Гендер мен хромосомалар. 5 страница
30.Тұқымқуалайтын Х-тіркескен рецессивті аурулар.
Жыныс хромомомалары арқаылы тұқым қуалайтын белгілерді – жыныспен тіркес тұқым қуалау деп атайды. Жыныспен тіркескен рецессивті белгілердің тұқым қуалау типінде, аурулар келесі ұрпақта X хромосомада көрінеді. Оларға: гемофилия — қанның ұйымауы, гемералопатия — түнде көрмеу, дальтонизм — түсті ажырата алмау, рахит — сүйектің қисаюы, галактоземия — галактозаны игере алмау, бауыр циррозы, кемақыл, т.б. жатады. Бұл аурулар тобына жататын белгілерді анықтайтын гендер Х хромосомасында гомозиготалы немесе гемизиготалы күйінде ғана көрінеді.Бұл аурулар Х-жыныс хромосомасындағы бір геннің деффекті күйге ұшырауынан туындайды.Х-тіркескен рецессивті аурулар үшін көбінесе ер адамдарда кездеседі.Ауру ер адамның қызы фенотипі жағынан сау болады,бірақ гетерозиготалы ауруды тасымалдаушылар болып табылады.Мұндай аурулар крисс-кросс(англ. criss-cross inheritance, также наследование крест-накрест) бойынша тұқым қуалау тән.Оның нәтижесінде әкенің белгілері қыздарында,ал ананың белгілері ұлдарында көрінеді.Мысалы, дрозофила шыбынының Х – хромосомасында оның көзінің түсін еаықтайтын ген орналасқан. Адамда да жыныспен тіркес тұқым қуалайтын бірқатар белгілер бар. Олардың қатарына рецессивті қасиет көрсететін дальтонизмді – жасыл мен қызыл түсті ажырата алмасу, гемофилияны – қанның ұйымауы, бұлшықет дистофиясының бір түрін, т.б. жатқызуға болады. Адамда еркек жыныс гетерогометалы болғандықтан, бұл аурулардың белгілері көбінесе ер адамдарда орналасқан. Ал ер адамдарда бір ғана Х – хромосома бар. Егер ер адамның генотипінде бұл ген бар болса, оның ауру болғаны, ген жоқ болса – сау болғаны. Гемофилияның генін әйелдер гетерозиготалы күйде сақтап, ұрпақтан – ұрпаққа тасымалдайды. Мысалы, гетерозиготалы, яғни тасымалдаушы дене сау әйел, сау ер адамға тұрмысқа шықса, бұл жағдайда қандай ұрпақ күтуге болаптынын анықтайды екен.Медицинада гемофилчның генін һ әріпімен, қанның дұрыс ұюының доминантты генін Н әріпімен белгілейді.
|
|
|
31.Тұқымқуалайтын Y-тіркескен аурулар.
У-хромосомасында бір-неше ген ғана орналасқан,олар ішіндегі жынысты анықтайтын ен негізгі белсенді гендер-SRY және AZF.Бұл гендер жыныстық дифференцировкаға жауап береді және аналық жұмыртқа жасушасының жетілу факторларын кодтайды.Осы гендерде болатын мутация аналық жұмыртқа жасушаларының жетілуін тежейді және сперматогенезді блогтайды.Нәтижесінде ер адам азооспермияға ұшырайды.Бұндай ер адамдар бедеулікке ұшырайды,сондықтан оның аурулуры тұқым қуаламайды.Бедеу ер адамдарға міндетті түрде у-хр.гендеріндегі мутацияларды анықтайтын тексерістен өту керек. Х және У хромосомалар арасындағы транслокация кей-кезде ХУ кариотипі бар әйел адамның(олардың У хромосомасында SRY гені болмайды) және ХХ кариотипі бар ер адамның(Х-хромосомасында SRYген копиясы болады).У-хромосомасымен тірккескен белгілер фенотипі бойынша ер адамдарда ғана көрініс беретіндіктен тек әкеден ұл балаға ғана беріледі.У-хромосомасында орналасқан гендер саны аз болғандықтан У-тіркескен аурулар көп емес,бірақ У-хромосомасының ұзын иығында орналасатын AZF1-азооспермии геніндегі микроделециялар ер адамдарда олигоспермии или азооспермии ауыр формаларын тудырады.У-хромосомасындағы бір геніндегі мутация келесідей аурулардың формаларын тудыру мүмкін:ихтиоз(рыбья кожа),құлақ түктілігі.
|
|
|
|
|
|
32.Митохондриялық тұқымқуалаушылық
Митохондрия - жасушадағы тыныс алуға тікелей қатысы бар оргоноид.Жасушаның бөлінуі кезінде олар жаңа түзілген жас жасушаларға, шамамен бірдей мөлшерде ажырайды.Сол митохондрияның құрамынан ұзындығы 5 мкм-ден(жануарларды), 20 - 32 мкм-ге дейін(өсімдікте) жететін ДНҚ табылған.Ол өзінің химиялық құрамы жағынан ядролық ДНҚ-дан өзгеше келеді.Митохондриялық гендер (ДНҚ), негізінен, екі топ белгілірді анықтайды.Біріншісіне,тыныс алу жүйесінің жұмысына байланысты белгілер жатса, екіншісіне, антибиотиктер мен жасуша уына қатыстылары жатады.Генетикалық тұрғыда ашытқыш бактерияның митохондриялары көбірек зерттелген. Оларда бүкіл жасушадағы ДНҚ-ның 10-20 %-ы болады. Осындай бактериялардың кейбіреуінде тыныс алу кемістігі анықталған.Ондай кемістік олардың митохондрияларының тұқым қуалайтын өзгеріске ұшырауына байланысты.Б.Эфрусси деген ғалым ашытқыш бактерияның мутациялық жолмен пайда болған тыныс алу кемістігі бар өте ұсақ колония түзетін штамын тапқан. Ондай мутантты штамдар өте баяу өседі.Олар цитохромоксидаза ферментінің жетіспеуінен тыныс алу кемістігіне ұшыраған және спора түзу қабілітінен айырылған.Осындай мутантты бактериялардың митохондрияларындағы ДНҚ-ны алып зерттегенде,оның құрамының өзгергендегі және соған байланысты генетикалық ақпарат кодтау қабілетінен айырылғандығы анықталды.Бұл келтітірілген деректер ашытқыш бактерияда болатын аталмыш қаситеттің тұқым қуалауы цитоплазмаға байланысты екенін көрсетеді.Тұқым қуалаудың ерекше типі – ерекшелігі аналық линия бойынша беріледі: Анасынан қызына да, ұлына беріледі; Ұлынан одан ары берілмейді Мысалы: Лебердің миопатиясы
|
|
|
33.Гендік аурулар.Этиологиясы.Жіктелуі
Гендік мутациялар жекелеген гендердің өзгерістерінен байқалады. Олар ДНҚ молекуласында кейбір нуклеотидтердің болмауынан немесе басқа нуклетидтердің болмауынан немесе басқа нуклеотидтермен ауысып кетуінен дамиды. Егер гендік ауруларды клиникалық көзқарас бойынша қарастыратын болсақ, олар 4000-ға жуық, ал генетикалық көзқарас бойынша олардың мөлшері бірнеше есе көп. Генетикалық принцпке сай гендік аурулардың жіктелуін тұқымқуалау типіне байланысты бөлуге болады: аутосомно-доминантты, аутосомно-рецессивті, Х-тіркескен доминантты, Х-тіркескен рецессивті, Y-тіркескен және митохондриалық
Аутосомды-доминанттық тұқым қуалау кезінде белгілер аутосомда орналасады, жынысқа тәуелсіз, ұрпақ сайын көрінеді. Мұндай ауруларға: брахидактилия — қысқасаусақтылық, полпдактилия — алтысаусақтылық, ахондроплазия — ергежейлілік, беттің секпілі, кезді шел басу, сүйектің омырлығы т.б. жатады. Тіпті бір аурудың өзі әртүрлі мутациялармен шартталуы мүмкін. Мысалы, муковисцидоздың генінде келесі түрдегі 200-ге жуық мутация ауруларын тудыратындар сипатталған: делеция, миссенс, нонсенс, тігу ауданының жылжуы, сплайсинг бұзылуы. Фенилкетонурия гені үшін 30-ға жуық патологиялық мутациялар белгілі. Аутосомды-рецессивті тұқым қуалау типінде зерттелетін белгі аутосомда орналасады. Ата-анасында білінбей, ұрпағында көрінеді. Мұндай ауруларға альбинизм (пигментсіз), алькантонурия гомогентизин қышқылын артық бөледі, идиопатия мишықтың өзгеруі, фенилкетонурия — кемақыл жатады.
Жыныспен тіркескен рецессивті белгілердің тұқым қуалау типінде, аурулар келесі ұрпақта X хромосомада көрінеді. Оларға: гемофилия — қанның ұйымауы, гемералопатия — түнде көрмеу, дальтонизм — түсті ажырата алмау, рахит — сүйектің қисаюы, галактоземия — галактозаны игере алмау, бауыр циррозы, кемақыл, т.б. жатады.
Голландиялық тұқым қуалау типінде белгілер әкесінен тек ұлына ғана беріліп отырады. Мысалға, құлақ қалқаншасының жүнді болуы — гипертрихоз, гипертрихоздың гені Ү хромосомамен тіркесіп тұқым қуалайды. Ер бала Ү хромосоманы тек әкесінен алады, сондықтан ол ген балаға толық беріледі.
34.Молекулалық деңгейдегі аурулардың патогенезі
Өнімнің нақты генімен бақылануына байланысты және оның бұзылу сипатына байланысты мутация кезінде сәйкесінше молекулалық деңгейде ауру патогенезі ашылады. Егер мутация нәтижесінде өнімнің артық мөлшері бөлінетін болса, онда ауру патогенезі толығымен күшейтілген гендік белсенділікпен шартталынатын болады. Бұндай нұсқаның болуын болжауға болады, бірақ тұқым қуалайтын аурулардың нақты формаларынада ол әлі табылмады. Мутантты геннің патологиялық әсерінің басқа нұсқасы кезінде аномальды белок синтезделеді. Оның артынан қалыпты белокпен қамтамасыз етілетін қызмет, жүйе бұзылады. Бұл бұзылулар біріншіден молекулалық деңгейде ашылады. Бұндай ауру патогенездің нұсқасына мысал ретінде орақ тәрізді-жасушалық анемияны айтуға болады. ГУА кодонындағы урацилдің аденинге ауысуының нәтижесінде валинді алмастыратын глютамині бар глобин молекуласының тізбегі синтезделінеді. Бір аминқышқылының алмасуы жеткілікті екен, яғни НЬ –ның функционалды қасиетін өзгерту үшін. Бұндай НЬ отегіакцепторлық қызметті атқара алмайды және ол оттегінің жетіспеушілігі кезінде кристалданады, ал эритроциттер орақ тәрізге айналады, жабысады, капиллярларды бітейді. Орақ тәрізді жасушалық анемиямен ауыратын науқастың мазогы (оң жақтағы) қалыпты адамдікі (сол жақта). Патологиясы: орақ тәрізді эритроциттер, пойкилоцитоз, анизоцитоз, жабысқан эритроциттер. Мутантты аллелдің патологиялық әсерінің үшінші нұсқасы — біріншілік өнімнің бөлінуінің болмауы. Бұл нұсқа көп кездеседі. Бұл жағдайда қалыпты биохимиялық гомеостаздың барлық кешенінің ішінен сол немесе басқа процесс бұзылады. Бұл токсиндік өнім-ізашарлардың жиналуымен көрінеді. Мутантты аллелдің патологиялық әсерінің төртінші нұсқасы да белгілі, ол- β-талассемия, акаталазиның қалыпты біріншілік өнімінің аз мөлшерінің бөлінуі.Осындай аурулардың патогенезі үлкен вариабельдікке байланысты ерекшеленеді, себебі зат алмасудың қалыпты жолымен бірге патологиялық процестер де өтуі мүмкін. Туа пайда болған дамудағы ақаудың бастапқы звеносы жасуша дифференцировкасының бұзылуына байланысты (полидактилия, Холт—Орам, Крузон, Нунан, Лоренса—Мун, Меккел, Робертс, Эллиса—ван Кревельд, Гольтц синдромы.)
35.Гендік аурулардың патогенезінің жасушалық деңгейі
Гендік аурулардың патогенезінің жасушалық деңгейі жасушалардың белгілі бір типтерінде нақты нозологиялық формаға тән негізгі патологиялық процестер атқаратылатындығын білдіреді. Мутантты геннің біріншілік әрекетінің нүктесі болып әртүрлі аурулар кезіндегі әртүрлі жасушаның жеке құрылымдары, табылады. Жасушалық деңгейде патогенетикалық процестер лизосомалық ферменттердің белсенділігінің бұзылуына байланысты аурулардың жинақталуы кезінде ашылады. Осылай жасушаларда, сосын жасушааралық заттарда гликозамиогликанның жиналуы ауыр аурулардың – мукополисахаридоздың дамуына әкеп соғады.Гликозаминогликандардың-полимер мөлшерінің артық болу себебі- олардың лизосомада деградациясының болмауы. Гликозаминогликандардың деградациясының бұзылуы деградация циклын катализдейтін арнайы ферменттердің тобындағы ақауға байланысты. Бауыр және бұлшықет жасушаларында гликоген полимерлері жинақталады, олар ағзаға қандағы глюкоза қажет болған кезде де деградацияға ұшырамайды.Гликогенез патогенезі мукополисахаридоздағыдай.Бауыр және бұлшықет жасушаларында гликогеннің глюкозаға дейін ыдырау циклына қатысатын белгілі бір фермент жоқ.
36. Гендік аурулардың патогенезінің органдық және ағзалық деңгейлері.
Гендік аурулар — гендердің өзгеру нәтижесінде пайда болатын тұқым қуалайтын аурулар.[1]
Гендердің өзгеру нәтижесінде пайда болған тұқым қуалайтын ауруларды гендік аурулар дейді. Гендік ауруларды тұқым қуалау ерекшеліктеріне қарай төрт топқа бөледі.
1. Аутосомды-доминанттық тұқым қуалау кезінде белгілер аутосомда орналасады, жынысқа тәуелсіз, ұрпақ сайын көрінеді. Мұндай ауруларға: брахидактилия — қысқасаусақтылық, полпдактилия — алтысаусақтылық, ахондроплазия — ергежейлілік, беттің секпілі, кезді шел басу, сүйектің омырлығы т.б. жатады.
2.Аутосомды-рецессивті тұқым қуалау типінде зерттелетін белгі аутосомда орналасады. Ата-анасында білінбей, ұрпағында көрінеді. Мұндай ауруларға альбинизм(пигментсіз), алькантонурия гомогентизин қышқылын артық бөледі, идиопатия мишықтың өзгеруі, фенилкетонурия — кемақыл жатады.
3.Жыныспен тіркескен рецессивті белгілердің тұқым қуалау типінде, аурулар келесі ұрпақта X хромосомада көрінеді. Оларға: гемофилия — қанның ұйымауы, гемералопатия — түнде көрмеу, дальтонизм — түсті ажырата алмау, рахит — сүйектің қисаюы, галактоземия — галактозаны игере алмау, бауыр циррозы, кемақыл, т.б. жатады.
4.Голландиялық тұқым қуалау типінде белгілер әкесінен тек ұлына ғана беріліп отырады. Мысалға, құлақ қалқаншасының жүнді болуы — гипертрихоз, гипертрихоздың гені Ү хромосомамен тіркесіп тұқым қуалайды. Ер бала Ү хромосоманы тек әкесінен алады, сондықтан ол ген балаға толық беріледі.
Патогенездің мүшелік деңгейі
-Тұқымқуалайтын аурулардың патогенезінің мүшелік деңгейі молекулалық және жасушалықтың туындылары.
-Әртүрлі аурулар кезінде патологиялық процестің нысанасы ретінде әртүрлі органдар қызмет атқарады.
-Мысалы, бауырда және гепатолентикулярлы деградация кезінде мидың экстрапирамидалы жүйесінде мыстың жиналуы (Вильсона—Коновалова ауруы) — біріншілік процес, ал біріншілік гемохроматоза немесе талассемия кезіндегі паренхиматозды органдардың гемосидерозы эритроциттердің қатты ыдырауының салдарынан екінші рет дамиды.
-Алкаптонурия кезінде гомогентизинді қышқылдың жүректің қақпақшалары мен тамыр беткейлерінің шеміршекте жиналуы –екіншілік процес, ол қандағы гомогентизиндік қышқылдың жоғары концентрациясымен шартталған.
-Бұл жүректегі ақаудың дамуына әкеледі және тамырлардың қиын жылжымалығына әкеп соғады.
Ағзалық деңгей
-Ағзада жалпы патогенетикалық процестердің байланысы молекулалық, жасушалық, органдық деңгейде байқалады.
-Мутантты аллелдің біріншілік әсерімен асқындырылған патологиялық процес жеке вариация арасы арқылы тұтас болады.
-басқа да тең жағдай кезіндегі аурулардың ауырлығы мен жылдамдығы ағзаның генотипіне және орта жағдайына байланысты болады.
-Кез келген тұқым қуалайтын аурудың патогенезі әртүрлі индивидтерде біріншілік механизмі мен кезеңдері бойынша ұқсас болса да жекеше түрде қалыптасады.
37. Гендік аурулардың клиникалық көрінісінің ерекшеліктері.
Клиникалық принцип: тұқымқуалайтын жүйке аурулары, эндокринді, көз және т.б. Бұл генді аурулар әртүрлі индивидтерде әртүрлі мүшелерді зақымдайды. Мысалы, муковисцидоз өкпе немесе асқорыту трактісінің зақымдалуымен бірге жүреді. Егер гендік ауруларды клиникалық көзқарас бойынша қарастыратын болсақ, олар 4000-ға жуық, ал генетикалық көзқарас бойынша олардың мөлшері бірнеше есе көп.
Гендік аурулардың клиникалық принцпі патологиялық процеске көбірек қатысатын жүйе немесе органға байланысты қандай да бір топқа ауруды жатқызуға негізделген.
Осылай тұқымқуалайтын ауруларды жүйкелік, жүйке-бұлшықеттік, тері, көз, тірек-қимыл, эндокриндік, қандық, психикалық, зәр жүйесі, асқазан-ішек жолы, өкпелік деп ажыратады.
Дата добавления: 2016-01-04; просмотров: 19; Мы поможем в написании вашей работы! |
Мы поможем в написании ваших работ!