяршыні, месца яднання неба і зямлі, вечнасці і часу. Сок Дрэва Жыцця – нябесная раса, што дорыць адраджэнне, а плады – бессмяротнасць. Прадрэва – стрыжань, вакол якога адбываецца бачнае і нябачнае жыццё Космасу, што не мае ні пачатку ні канца.

Найбольш яркае ўяўленне пра Сусветнае Дрэва захавалася ў германа-скандынаўскай міфалогіі. У Эдзе Старэйшай свяшчэнны ясень Ігдрасіль звязвае тры светы: Асгард (горад багоў), Мідгард (горад людзей) і Хель (горад мёртвых). Дрэва паліваюць НОРНЫ – тры багіні Лёсу, што ўвасабляюць Мінулае, Сучаснае і Будучае. Пад ясенем цячэ крыніца Урд з жывой вадою. Тут жа збіраюцца багі, каб вырашаць лёс свету. У час вялікіх касмічных катаклізмаў, калі гіне літаральна ўсё, Ігдрасіль вытрымлівае ўсе выпрабаванні і не памірае, захоўвае зерне для новага жыцця. Ні агонь, ні лёд, ні цемра не могуць яго знішчыць. Высока ў небе, на вяршыні ясеня, сядзіць мудры АРОЛ. Свяшчэнны вобраз АРЛА, што вянчае сабою Сусвет, – адзін з самых патаемных і магічных у традыцыях індаеўрапейцаў. Адсюль бяруць пачатак і дзяржаўныя арлы арыйцаў, многіх еўрапейскіх і азіяцкіх дзяржаў, пачынаючы ад сімвалаў імперскай Персіі і імперскага Рыма. Аднак вяршыню Прадрэва могуць засяляць і міфалагічныя аналагі арла – воран, Гамаюн, Феникс, Сирын, Жар-птушка.

У славян не захаваліся свяшчэнныя кнігі, падобныя да Эды, але вобраз Сусветнага Дрэва адлюстраваны ў гістарычных паданнях, у «Слове аб палку Ігаравым», у багаслоўскай паэзіі, у «Галубінай кнізе» (існуе яе беларускі варыянт), але найбольш поўна – у замовах. У тысячах замоў Сусветнае Дрэва расце пасярод «мора-кіяна, на востраве Буяні». У «Галубінай кнізе» і ў духоўных вершах «кіян-мора» называецца «ўсім марам маці». Магчыма, таму, што яно акружае ўсю Зямлю. У той жа час востраў Буян, які знаходзіцца пасярод мора, з’яўляецца цэнтрам Зямлі. Часцей за ўсё Сусветнае Дрэва ў іх – дуб. Тое, што дуб не толькі ў славян, а і ў іншых індаеўрапейскіх народаў разумеўся як свяшчэннае Прадрэва, архетып усіх іншых дрэў, надзейна пацвярджаецца як пісьмовымі, так і археалагічнымі крыніцамі. Вядомы беларускі даследчык А. Ненадавецзгадвае, што ў 1975 г. у Дняпры быў знойдзены дуб з дзевяццю вепруковымі сківіцамі, увагнанымі ў камель. Ніжнаяя яго частка несла сляды агню, што гаворыць пра гарэнне свяшчэннага ЗНІЧА каля яго каранёў. Такія знаходкі не адзінкавыя.

Ва ўсіх міфалагічных сістэмах назіраецца абавязковая, звязаная з Прадрэвам, апазіцыя – на вяршыні арол ці воран, ці феникс, каля каранёў – змяя, дракон, іншая хтанічная істота. Цэнтральнай міфалагемай многіх народаў Зямлі з’яўляецца двубой паміж птушкай і змяёй ці паміж богам-грымотнікам і богам падземным, звычайна змеепадобным, – у славянаў паміж Перуном і Вялесам. Гэты бой супраціўнікаў адбываецца заўсёды, кожнае імгненне, і ніколі не канчаецца: дзякуючы яму рухаюцца ўсе працэсы ў жыцці, ён – сімвал любога руху ўвогуле. Заўважым, што міфалагічныя арол ці воран – зусім не рэальныя арол ці воран. Увогуле птушка на вяршыні Прадрэва – яго плод – гэта, бясспрэчна, сонца.

У розных міфалагічных і рэлігійных сістэмах узнікаюць шматлікія аналагі Прадрэва. Гэта, напрыклад, свяшчэннае дрэва будыстаў Бо, пад якім Буда дасягнуў вышэйшай мудрасці. У Бібліі згадваецца не толькі Дрэва Пазнання, але і Дрэва Жыцця: яны растуць, як можна меркаваць, з аднаго кораня. У казках сінонім Прадрэва – гарох, па якім герой узбіраецца на неба, дзе знаходзіць чароўныя рэчы.

Прадрэва як Вось Свету ўсё фармуе, усё арганізоўвае вакол сябе. Гэта дамінанта: па вертыкалі яна складаецца з трох частак, па гарызанталі – з чатырох, бо, знаходзячыся ў цэнтры, мае па баках чатыры асноўныя напрамкі. Чатырохбаковая схема ляжыць у аснове многіх культавых збудаванняў: пірамідаў, зікуратаў, пагадаў, ступаў, хрысціянскіх храмаў, нават шаманскіх чумаў. Усе яны арыентаваны па баках свету. Ідэя Дрэва была настолькі магутная, жыццядзейсная ў нас, славянаў, што першыя хрысціянскія храмы на Беларусі будаваліся як імітацыя дрэва-ялінкі – з шатровымі стрэхамі. Толькі пасля рэлігійнай рэформы патрыярха Ніканаў ХVІІ ст. у праваслаўных храмах Русі пачалі пераважаць купалы-лукаўкі. Але ў драўлянай архітэктуры Беларусі (Палесся) так і застаўся шацёр.

Крыж як варыянт Прадрэва.

Біблейскімі варыянтамі Прадрэва з’яўляюцца Дрэва Жыцця і Дрэва Пазнання, якія, як было сказана, растуць з аднаго кораня. Цікава, што ў некаторых рэлігійных тэкстах Крыж Хрыстаназываюць Дрэвам Жыцця. У адным з апокрыфаў (свяшчэнных тэкстаў, што не ўвайшлі ў Біблію) гаворыцца, што Хрыстосбыў раскрыжаваны менавіта на Дрэве Жыцця. Адбылося гэта такім чынам. Трэцяму бязгрэшнаму сыну Адама і Евы СифуУ было дазволена наведаць Рай, з якога ён вынес галінку Прадрэва і пасадзіў яе на магіле свайго бацькі. З дрэва, што вырасла на магіле Адама, цар Саламон зрабіў калоны (яны называліся Вааз і Іахін) ля ўвахода ў свой знакаміты храм. Калі вавілонскі цар Навухаданосарразбурыў храм, калоны кінулі ў ваду ракі Кедрон. Там яны і знаходзіліся больш за паўтысячы гадоў, пакуль рымскія ваяры не ўзялі іх для таго, каб зрабіць Крыж для Хрыста.

Крыж – сімвал надзвычай шматзначны. Усе промні і касмічныя палі перакрыжоўваюцца ў Космасе. Перакрыжоўваецца мінулае, сучаснае і будучае; прастора і час; прырода і гісторыя; культура і цывілізацыя; перакрыжоўваюцца лёсы народаў і асобных людзей. Сам чалавек, стаўшы з разнятымі рукамі, падобны да крыжа. Крыж з’яўляецца і мадыфікацыяй дрэва. Існуе два напрамкі чалавечых імкненняў: гарызантальны – у «свет дольні» (напрыклад, да падарожжаў), і вертыкальны – у «свет горні» (духоўныя парыванні і самаўдасканаленне). Сімвалам «дольняга» шляху (ад старажытнаславянскага слова «дол» – поле) з’яўляецца дарога і рака як дарога, сімвалам «горняга» – дрэва і храм. Іх перасячэнне – крыж.

Праўда, крыж (ламаны, які як бы імкнецца ўпісацца ў круг) і да хрысціянізацыі існаваў у арыйскай культуры ў выглядзе свастыкі, што сімвалізавала рух сонца па небе, чатыры бакі свету з цэнтрам пасярэдзіне і шмат што іншае. У нашых еўрапейскіх продкаў крыж азначаў агонь, яднанне мужчынскага і жаночага пачаткаў, злучэнне зямлі і неба, увогуле быў знакам жыцця і любові, вечнага кругазвароту існага.

Відаў крыжа шмат. У першыя стагоддзі нашай эры крыж спалучаўся з манаграмай Хрыста.Чатырохканцовы крыж прыйшоў да нас разам з прыняццем хрысціянства. Шасціканцовы замацаваўся ў Вялікім княстве Літоўскім, што і адлюстраваў герб «Пагоня». Шасціканцовая форма крыжа (крыж Еўфрасінні Полацкай) – самы дасканалы першавобраз Сусвету, сімвал прасторы і часу, шэсць промняў якога – шэсць дзён Тварэння. На Х-падобным крыжы раскрыжавалі Святога апостала Андрэя,пад апякунствам якога знаходзяцца ўсходнеславянскія землі. Існуюць і васьміканцовыя крыжы – папскі (каталіцкі) і патрыяршы (праваслаўны). Крыж – сімвал ахвяры Хрыста, сімвал Новага Запавету, сімвал перамогі над смерцю. Крыж любой формы (акрамя Т-падобнага) прызнаецца Царквою.

Увогуле, першай мадэллю свету была жывёльная. Яна і сёння захавалася ў многіх сібірскіх народаў. Але ў індаеўрапейцаў была заменена расліннай (часта разам з гарою) як больш прагрэсіўнай. У некаторых народаў Прадрэва было і Дрэвам Лёсу, на кожным лісце якога зафіксаваны лёс усіх людзей планеты. Усе багі і героі арыйцаў імкнуліся да Касмічнага Дрэва, бо на яго лістах у выглядзе рун запісана ўся мудрасць свету. Але на шляху светлых, сонечных багоў заўсёды ляжыць Змей (Цмок), які сцеражэ Мудрасць рун. Багі індаеўрапейцаў – Одзин, Апалон, Індра, Пярун, Георгий Пераможца – змагаюцца з пачварамі і перамагаюць. Толькі ў Бібліі перамог сатана, і людзей прагналі з Раю, пазбавілі Божаскай мудрасці.

У гэтай міфалагеме заключаны глыбокі сэнс: людзі на нейкім этапе сваёй гісторыі згубілі адчуванне сваёй адзінасутнасці з Сусветам (гэта і ёсць Божаская мудрасць), а накіравалі прагу пазнання на іншае – на драбязу, знешняе, нязначнае. Для іх выратавання праз даволі працяглы час і быў накіраваны Сын Божы – Хрыстос. Ён быў раскрыжаваны на крыжы – Дрэве Жыцця. Крыж пасля таго стаў сімвалам як смерці, так і Уваскрэсення. Гэта адзін з самых багатых паводле зместу сімвалаў чалавецтва.

Лічбавая мадэль свету.

Наогул Дрэва аддзяляе Космас ад Хаосу, гэта як бы сімвал Культуры. Адсюль і значэнне пэўных лічбаў. Прасочым сэнс і важнасць ў розных галінах ведаў так званых сакральных лічбаў, аб’яднаных ідэяй Прадрэва: Тры: а) Бог-Бацька – Бог-Дух Святы – Бог-Сын; б) Бог – Прырода – Чалавек; в) Неба – Зямля – Падземье; г) тры вымярэнні нашай прасторы; д) Цела – Дух – Душа; е) Жыццё – Святло – Слова (Логас); ё) тэзіс – антытэзіс – сінтэз; ж) мінулае – сучаснае – будучае; з) ён – яна – яно (дзіця); і) тры героі, тры дзеянні ў казках; к) рашэнне канфлікту, пастаўленага дуалізмам. Траічнасць свету графічна ўвасоблена ў трохкутніку.

Чатыры: а) у хрысціянстве – Святая Тройца і Маці Божая; б) напрамкі свету; в) поры года; г) часткі сутак; д) натурфіласофскія стыхіі – агонь, вада, зямля, паветра; е) чалавечыя тэмпераменты – халерык, сангвінік, меланхолік, флегматык; ё) бакі крыжа; ж) колькасць ног у жывёл; з) рацыянальная арганізацыя. Графічна 4 абазначаецца праз квадрат, у беларускай вышыўцы часта – праз ромб.

Сем як сума трох і чатырох: а) міфалагічныя нябёсы («Адчуваць сябе на сёмым небе»); б) колеры вясёлкі; в) асноўныя ноты ў актаве; г) дні ў тыдні; д) семерычная сутнасць чалавека (фізічны ўзровень, астральны, ментальны, інтуітыўны, нірванічны, манадычны, божаскі); е) сярэдняя лічба ўспрыняцця інфармацыі чалавекам за адно імгненне; ё) аптымальная колькасць членаў любога калектыву; ж) грахі чалавечыя. Графічна сем увасабляецца сямесвечнікам, які адначасова сімвалізуе Касмічнае Дрэва (у іудаізме сямісвечнік называецца менорай).

Дванаццаць як вынік памнажэння 3х4 – лічба вышэйшай паўнаты і дасканаласці, бо з простых лічбаў дзеліцца на максімальную іх колькасць: 1, 2, 3, 4, 6, 12: а) знакі задыяку; б) месяцы года; в) 12 скандынаўскіх багоў-асаў; г) 12 алімпійскіх багоў; д) 12 апосталаў Хрыста; е) 12 кален Ізраілевых; ё) 12-гадовы цыкл кітайскага календара; ж) 12 подзвігаў ГЕРАКЛА; з) падзел юрты на зоны. Графічна 12 увасабляецца праз круг як самую дасканалую з геаметрычных фігур, падзеленую на 12 сектараў.

Такім чынам, Свет і ў лічбах мае дзіўныя супадзенні і адзінства. Усё гэта не што іншае, як праяўленне Сусветнай Гармоніі, Божаскай Прыгажосці. Вобраз Дрэва аб’ядноўвае гэтыя лічбавыя мадэлі. Ён дае цэласны погляд на існае, які захаваўся ў мове, у паэзіі, у жывапісе, у архітэктуры, у рытуалах, гульнях, у псіхалогіі (так, у малюнках дзяцей пэўнага ўзросту дамінуе дрэва). У навуцы дрэва – сродак ілюстрацыі цэлага. У фальклоры аналагам Прадрэва часцей з’яўляецца дуб. Акрамя шматлікіх замоў, загадак, прыказак і прымавак, дуб сустракаецца ў казках (на ім хаваецца смерць Кашчэя), а ў песеннай творчасці ён набывае дадатковую сімволіку. Напрыклад, выступае як памяркоўны бацька, старэйшы брат, вельмі часта – жаніх.

Беларуская касмагонія.

Касмагонія з’яўляецца асноўнай сістэмаўтвараючай дамінантай міфалогіі, тым падмуркам, на якім грунтуецца таксанамічная іерархія космасу, у каардынатах якой дзейнічаюць міфалагічныя персанажы. Касмагонія дае ўяўленне і аб тэалагічных асновах пэўнай міфалагічнай структуры, выводзіць на глыбінныя механізмы прычынна-паслядовай сувязі падзей і з’яў міфалагічнага космасу. У гэтым сэнсе касмагонія і структура беларускага космасу характарызуецца суіснаваннем розных па марфалогіі касмаганічных сістэм.

Утварэнне космасу ў беларускай міфалогіі ўпісваецца ў метакультурную касмаганічную сістэму, якая існуе ў межах апазіцыі хаос (нішто) – космас (сістэма, парадак). «Калісь яшчэ свет толькі зачынаўся, дык нічога нідзе не было», – сцвярджаецца ў беларускім касмаганічным міфе. «Усё на свеце мае свой парадак», – сведчыць іншы міф, сцвярджаючы эпістэму парадку ў якасці галоўнай у космаўтварэнні. Так ці інакш гэта міфалагема прысутнічае ў розных па паходжанні касмагоніях.

У найбольш распаўсюджанай у сусветнай міфалогіі касмаганічнай сістэмы космас утварыўся ад злучэння зямлі – носьбіта жаночага пачатку, і неба – мужчынскага. У выніку гэтага ўзніклі разнастайныя міфалагічныя істоты. Касмагонія ў межах бінарнай апазіцыі жаночае/мужчынскае прысутнічае ў розных міфалагічных сістэмах – напрыклад, у грэчаскай, дзе касмагонія пачынаецца са злучэння Геі і Урана. У беларускім варыянце гэты міф мае сваю спецыфіку: тут злучыліся Сонца і Маці-Зямля, ад якія і пайшло ўсё зямное жыццё. У дадзеным выпадку звяртае ўвагу, што сонца фактычна атаясамліваецца з небам. Гэта адпавядае беларускай традыцыі, дзе салярным багам надаецца першаснае значэнне. У Сонца і Зямлі з’явіліся дзеці – г.зн. другое пакаленне багоў, – Ярыла, Жытняя Баба, асноўная функцыя якіх – назіранне за збожжавым уродам.

Звяртае ўвагу арыентацыя гэтых багоў менавіта на плоднасць, яе ахову і стымуляцыю. Неўзабаве ў Жытняй Бабы і Ярылы нараджаецца трэцяе пакаленне багоў – Жыцень, Спарыш, Рай, Багач. З’яўленне новых пакаленняў багоў – не адмысловая рэч у міфалогіі: яна пайшла са старажытнай касмагоніі шумераў і трывала прадстаўлена ў індаеўрапейцаў. Аднак, у адрозненні ад змены пакаленняў іншых міфалагічных сістэм, у беларускай міфалогіі адметнай рысай з’яўляецца адсутнасць супрацьборства, ваяўнічага характару іх узаемаадносінаў. У мірных стасункахз бацькамі можна ўбачыць праекцыю вялікай патрыярхальнай сям’і, што працяглы час існавала на Беларусі. Звяртае ўвагу таксама адсутнасць палавога дымарфізму ў багоў трэцяга пакалення: яны прадстаўлены ці то мужчынскімі, ці то жаночымі, ці то андрагіннымі (Спарыш) персанажамі. Гэтая канчатковая самадастатковасць трэцяга пакалення сведчыць аб вычарпанасці акту космаўтварэння дадзенай генерацыі. Заўважым, што ў беларускай, як і ў тыпалагічна падобных космаўтваральных сістэмах, адсутнічае антропагенетычны аспект – галоўная ўвага надаецца багам. Няма ў беларукія варыянце і расповедаў пра ўтварэнне персаніфікацый зла, якія ў сваёй абсалютнай большасці генетычна звязаныя з хрысціянізаванай канцэпцыяй міфалогіі.

Наступная касмаганічная канцэпцыя ўяўляе сабой найбольш цікавую, этнаспецыфічную інтэрпрэтацыю паходжання свету і жывых істот. Згадает яе асноўныя пазіцыі. Спачатку, як заўсёды, нічога не было: навокал стаяла толькі мёртвая вада, а пасярод яе тырчаў «нібы камень, нібы што». І вось аднойчы Пярун пачаў біць стрэламі ў гэты камень,ад чаго выскачылі тры іскаркі:белая, жоўтая і чырвоная. Гэтыя іскаркі ўпалі ў ваду, якая памуцілася, як і ўвесь навакольны свет. Пазней «як усё высветлілася, дык і адзначылася – дзе вада, дзе зямля». праз некаторы час завялося ўсялякае жыццё – у вадзе і на зямлі: лясы, зверы, рыбы, а пасля чалавек невядома адкуль – ці адсюль, ці прыйшоў аднекуль. Гэты вельмі каштоўны з пункту гледжання беларускай культуралогіі міф можа разглядацца як кантамінацыя архетыпічных вобразаў нашай культуры, прапушчаных скрозь прызму метакультурных архетыпаў. Першасны вобраз міфа – мёртвая вада – адсылае нас да апазіцыі жывая вада (жывое)/мёртвая вада (мёртвае), якая ляжыць у падмурку адной з асноўных міфолага-казачных апазіцый: всет жывых/свет набожчыкаў. Наступны вобраз міфу – камень пасярод вады, - скіроўвае нас да міфалагемы гары, узвышша. Вобраз гары (кургана, піраміды) належыць да адной з асноўных медыятыўных міфалагемаў, - месцаў, дзе ажыццяўляецца кантакт паміж зямным і нябесным. У дадзеным выпадку камень над вадоў, у які патрапляе Пярун – класічны медыятар паміж вадой і агнём. Гэтаксама ён злучае верх і ніз, - хаця ў нашым выпадку гэты падзел яшчэ досыць невыразны. Яшчэ адна функцыя каменя, што адзінока ўзвышаецца над прасторай – быць цэнтрам свету, месцам, вакол якога стане гуртавацца нейкая касмічная, рэлігійная ці грамадская сістэма. Пра гэта нам нагадваюць камяні на паганскіх капішчах – старадаўні звычай шукаць прыродны цэнтр. Міфалагема гары (каменю) як пачатак космасу сустракаецца не толькі ў беларусаў.

Наступны блок касмаганічных уляўленняў звязаны з інтэрпрэтацыяй біблейскіх сюжэтаў космаўтварэння, прычым, у шэрагу выпадкаў, гэтая інтэрпрэтацыя мае досыць умоўны характар: яна ці вельмі далёка адыходзіць ад першакрыніцы, ці, як можна меркаваць, з’яўляецаа самастойным міфалагічным сюжэтам. Галоўнай асаблівасцю гэтай касмагінічнай сістэмы ёсць канстатацыя таго, што свет быў створаны Богам. Гэтая канцэпцыя істотнаадрозніваецца ад усіх старажытных касмагоній індаеўрапейскім і не індаеўрапейскіх народаў, дзе стварэнне свету – вынік дзеянняў некалікіх суб’ектаў – неба, зямлі, сонца, мужчынскай і жаночай іпастасі і інш. Праўда, да біблейскай канцэпцыі набліжаецца старажытнаіндыйская касмагонія – стварэнне свету з Адзінага ці з Пурушы, які сам сябе прынёс у ахвяру. Але ў гэтых выпадках мы маем справу з эскалацыяй уласнай прыроды, якую творца трансплантуе ў сусвет. А ў біблейскай касмагоніі бог знаходзіцца з сусветам ў стасунках суб’екта і аб’екта, якія працягваюць сваё раз’яднанае існаванне і пасля акту тварэння.

Характэрная з’ява беларускай інтэрпрэтацыі біблейскай касмагоніі – удзел у касмаўтварэнні нячысцікаў (д’ябла, чорта). Звычайна яны ствараюць «нячыстыя» месцы. Так, балоты з’явіліся ад той зямлі, што вырыгаў чорт, горы і балоты – гэтя зямля, што кіпцюрамі драў і кідаў чорт. Падобная інтэрпрэтацыя біблейскай тэматыкі набліжаецца да тапалагічна блізкіх індыйскіх расповедаў – напрыклад, аб забітым драконе Врытры, з цела якога ўзніклі Месяц, а з крыві – пеўні. Разам з утварэннем зямлі адбываецца стварэнне Богам астральных аб’ектаў: сонца, месяца, зорак. Сонца – гэта агонь, які грэе неба, каб там было цёпла – распавядаецца ў адным з міфаў; сонца – гэта Божае вогнішча – сцвярджаецца ў іншым. Гэткія погляды адпавядаюць паганскаму светаўспрыманню сонца як нябеснага агню, які існуе побач з агнём зямным, Богам якого з’яўляецца Жыжаль. Яшчэ адна семантэма сонца – кола, адзін з асноўных архетыпічных міфалагічных вобразаў.

Міфалагічная антрапагонія таксама мае ў беларускай міфалогіі пераважна біблейскі характар: «Думаець господзь: што ж сатварыў неба і зямлю, - нужна сатварыць людзей». Варыяцыі на гэтую тэму належаць да спецыфічных рысаў беларускай міфалогіі. «Бог першага чалавека зляпіў з гліны накшталт свайго аблічча, а потым хукнуў на яго», - тут мы маем справу з біблейскай цытатай, дзе прах зямны заменены больш знаёмай глінай.

Паганская версія стварэння чалавека цьмяная: у касмаганічным міфе пра камень пасярод вады і Пяруна – чалавек ці вырас тутака, ці прыйшоў аднекуль. Цікавая інтэрпрэтацыя знешняга аблічча першых людзей: скура іх была нібыта ў нас пазнагоцці, ад чаго ім не было холадна, але пасля таго як яны саграшылі, яна адвалілася. Матыў цвёрдай чалавечай скуры – медыятара паміж чалавекам і навакольным асяроддзем – сведчыць аб «жывёльнасці» першых людзей, адсутнасці выразнай апазіцыі культура/прырода, што складае аснову міфалагічнай антрапалогіі.

Метаміфалагічныя, у тым ліку і бібілейскія паралелі мае вобраз першых людзей – волатаў, асілкаў, вялікалюдаў, веліканаў. У адрозненне ад іншых міфалагічных сістэмаў, тэма волатаў займае ў беларускай міфалогіі вялікае месца (дастаткова згадаць крывіцкія курганы – ластоўкі). Асілкі ў беларускай міфалогіі мелі славутае чортава рэбра, якое давала ім вялікую моц. Такімі ж былі і іхнія жонкі, якія нараджалі за раз два-тры дзіцяці. Як і іншыя веліканы, яны не вялі ніякай гаспадаркі, нічога не сеялі, лавілі звяроў да рыбу, хадзілі ў звярыных скурах, што ўказвае на сувязь гэтых персанажаў з традыцыйнай памяццю аб першабытным ладзе жыцця. Падцверджаннем гэтага служыць частае ўзгадванне камянёў, якімі асілкі біліся, палявалі, што можна разглядаць як алюзіі каменнага веку. Толькі ў адным з паданняў згадваецца пра тое, што асілкі пачалі будаваць гарадзішча.

Вынішчэнне асілкаў мае біблейскія паралелі – з сюжэтамі пра вавілонскую вежу і патоп. Праўда, у беларускай міфалогіі па адной версіі Бог пераўтварыў волатаў у звычайных людзей за тое, што яны кідалі ў неба камяні. А па другой – ён зрабіў іх бязглуздымі (паколькі волаты яму пагражалі), ад чаго яны пачалі ілбамі разбіваць каменныя горы і пазабіваліся. Асноўная прычына вынішчэння асілкаў – іх выклік Богу, а яшчэ – вынішчэнне жывёлаў і раслінаў.

Разам з тым, не заўсёды першы «жыхар» быў волатам-дзікуном. У адным з міфаў чалавек досыць хутка збудаваў сваю сядзібу, завёў многа жонак, дзяцей. Яго звалі Бай. Пасля смерці ён падзяліў сваю маёмасць паміж сынамі, запамятаўшы аднаго – Белаполя, які ў гэты час быў на паляванні з сабакамі Стаўры і Гаўры (адсюль стаўраўскія дзяды). Ад гэтага Белаполя і яго «розных жонак» і пачаліся беларусы. Тут мы бачым традыцыйны казачна-міфалагічны матыў пакрыўджанага сына, які, тым не менш, дабіваецца поспеху.

Структура космасу.

Космас мае вертыкальную і гарызантальную сістэму каардынатаў, культурную, прыродную і міфалагічную праторы, якія суадносяцца па прынцыпу: далёка-блізка, высока-нізка. Вертыкальная сістэма кардынатаў адпавядае традыцыйнай індаеўрапейскай і складаецца з трох частак: неба, зямлі і падземнага свету. Верхні свет (неба) складаецца з сямі «паверхаў». Па аднаму з паданняў, ваду туды цягне з зямлі вясёлка.

Падобная сяміпавярховая пабудова неба была і ў старажытнаіндыйскам космасе, а найбольш старажытны яе варыянт паходзіць з Міжрэчча. Сяміпавярховая нябесная сістэма мае, у сваю чаргу, трохчасную структуру. Бог жыве на сёмым небе, а мы бачым толькі першае, закрытае ад нас вадою. Бачнае намі неба – гэта неба з сонцам, месяцам і зоркамі, што над нашымі галовамі. На бачым неба можа знаходзіцца рай – каля сонейка, на поўдні, куды птушкі адлятаюць ў вырай. Як можна меркаваць паводле міфа, нават анёлы не бачаць тое, што за першым небам, апрача тых выпадкаў, калі Бог раскрывае завесу і паказвае ім і святым людзям, што там вышэй. Найбольш загадковая частка неба – сярэдняя. Яшчэ адно ўяўленне пра неба – гэта матэрыяльная абалонка, па якой ездзіць Ілля-прарок. Увогуле, па беларускіх уяўленнях, неба – субстанцыя, паднятая над зямлёй, куды раней можна было патрапіць чалавеку, а зараз нельга. Адзначым, што неба ў беларускай традыцыі не звязана з існаваннем Сатаны – нават на пачатку свету ён жыў «на доле пад небам», дзе холадна і цёмна.

Наступная частка вертыкальнай структуры – зямля. Па адной з версій яна – скура, што пакрывае вялізны слой вады. Па іншай – яна круглая, як жвір, галька. З традыцыямі старажытнай індаеўрапейскай міфалогіі звязана ўяўленне, што зямля трымаецца трыма кітамі. У поглядзе на месца зямлі ў свеце пераважае геацэнтрызм.

Апошняя частка вертыкальнай структуры – падземны свет. Ён надзелены падкрэслена адмоўнымі рысамі: там жыве чорт, знаходзіцца пекла з агнём (нават у вадзе, што пад зямлёй), там цёмна і халодна, гэта «той свет». Тое, што размешчана пад зямлёй, вылучаецца дыхатаміяй: па адной версіі там гарыць падземны агонь – яго бог – Жыжаль, па іншай – там шмат вады. Падаецца, што падкрэслена адмоўная міфалагема падземнага свету, звязаная з пеклам, мае больш позні, хрысціянскі характар.

Менш выразна прадстаўленая ў беларускай міфалогіі гарызантальная сістэма каардынатаў. У паданнях згадваецца край свету, дзе знаходзіцца, напрыклад, жывая вада, вялізны дуб. На краю света месціцца пекла ў выглядзе велізарнай гары, у нутры якой сядзіць Люцыпар. Рай прадстаўлены традыцыйным садам, у якім шмат усяго. Беларускай інтэрпрэтацыя рая – гэта вырай, размешчаны далёка на поўдні ўгары, дзе пасля выгнання людзей пасяліліся птушкі і куды яны ляцяць кожны год, каб спяваць анёлам і праведнікам.

29 Лацінскае «Luna» па-беларуску Месяц ці Поўня. Гэта галоўная дзеючая асоба надзвычай старажытных міфаў, зафіксаваных ва ўсіх народаў свету. Усе ўсходнія ўяўленні пра Поўню падводзяць да дзіўнай высновы, што яна – маці Зямлі. Жыццё на ёй узнікла раней, чым на нашай планеце. Калі ўсе стадыі яго на поўні дасягнулі вышэйшага пункту, яна перадала свае жыццятворныя пачаткі на зямлю, сама ж засталася ў літаральным сэнсе слова мёртвай планетай. І хоць цела яе пазбаўлена душы і жыцця, але яно распадаецца і атручвае сваімі нябачнымі выпраменьваннямі маладую зямлю. Эманацыі поўні адначасова і карысныя, і шкодныя. Для параўнання: трава і расліны нідзе так добра не растуць, як на могілках, між тым трупная атрута нясе хваробы і смерць. Такім чынам, зямля з’яўляецца як бы параджэннем поўні.

30 Солнце — небесное светило, почитавшееся славянами как источник жизни, тепла и света.

В древнерусском языческом пантеоне солнечную природу имели Хорс, Дажьбог и Сварог, причем в поучениях против язычества огонь называли Сварожичем, т.е. сыном Сварога, а Дажьбог в «Повести временных лет» отождествлен с СОЛНЦЕМ и также назван сыном Сварога. Древнерусские проповедники призывали не называть СОЛНЦЕ и огонь богами. В «Слове о том, како погани суще языци кланялися идолом» поклонение небесному огню — СОЛНЦУ объясняется тем, что он творит «спорынью» (ср. Спорыш) и способствует созреванию зерна: «Огнь творит спорыню, сушит и зреет. Того ради окааньнии полуденье чтуть и кланяются, на полъдень обратившеся».

В обрядах, фольклоре и народном искусстве СОЛНЦЕ могут символизировать колесо, золото, костер, сокол, конь или олень, глаз человека и др. Множество солярных знаков, которые, повидимому, играли роль оберегов, обнаружено в восточнославянских археологических материалах Х—XIII вв., главным образом, в украшениях женского костюма. Это круг, крест в круге, свастика, колесо, розетка и др. Солярные мотивы обычны в орнаментации народной одежды и тканей, в резьбе на различных частях крестьянских домов, мебели, орудий для прядения и ткачества.

31 Астральныя міфы – гэта ўяўленні людзей пра зоркі, сузор’і, планеты, каметы і іншыя аб’екты і з’явы пераважна начнога неба. Зрэшты, уся міфалогія па прыродзе сваёй касмаганічная, таму астральныя міфы разам з салярнымі і лунарнымі займаюць у ёй цэнтральнае месца. Па міжнароднай дамоўленасці неба раздзелена на 88 сузор’яў, назвы якіх у большасці дайшлі да нас з глыбокай старажытнасці. Ярчэйшыя з зорак маюць уласныя імёны: Альдэбаран, Альтаір, Вега, Палярная зорка, Рэгул, Сірыус.

У антычным свеце найбольшую ўвагу прыцягваў менавіта Сірыус з сузор’я Вялікага Пса. Рымскі філосаф І ст.н.э. Сенекапісаў пра Сабачую зорку (так тады называлася яна) як пра чырвоную, хоць мы сёння вельмі добра бачым, што яе колер – бела-блакітны. Ёсць меркаванне, што Сірыус В, спадарожнік гэтай самай яркай зоркі нашага неба, узарваўся больш за тысячу год таму назад як звышновая. Да ўзрыву ён быў чырвоным гігантам (Сенека меў рацыю), пасля ж калапсу ператварыўся ў белы карлік.

Гэта гіпотэза сучаснага англійскага астранома У.Х. Мак-Кры, у распрацоўцы якой ён асноўваўся на міфалогіі невялікага (каля 300000 чалавек), дастаткова прымітыўнага па ўзроўні матэрыяльнай (але не духоўнай), культуры народа ў Заходняй Афрыцы – дагонаў. Якраз у іх міфах захаваліся звесткі пра выбух звышновай, не заўважаны наглядальнікамі неба ў іншых краінах. У дагонаў увогуле вельмі складаная, распрацаваная і на дзіва «навукова-сучасная» міфалогія, хоць на самай справе – глыбока архаічная. Так, яны сцвярджаюць, што Сірыўс з’яўляецца «пупом неба» і адыгрывае важнейшую ролю ў групе сузор’яў, сярод якіх галоўныя – Арыён і Плеяды. Названая група непасрэдна і надзвычай актыўна ўплывае на зямное жыццё, яна ж уключана ў «спіральны зорны свет», пад якім можна разумець Млечны шлях. На многіх зорках, па думцы дагонаў, ёсць жывыя істоты. Існуюць розныя версіі наконт паходжання міфалогіі дагонаў – ажно да тэорыі палеакантакту.

Гэткай жа яна з’яўлялася і ў рымлян. Па-латыні Сабачая – «каніс», таму зорку называлі Канікула. Для рымлян з’яўленне Канікулы на небе азначала надыход самай спякотнай пары: цяжка было нешта рабіць, усе хаваліся па дамах, адпачывалі. Вось этымалогія слова «канікулы».

Ад Старажытнага Егіпта суседнія народы ўвогуле перанялі вельмі многія звесткі па астраноміі. Адзін з тунэляў унутры піраміды Хеопса накіраваны на Палярную зорку, але гэта справядліва для таго – надзвычай старажытнага – часу, калі Палярная знаходзілася ў сузор’і Дракона. Некалі названае сузор’е было ў цэнтры неба. Адсюль, магчыма, і прысутнасць вобразаў дракона, змея, цмока ў старажытных міфах, казках і паданнях літаральна ўсіх народаў свету. Ды і пра само сузор’е існуе шмат міфаў. Прыкладам, жыхары старажытнага Вавілона лічылі, што ўсе зоркі на небе сцеражэ страшэнны дракон, якому сам бог Мардук даручыў гэтую справу. Паводле грэчаскага міфа, раз’юшаная багіня Афина кінула на неба аднаго з магутных змеяў, які наважыўся ўступіць у спаборніцтва з багамі Алімпа.

Палярная зорка лічылася галоўнай у нашых далёкіх продкаў – арыйцаў, у якіх яна была цэнтральнай воссю неба, тым цвіком, на якім трымаецца свет. Міфалогію арыйцаў добра захавалі сучасныя індусы. Так, паводле іх касмагоніі, у цэнтры Зямлі – гара Меру, над якою размешчаны цэнтр неба – Палярная зорка. Яна, сапраўды, бліжэй за ўсіх да Паўночнага полюса і якраз яна дапамагае вызначаць геаграфічную шырыню месца. Усе

народы Еўразіі верылі, што Галактыка круціцца вакол Палярнай зоркі. На самай справе, паўночны полюс нашай Галактыкі праецыруецца на сузор’е Валасы Веранікі, пра якое я ўжо згадвала. Аднак, сапраўды, вось, што праходзіць праз Палярную зорку і Паўднёвы Крыж (найбольш яркае сузор’е ў паўднёвай частцы неба, любімае ў пісьменнікаў-марыністаў) амаль супадае з воссю Галактыкі. Беларусы называлі Палярную зорку Нябесны Кол. І быў у нас бог Каляда, што адказваў за гадавое кола, за час – нязменна цыклічны. А можа быць, ён адказваў нават і за рух Галактыкі? На жаль, далёка не ўсе ўяўленні пра зорнае неба захаваліся ў нас – нашчадкаў вялікага народа – арыйцаў. Засталіся рэшткі паданняў пра найбольш яркія зоркі і сузор’і неба.

Зноў вернемся да сузор’я Валасы Веранікі. У беларусаў і ўкраінцаў яно называлася Валасажар. Ёсць меркаванне, што тут неяк зафіксавана ўшанаванне бога Вялеса ў вобразе лятучага змея, які часта атаясамліваўся з чароўнай птушкай. Але я думаю, што назва мае на ўвазе «жар валасоў», інакш кажучы, чароўную істоту з залатымі валасамі – дачку Сонца (і толькі намнога пазней да міфа далучылася паданне пра валасы жонкі Пталемея Веранікі). Сузор’е, дарэчы, блізка да экліптыкі Сонца, а Золатавалоска – распаўсюджаны вобраз у казках многіх народаў.

Усе старажытныя народы чамусьці цікавіліся скопішчам зорак Плеяды. У грэкаў гэта сем дачок тытана Атланта, што трымаў нябесны купал на сваіх плячах. Ва Украіне сузор’е называлася Квочка, але не простая, а тая, што знесла Сусветнае Яечка. У беларусаў жа, паводле А. Сержпутоўскага, была другая назва – Сітко: «Тут анёлы адсяваюць праведныя душы ад грэшных». Магчыма, у Космасе названае сузор’е – сапраўды, «сіта», але для чаго – для якіх выпраменьванняў, палёў – мы, натуральна, не ведаем. У рускіх Плеяды – сем дзяўчат-прыгажунь, якіх хацелі выкрасці сем братоў-рабаўнікоў і за гэта былі адпраўлены багамі на неба сцерагчы Палярную зорку, дзе яны і ўтварылі сузор’е Вялікай Мядзведзіцы. Вялікая і Малая Мядзведзіцы заўсёды выклікалі найбольшую цікавасць (якраз у сузор’е Малая Мядзведзіца ўваходзіць Палярная зорка). Вялікая Мядзведзіца ў нашым небе здаецца раскінутай асабліва нізка і таму найбольш прыгожай.

Антычны міф распавядаў пра німфу Калиста ў свіце багіні Артэмиды, якая патрабавала ад сваіх спадарожніц захавання цнатлівасці. Але німфу пакахаў Зеўс, і дзяўчына чысціню страціла. Раззлаваная Артэмида ператварыла яе ў мядзведзіцу, але Зеўс перанёс каханку на неба і гэтым ушанаваў. Малая Мядзведзіца – іх дзіця. На Беларусі яе можна назіраць круглы год. У народзе сузор’е называлі па-рознаму: Воз, Вялікая Павозка, Лось, Коўш, Валасыня, Вось, Масеяў Палец. Беларусы гаварылі – Воз, украінцы – Віз. Як воз (калясніца) паўстае яно не толькі ў еўрапейскіх народаў, але і ў старажытных шумераў, у кітайскай і нават амерыкана-індзейскай міфалогіі.

У летнія і асеннія вечары ў небе Паўночнага паўшар’я Зямлі вылучаюцца тры найбольш яркія зоркі, якія ўтвараюць агромністы трохкутнік: Вега ў сузор’і Ліры, Дэнеб у сузор’і Лебедзя і Альтаір у сузор’і Арла. З Ліраю звязаны міф пра Арфея, таму ўсё сузор’е і зорка ў ім Вега шануецца мастакамі, выклікаючы шмат паэтычных асацыяцый. Паэты Вегаю часта называлі найпрыгажэйшую дзяўчыну, разлучаную са сваім каханым – Сірыусам, што знаходзіўся па другі бок Млечнага Шляху. Дэнеб – па-арабску «хвост курыцы»: гэтак непаэтычна жыхары Пярэдняй Азіі разумелі сузор’е Лебедзя. Між тым старажытныя грэкі бачылі Лебедзем самога Зеўса, які ў птушыным вобліку спусціўся да прыгажуні Леды, нарадзіўшай дзяцей ад яго, як вядома, з яечка. Утварэнне свету з Касмічнага Яечка – галоўны матыў многіх міфалагічных сістэм, і гэтым падкрэсліваецца важнасць сузор’я. Але славяне называлі яго інакш: Хрэст на Украіне, Крыж на Беларусі. Крыж – цэнтр усяго ў свеце, перасячэнне ўсіх бінарных апазіцый, сімвал самога Жыцця і Вялікай Ахвяры, прынесенай ў імя Жыцця. Утвораны ж названымі сузор’ямі велізарны трохкутнік з Дэнебам-вокам пасярэдзіне як бы ўказвае на важнасць лічбы 3 у нашай прасторы. Успомнім, што трохкутнік з вокам пасярэдзіне – адзін з самых старажытных і таямнічых усясветных сімвалаў.

Сузор’е Арыён – таксама адно з самых прыкметных на зорным небе. Паводле антычнага міфа, Арыён – мужны і прыгожы юнак, сын бога вады Пасейдона, таму сузор’е лічыцца навігацыйным: па ім можна знайсці шмат іншых сузор’яў ды зорак. А вось беларусы яго называлі Граблі; рускія ў ім бачылі сялян, якія абмалочваюць снапы жыта. Усяго існуе 21 назва сузор’я, сярод іх – Дзявочыя Зоры, Пятроў Крыж, Тры Цары.

Расшыфроўка старажытных народных назваў сузор’яў ва ўсходніх славян дазваляе гаварыць пра астральную прыроду нашага язычніцтва. Сузор’е Цяльца было прысвечана вялікаму богу Вялесу. Першапачатковая назва сузор’я – Вол, а канчатак «ес», як мяркуюць, гоцкага паходжання і азначае «бог». Праўда, на Украіне ўжывалася і іншая назва – Тур. Велізарныя быкі туры вадзіліся і на Беларусі. Назва яднае нас з архаічнай цывілізацыяй Італіі, што існавала яшчэ да Рыма, – цывілізацыяй этрускаў, аднаго з самых загадкавых народаў свету. У іх богам неба быў Тур. У германскіх плямёнаў – Тор. Першаснае значэнне надавалася сузор’ю Цяльца-Вала-Тура ў эпоху, калі ў ім знаходзілася кропка веснавога раўнадзенства (з ІV па ІІ тыс.да н.э.). З гэтага дня пачынаўся Новы год у многіх народаў. Ёсць думка, што нават літара «А» фінікійскага, а на самай справе яшчэ шумерскага, алфавіту паходзіць ад стылізаванага адлюстравання (у праекцыі) галавы быка.

А вось Перуну адпавядала, я думаю, сузор’е Стральца. Кропка веснавога раўнадзенства ў гэтым сузор’і знаходзілася яшчэ ў ХХ тыс.да н.э. Здавалася б, неверагодная архаіка. Але і пра велізарную старажытнасць вобраза Перуна сведчыць той факт, што гэты бог пад рознымі імёнамі (хецкі Пірва, іранскі Пейрамун, індыйскі Парджаня, літоўскі Перкунас) сустракаецца ў вельмі многіх народаў. У першаславян ён называўся, я мяркую, Пярвун. У значна больш познюю эпоху ў сузор’і Стральца нараджалася сонца падчас зімовага сонцавароту. Сам Пярун – не сонца, але брат яго. На Каляды германцы і славяне заўсёды забівалі свінню, бо дзік (вяпрук) быў жывёлай, прысвечанай Перуну. Яшчэ зусім нядаўна ў славян, як і ў этрускаў, па ўнутраных органах вепрука варажылі. У эпоху язычніцтва ў свяшчэнны дуб, таксама прысвечаны Первуну, устаўлялі сківіцы з ікаламі маладога вепрука – сімвала нованароджанага сонца. Свяшчэнныя дубы, ужо акамянелыя, з ікаламі ў іх, знойдзеныархеолагамі ў рацэ Днепр. Этнографы Беларусі глыбока зацікаўлены архаічным і вельмі адметным абрадам «Пахаванне стралы», зафіксаваным у Веткаўскім раёне Гомельскай вобласці. Я мяркую, што абрад якраз вельмі добра стасуецца з Первуном-Стральцом і адлюстроўвае касмаганічны рытуал, звязаны і з сузор’ем, і з богам.

32 Планеты на небе таксама ўяўляліся зоркамі. Старажытны свет ведаў сем рухомых свяцілаў, уключаючы Сонца і Месяц. Прычым кожнай планеце адпавядаў пэўны дзень тыдня, час сутак, нота ў гаме, колер вясёлкі, ступень цяпла і вільгаці, пах, метал, мінерал, расліна, жывёла, тыпы і тэмпераменты людзей, часткі цела, хваробы і, безумоўна, чалавечы лёс. Кожная планета ёсць, уласна, увасабленне важнейшых чалавечых якасцяў, жаданняў і імкненняў: Меркурый – хітрасць і гнуткі розум, Венера – каханне, Марс – разбуральныя інстынкты, Юпітэр – прага ўлады, Сатурн – імкненне да смерці (некрафілія), Сонца – гармонія, Месяц – летуценнасць. Усе яны, як бачым, поўнасцю суадносяцца з міфалагічнымі персанажамі, імёнамі якіх і названыя.

Адпаведна людзі, што нарадзіліся пад уплывам той ці іншай планеты, надзяляюцца пэўнымі характарыстыкамі: Сатурн дорыць чалавеку сур’ёзнасць, змрочны, меланхалічны характар; Юпітэр – добразычлівасць, імкненне да ўлады, пачуццёвасць; Марс – ваяўнічасць, грубасць, энергію; Сонца – узвышанасць думак і пачуццяў, мастацкі талент; Венера – фізічную прыгажосць, пажаднасць; Меркурый – знаходлівасць, практычнасць; Месяц – схільнасць да фантазіі, паэтычнасць.

Планетам быў падпарадкаваны ўвесь жывёльны і раслінны свет, напрыклад, Сонцу адпавядаў леў, арол, дуб. Гэткі ланцуг зноў-такі грунтуецца на яўнай міфалагічнай аснове: Сонца – цар на небе, з ім звязаны «цар звяроў», «цар птушак» і «цар раслін».

Усе астралагічныя схемы абапіраюцца на антычную міфалогію, дзе містычны сімвалізм змешаны з канкрэтнымі рэаліямі свету. Можна смяяцца з астралагічных ўяўленняў, тым больш не варта верыць прагнозам, што рэгулярна друкуюць бульварныя выданні, але нельга не адзначыць, што міфалагічнае мысленне, на якім заснавана астралогія, імкнецца да вычарпальнай паўнаты свету, няхай сабе і фантастачнай, да таго універсалізму, якога так не хапае сучаснай навуцы, разарванай на асобныя галіны, амаль не звязаныя паміж сабою. Універсалізм, гармонія, паўната сувязяў паміж рознымі з’явамі ў Космасе – гэта тое, што засталося ад міфалогіі і якраз, можа быць, тое, што патрабуецца сучасным людзям, расчараваным у пазітыўных навуках.

33 Астралогія – своеасаблівы мост паміж міфалогіяй і астраноміяй. Але і ўласна астраномія як навука ў апошні час усё больш цікавіцца міфалогіяй, шукаючы ў ёй адказы на некаторыя важныя пытанні. Напрыклад, чаму Венера круціцца вакол восі не так, як іншыя планеты, а наадварот? Ці не знаходзіцца яна на сваёй арбіце параўнальна нядаўна? Ці не падарожнічала яна па Сонечнай сістэме, як мяркуюць некаторыя вучоныя, неаднойчы праходзячы блізка каля Марса? Гэтаму ёсць пацвярджэнні ў антычнай міфалогіі: Марс і Венера – даўнія закаханыя. Венера – ранішняя і вячэрняя, надзвычай яркая зорка на небе. Славяне яе называлі Дзянніцай. У розных рэгіёнах яна – сястра, або дачка, або жонка Сонца. Сонца раўнуе яе да Месяца і не дазваляе ім сустракацца, бо Месяц сапраўды заляцаецца да Дзянніцы. Зорка абвяшчае ўзыход Сонца, вядзе яго на неба і знікае ў яго яркім ззянні. Ноччу яна свеціць ярчэй за ўсіх, дапамагае Месяцу. У рускіх казках Дзянніца выступае пад імем Красы Ненагляднай.

У антычнай міфалогіі Марс – бог вайны, і ніхто не любіў яго, акрамя сястры ЭРЫДЫ, багіні варожасці, ды Венеры. У геніяльнай філасофска-сатырычнай кнізе Джанатана Свіфта«Падарожжа Гулівера» апісаны два спадарожнікі Марса – Фобас і Дэймас, якія былі адкрыты астраномамі толькі праз 150 год пасля надрукавання рамана Свіфта, і гэта адна з самых інтрыгуючых літаратурных і навуковых загадак. Пра нашэсце марсіянаў пісаў таксама выдатны англійскі пісьменнік Герберт Уэлсу «Вайне светаў», а пра падарожжа на Марс – рускі класік ХХ ст. Аляксей Талстойу «Аэліце». Увогуле Месяц і Марс – самыя прыцягальныя для літаратуры аб’екты, паколькі жыла вера ў іх населенасць.

34 З пункту гледжання класіфікацыі беларуская міфалогія можа быць названая міфалагічнай, у адрозненні ад міфалогіі дагматычнай – дзе галоўнае месца належыць тэалогіі. Беларускую міфалогію мы ведаем, пачынаючы з ХІХ ст. Адсутнасць тэалогіі ёсць спецыфічная асаблівасць міфалогіі Усходняй еўропы. Магчыма, паганская тэалагічная сістэма існавала, але наяўныя крыніцы не дазваляюць казаць пра гэта напэўна. Тым не менш, характэрная для беларускай міфалогіі жорсткая апазіцыя дабра і зла сведчыць, што такое было цалкам магчыма. Беларуская міфалогія выразна належыць да ліку этычных, г.зн. такіх, дзе на першае месца ставіцца маральныя эпісталагемы вырашэння міфалагічных сітуацый. Прынцып дорбы/дрэнны дамінуе ў беларускай міфалагічнай этыцы. Гэта міфалогія агульнай маралі, заснаванай на традыцыйнай этыцы, дзе галоўнае – аксіялагема працавітасці і чалавечай шчырасці. Падобны канцэпт стаіць досыць далёка ад хрысціянскай аксіялогіі з яе адмоўным стаўленнем да ўсяго матэрыяльна-фізічнага, калі абраныя Богам не жнуць і не сеюць, але жывуць як птушкі нябесныя.

З пункту гледжання экстатычнасці, мы можам казаць аб медыятыўным характары беларускай міфалогіі, дзе прысутнічаюць як экстатычныя міфалагемы – купальскія, ярыльскія, калядныя, так і досыць пасіўныя. У гэтым сэнсе можна казаць, што беларуская традыцыйная міфалогія ў асноўным адпавядае ўраўнаважанай поліэтнічнай паганскай сістэме быцця, дзе перыяды стрыманасці (пасты) змяняюцца псіхатэрапеўтычнымі па-сутнасці і карнавальнымі па характару святамі. Для беларускіх багоў, як і для міфалогіі ўвогуле, дамінантным з’яўляецца пазітыўнае стаўленне да свету. У нашым міфакосмасе адсутнічае апалогія летуценнасці зямнога. Адсутнічае ў беларускай традыцыі і апалогія абыякавасці да смерці, якую мы сустракаем у ваяўнічым старажытнагерманскім эпасе, дзе сродак дасягнення Вальгалы – смерць на полі боя.

Асноўным негатыўным фактарам, што робіць гэты свет непрывабным для беларуса – з’яўляецца наяўнасць нячысцікаў. «Усё было б добра, калі б не было чарцей да шатана, каторы заўжды працівіцца Богу і робіць усялякае ліха. Ён пад’юджвае людзей да ліха, а Бог злуе на людзей», – так тлумачыць генезіс зла ў гэтым свеце беларуская традыцыя. Рэальнасць выступае як арэна супрацьборства добрага і злога, калі асноўная інтэнцыя існавання – змаганне за дабро супраць зла. Зло, паводле беларускай традыцыі, зададзена ў гэтым свеце ад яго пачатку – калі ўзніклі нячысцікі. Яшчэ адна небяспека гэтага свету – смерць – мае ў беларусаў выразна адмоўны характар і прадстаўлена жахлівымі персанажамі- марай, халерай, паляндрай, трасцай смяротнай, чумой і г.д. Разам з тым, смерць мае аптымістычную супрацьвагу ў канцэпцыі краіны нябожчыкаў, куды сыходзяць усе без выключэння і адкуль нябожчыкі сістэматычна вяртаюцца да людзей у выглядзе дзядоў. Сам прыход смерці мае ў беларускай традыцыі містычны, таямнічы характар. Каб людзе, ведаючы час сваёй смерці не разбэшчваліся, Бог зрабіў так, што чалавек не ведае, калі памрэ.

Такім чынам, характэрныя рысы беларускай міфалогіі і тэалогіі, адрозніваюцца палімарфізмам, сінкрэтычным спалучэннем розных па паходжанні субстрактаў. Для гэтай сістэмы ўласцівы антрапамарфічны палітэізм пры бінарнай апазіцыі (жорсткі падзел на дабро і зло). Беларускіх багоў і тэалогію адрозніваюць тэізм, гарманічны сінтэз экстатычнага і статычнага, пазітыўнае стаўленне да свету. Міфалогія старажытных славянаў зводзіцца да некалькіх прынцыпаў: 1. вера ў адзінства Сутнасці і Існавання (інакш – Духа і Матэрыі): прычына свету – Бог – не аддзелены ад свету, свет і ёсць Бог; 2. вера ў трыадзінства на ўсіх узроўнях быцця (не дуалізм у аснове свету, як адзначаюць многія навукоўцы, а трыадзінства): заўсёды і ўсюды, у кожнай частцы прыроды ідзе стварэнне з двух – трэцяга; 3. акрамя свету матэрыяльнага, існуе нематэрыяльны свет, у які часцей ідуць і з якім кантактуюць героі міфаў і казак, дзе жывуць душы памерлых і духі.

35 Тая міфалагічная сістэма, што зафіксаваная ў этнаграфічных матэрыялах ХІХ – пачатку ХХ стст., складалася з якасна розных кампанентаў політэістычнага і монатэістычнага характару. Таму багой можна класіфікаваць як па паходжанні, так і па функцыях.

Жыццё на Зямлі даў Род. Ушаноўваўся ён надзвычай шырока. Словы з гэтым коранем утвараюць семантычна багатае гняздо: «прырода» – «радзіма» – «народ» – «ураджай» – «родзічы» – «радовішча» і г.д. Род – бог апладняючы. Ён жа перадаваў з пакалення ў пакаленне кроў-руду як носьбіт жыцця. Род аб’ядноўваў людзей ў адзіную сям’ю. Ёсць меркаванні, што Род – першапачатковае праяўленне Абсалюта, другая назва Сварога, і быў ён хутчэй за ўсё двуполы, спалучаў мужчынскі і жаночы пачаткі. Пра складаны працэс жыцця можна сказаць метафарычна: калі нараджаецца чалавек, яго прызначэнне запісваецца ў кнігу Рода. У Рода былі дачка і ўнучка – Ражаніцы (можа, дзве дачкі). Уведзены нашымі беларускімі даследчыкамі (А. Хатэнка) тэрмін «парадзіхі» не зусім правільны. Ражаніцы адказвалі не столькі за нараджэнне дзяцей, колькі былі багінямі расліннасці, усяго жывога, апекавалі літаральна ўсё, што нараджалася і расло (у тым ліку, безумоўна, і чалавечых дзяцей). Яны вельмі часта прадстаўлены ў вышыўках як жаночыя постаці з паднятымі рукамі, што стаяць па два бакі ад Сусветнага Дрэва.

У беларускім фальклоры можна знайсці легенды і паданні, верагодна, дахрысціянскага паходжання. Так, сярод паданняў, сабраных М. Федароўскім ёсць некалькі, якія прыпісваюць стварэнне Сусвету істотце без імені, але названага «Бог багоў». Іншыя легенды, магчыма, нават больш старажытныя, расказваюць пра розныя дзеянні гэтага бажаства, якое абходзіць увесь свет, прыняўшы аблічча старога. Заслугоўвае ўвагі тое, што гэтыя паданні не гавораць нічога пра ўласнае імя Бога за выключэннем асобных выпадкаў, калі яго называюць Белбогам. Усё гэта магло навесці на думку, што старажытныя беларусы мелі ў асноўным монатэістычныя погляды, і, гаворачы пра Вярхоўнага Бога, яны не адчувалі асобай патрэбы ў тым, каб аддзяліць яго ад іншых міфічных істот.

Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што галоўным богам беларускіх плямён у міфалагічны перыяд быў Белбог, якога яшчэ называлі Бялун, або Бог неба. Паколькі ён лічыўся прабацькам усіх іншых багоў, дык быў больш вядомы як Дзед. Так, напрыклад, А. Кіркор, апісваючы багатыя фальклорныя крыніцы, сцвярджаў, што, паводле беларускіх народных павер’яў, Белбог ушаноўваўся як «прабог» – бог, які даў чароўны молат Перуну для барацьбы з богам зла – Чарнабогам, каб знішчыць апошняга.

Апісанне Белбога, або Белуна, даецца павярхоўна, мімаходзь. Ён быў «прабогам» – гэта значыць першасным бажаством, персаніфікацыяй сіл неба. Вобраз яго боскай вялікасці даволі незразумелы ў беларускай міфалогіі. Паводле сцвярджэння А. Кіркора, які спасылаецца на беларускія павер’і, «Бялун часта абходзіць свет і з’яўляецца ў выглядзе старога з доўгай белай барадой, у белым плашчы, з кіес у руцэ». Ён заўсёды спачувае людзям і нічога не робіць, акрамя дабра. Бялун можа з’явіцца толькі днём, калі свеціць сонца. Калі ён сустрэне спадарожніка, які заблудзіўся ў лесе, ён пакажа яму правільную дарогу. Афанасьеў лічыў, што з гэтай легенды паходзіць беларуская прымаўка: «Цёмна ў лесе без Белуна!».

Выказваюцца меркаванні, што Белбог-Бялун меў трох сыноў: Перуна, Зюзю і Чарнабога, які быў мужам Мараны, багіні смерці. Аб атрыбутах і справах Чарнабога вядома мала, за выключэннем таго, што ён уступіў у барацьбе з богам Перуном, які перамог Чарнабога пры дапамозе магічнага молата, што падарыў яму бацька, Белбог-Бялун. Памяць аб ім захавалася ў народнай песні: «Быў на Русі Чорны бог».

Дата добавления: 2018-05-12; просмотров: 709; Мы поможем в написании вашей работы!

Поделиться с друзьями:

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 567 8 Следующая ⇒

Мы поможем в написании ваших работ!