ТЕМПЕРАМЕНТ ТЕОРИЯЛАРЫ                                                                                                     

2. Темперамент жайлы теорияларды үлкен үш топқа бөлуге болады:Гуморальді теориялар; Конституционалды теориялар;Жоғары жүйке жүйесі ерекшеліктеріне байланысты темпераментті түсіндіруші теориялар.«Гумор» сөзі сұйықтық дегенді білдіреді. Ағза сұйықтықтары қозғалымпаз, оның динамикалық бөлігі. Сондықтан мінез-құлық ерекшеліктерін ағзадағы сұйықтықтар қозғалысының ерекшеліктерімен байланыстырады. Осы бағытты ұстанған авторлардың теориялары ең алғаш пайда болған. Ежелгі және ең белгілі гуморальды теория антикалық Грецияда пайда болған, дәрігер және философ Гиппократтың теориясы. Гиппократ теориясы бойынша, адам ағзасында төрт негізгі сұйықтық бар: қан, қара өт, сары өт, сөл. Гиппократ пікірінше, адам ағзасында қай сұйықтық басым болса, соған байланысты 4 темперамент типінің бірі сай келеді: қан басым болса сангвиник типі, сөл басым болса флегматик типі, сары өт басым болса холерик, қара өт басым болса меланхолик типі. Гиппократтың ойынша, адам ағзасындағы сұйықтықтың біреуінің басым болуы климат жағдайына және адамның айналысатын іс-әрекетіне байланысты. И. Кант темпераменттің көріну аймағын тарылтып көрсетті. Төрт темперамент типін Кант екі топқа бөлді: әрекет темпераментіне жылдам қимылдайтын холерик пен баяу қимылдайтын флегматикті жатқызды, әсершіл топқа оң эмоциялары басым сангвиник пен теріс эмоциясы басым меланхоликті жатқызды.Темпераменттің гуморальді теориялары қатарына П.Ф. Лесгафтың көзқарасын жатқызуға болады. Ол психикалық әрекеттің динамикалық ерекшелік сипатын жүрек тамыр жүйесіндегі әр түрлі ұсақ тамырлардан күре тамырға дейінгі қан қозғалыс ерекшеліктерімен байланыстырды.Темпераментті дене бітімімен түсіндіруші конституцион алды теориялар қатарына Э. Кречмер және У. Шелдонның еңбектері жатады. 1921 жылы Э. Кречмердің әйгілі «Дене бітімі және мінез» атты еңбегі жарық көрді.
Темперамент теорияларының үшінші тобын құрайтын жоғары жүйке жүйесі
ерекшеліктеріне байланысты теориялар қатарына И.П.Павлов еңбегі жатады. Павлов
зерттеулері темперамент тұлғаның                   тума сипатталатын қасиеттері екендігі жайлы
көзқарастың                  қалыптасуының           негізі       болды.

3.Н.Г.ХИТРОВОЙ (ІСКЕРЛІК СИТУАЦИЯ) ӘДІСТЕМЕСІН ЖҮРГІЗУ ЕРЕКШЕЛІГІ

 

3. Сынақ С. Розенцвейгтің ассоциативті-графикалық сынағының өзгеруі болып табылады. Адамның еңбек процесінде адамның әлеуметтік мінез-құлқын реттеуге қатысты психологиялық қасиеттерін жан-жақты зерттеу оның шешім қабылдау жағдайында оның мінез-құлқын бағалауды талап етеді. Әр түрлі мәртебелік топтардың инженерлерінің үлгілік үлгілерін зерттеу, олардың шығармашылық белсенділігін диагностикалау сынақ әдістерін, әлеуметтік және психологиялық параметрлерді, жалпы және арнайы техникалық қабілеттерін, жеке сипаттамаларын, сондай-ақ жеке және тестілік (Іскерлік ситуация) топтық бағалауды қолдану арқылы диагностикалық сынақтарды енгізуді талап етті.

Әдістемеде сызбалардың мазмұны бұзылу реакцияларының әлеуметтік контексте көбірек орын алатындығына және қызметкерлердің жеке басын негізінен еңбек қызметін, соның ішінде басқару жағдайында зерттейтін етіп өзгертеді. Әдіснаманың сынақ материалдары өндіріс жағдайында орын алған жанжалды жағдайларды бейнелейтін 20 суретден тұрады. Әрбір суретте кейіпкерлердің бірі жұмыс істеуге қиындық тудыратын және сұхбаттасушыны күйрететін сөздерді түсіндіреді. Тақырыптың міндеті оның тұрғысынан нақты жанжалды жағдайға сәйкес келетін жауапты қалыптастыру болып табылады.

№7 БИЛЕТ1.Психогенетикалық зерттеу мәселелеріПсихогенетикалық генетикалық зерттеулеріндегі негізгі әдістер генеологиялық асыранды балаларды зерттеу және егіздерді зерттеу болып табылады. Генеологиялық негіздер немесе генограмма деп атайды (генеологическое дерево). Генеологиялық негіздерді немесе генограмманы жасаудың ережелері мен символдары бар. Пробанд – бойында белгілі бір генетикалық ұқсастығы бар адам немесе зерттеуге алынатын адам (дербес қасиеттер: қабілеттер, ерекше белгілер, тұқым қуатын аурулар). Мінез-құлықтың жоғарғы формалары дамуының екі негізгі тармағы ағымы ретінде көрінетін құбылыстармен үздіксіз байланысты. Психогенетикада кез-келген жаңа түрдің қалыптасып, дамуына, оның ерекшелігінің пайда болуы орта факторлардың әсерлері де мүмкін. Жеке адамның қалыптасып, дамуында ортаның алатын орнын көптеген психогенетиктер мойындаған.

Мендель ашқан заңдылықтардың дұрыс екендігі 1900 жылдан кейін өсімдіктер мен жануарлардың түрлі белгілері мен қасиеттерінің тұқым қуалауына жүргізілген көптеген зерттеулердің нәтижесінде дәлелденді. Мендель анықтаған будан ұрпақтағы белгілердің ажырауының ара қатынасы әрбір ген тек бір белгілердің тұқым қуалауын қуаттаған жағдайда дұрыс болып есептеледі. Мысалы, бір ген бұршақ тұқымының тегіс болуын, екіншісі — кедір-бұдырлығын анықтайды. Сонымен қатар, гендер мен олар анықтайтын белгілердің ара қатынасының күрделі және әр түрлі сипатта болатындығын аңғартатын біраз деректер жинақталды. Біріншіден, бір геннің өзі бірнеше белгіге қатарынан әсер ете алатындығы, екіншіден, бір белгіні кейде бірнеше ген бірігіп анықтайтындығы, яғни бұл жағдайда гендердің өзара әрекеттесетіндігі белгілі болды. Сонымен, организмнің көптеген белгілері мен қасиеттерінің фенотиптік көрінісі онтогенез (жеке даму) кезінде гендердің өзара әрекеттесуімен түсіндіріледі. Гендердің өзара әрекеттесу құбылысының ашылуы генетиканың әрі қарай дамуында маңызды орын алды. Осы заңдылықтың негізінде ХІХ ғасырдың аяғында неміс биологы А.Вейсман ұсынған организмнің тұқым қуалайтын факторларының мозаикасы (алалығы) туралы ұғым теріске шығарылды. Оның орнына организмнің кез келген белгісінің дамуы барысында генотип жүйесіндегі күрделі байланыстар мен өзара әрекеттесу туралы мәселе көтеріледі. Кейде бір геннің өзі екі немесе бірнеше белгілердің дамуына әсер етеді. Мұндай құбылысты геннің жан-жақты әсері деп атайды. Гендердің жан- жақты әсерінің биохимиялық негізі біршама жақсы зерттелген. Бір геннің бақылауымен түзілетін бір белок— фермент тек жалғыз ғана белгінің дамуын анықтап қоймайды. Сонымен қатар басқа да белгілер мен қасиеттердің дамуына қатысты биосинтез реакцияларына әсер етеді. Гендердің жан- жақты әсері көптеген организмдерде кездеседі.
Кемелдену-онтогенездің ұзақ даму кезеңі. Ол жеке тұлғаның рухани, интеллектуалды, дене қабілеттерінің ең жоғарығы дамуымен ерекшеленеді. Хронологиялық жасы шартты, индивидуалды. Ол адамның әлеуметтік- экономикалық жағдайына байланысты. Төмеңгі шекарасы бозбаланыңаяқталуы 20-21 жас, жоғарғы шекарасы қарттық шақтың басталуы 60-65 жасты қамтиды. Л.С.Выготский кемелденудің (18-25 жастардағы) адамда дамуды бала дамуының заңдылығына бағынбайды дейді. Барлық ересек адамның даму деңгейі бірдей болмайды. Әлеуметтік және эмоционалды ессею кезеңінде бірте- бірте дене дамуның өзгеруіне, білім, тәжірибенің өсуіне байланысты болады. Зерттеулерде есеюдің шекарасын, оның дағдарыс кезеңдерін анықтауда бір шешімге келген жоқ. Стадиялар адамдардың өздерінің қойған мақсаттарына байланысты анықталып, шекарасы белгіленеді. Негізінен теориялық зерттеулер қарттық кезеңді балалық шақпен салыстыруда Ф.Олпорт былай көрсетеді: «Қарттық есею дегеніміз адамның балалық шақтағы мотивация формаларын өлшеу»,-деп бағалайды. Сондықтан даму психологиясында бұл кезеңнің зерттеулері өміршең болып табылады. Кейінгі кездерде «акмеология» (грек сөзі- «акме» ең жоғарғы жетістік) бағыты пайда болды. Ол ересек адамның ең жоғарғы жетістігінің интенсивті дамуын зерттеуді қарастырады. Негізін салғандардың бірі-А.А.Бодалев. Алайда көптеген зерттеулердің дені кәсіби мамандықтағы жетістіктерге байланысты болды. Сонымен қоса отбасының тұрақтылығына байланысты аймақты да қамтыды.

Кемелдену кезеңі бозбалалық кезеңінен айырмашылығы өзінің дене және жыныстық пісіп жетілудің жоғары деңгейі мен жалпы соматикалық дамудың аяқталуымен сипатталуы. Бұл кезең интеллектуалды жетістік кезеңі болып табылады. Б.Г.Ананьев: «Ақыл- ой дамуның ерекшелігі- онтогенетикалық феномен болып табылады»,- деді. Э.Клапаред есеюді психикалық «қатаю» қалпы, яғни даму үрдісі тоқтайды, ал В.Джеймстің айтуынша, 25 жастан кейін ересек адам жаңа идеяны қабылдай алмайды: ізденімпаздық өтеді, ақыл- ой байланыстары қалыптасқан, ассимиляцияға қабілеттілік тоқтайды. Л.С.Выготский пікірінше, есею балалық шақ дамуынан басқа заңдылықтарға бағынады. Э.Эриксон кезеңдегі болатын өзгерістер: материалдық, экономикалық, т.б. жағдайларға тәуелсіз жаңа әлеуметтік, экономикалық статусқа байланысты. Ерте есею (21-25) кезеңінде кәсіби мамандану, қызығушылық пен мативтердің бір- біріне тең келу белсенді қалыптасады. Отбасы құру, жан жарын іздеу де негізгі проблема болады. 26-30 жас өмірлік жол табу мен әлеуметтік статус факторларын қарастырады. 30-33, 40-45 жастағылар бала тәрбиесі, жоғары материалдық жетістік, қызықты жұмыс мотивтеріне ауысады. 40-50 55-60 жас отбасындағы өзгерістер (балалардың бөлек кетуі), өмірлік жоспардың өзгеруі, әлеуметтік белсенділікпен сипатталады. Дамудың әр бір стадиялары психоәлеуметтік кикілжіңдермен сипатталады да, ол өз шешімін табады. Жеке тұлғадағы дағдарыс жаңа өмірлік мақсаттарға байланысты тууы мүмкін. Бұл кезең келелі бетбұрыс болды. Э.Эриксон есею кезеңінің барлық стадияларында идентика (жекелік) негізгі актуалды дейді. Оның бұл даму моделін Д.Левинсон дамытады. Д.Левинсон адам өмірінің төрт дәуірді: балалық және бозбалалық кезеңі (0-22жас), ерте есею, орташа есею, кеш есею (60 жастан кейін) деп бөледі.

2.ЖЕКЕ АДАМНЫҢ ҚАЛЫПТЫ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАН ТЫС ДАМУЫНЫҢ СЕБЕПТЕРІДифференциалды психология ғылымы салаларында адамның ағзалық, тән және психикалық жағдайын қалыпты және патологиялық деп екіге бөледі. Қалыпты жағдайдың көрсеткіштері: дене қызуының, қан қысымының, көңіл- күйінің, шашының, тырнағының, тері қабаттарының жағымды бірқалыпты мөлшер деңгейіне сай келуі. Аталған көрсеткіштерден ауытқушылықтар адам организміндегі өзгерістерді көрсетеді. Эндогенді және экзогенді себептердің ықпалынан адамның денсаулығында және психикасында әртүрлі өзгерістер туындайды. Психикалық жағдайлардағы өзгерістер жаскезеңдік дағдарыс кезеңдерінде ерекше айқындалады. Әсіресе жасөспірімдік өтпелі кезеңдерде психиканың патологиясы және патологиялық жағдайлардың бірнеше формалары байқалады. Психолог ғалымдар жеткіншек кезеңдегі психопатияның бірнеше формаларын анықтаған.Ал патологиялық жағдайдың көрсеткіштеріне қалыпты жағдайдың қарама- қайшы көріністері жатады. Патология гректің «патос»- уайым, қайғы, ауру, бақытсыздық жайлы ілім. Психология ғылымында патологиялық жағдайдың көріністеріне психикалық ауытқу, бұзылу, тежелу, күйзелу, тоқырау жатады. Адам психикасына әсер ететін факторлар әртүрлі және нәтижелері бір- біріне ұқсамауы да мүмкін. Әсіресе психикалық дамудың дағдарыс кезіндегі, балалық шақтағы әсерлер дизонтогенездік және дисгармониялық жағдайларға ұшырататын дамуды патологиясын тудырады. Тұлғаның қалыптасуы туғаннан бастап, өмір бойы созылатын ұзақ және күрделі процесс. Даму жолында көптеген қарама- қайшылықтар адамның рухани жан дүниесінде өзгерістер (дисгармония- үйлесімділіктің бұзылуы) тудыратын құбылыстар кездеседі. Тұлғалық деңгей психикалық жағынан тұрақты болғанымен, дисгармониялық жағдайлар кедергі келтіреді. Организмнің барлық жүйелері сияқты адамның психикалық жүйесі де тұрақты күйде болуы керек.Диссонанс, келіспеушілік, мотивтердің созылмалы күресі тұлғаның дисгармониясын тудырады. Психикалық дисгармония- тұлға қасиеттерінің бірі дамымай, ал екіншілері шамадан тыс дамып кетуі. Тұлға дисгармониясы қоршаған ортадан бөлектену, эгоцентризм, рефлексия, интроверттілік, эмоционалдылықтың жұтаңдауы, эмоционалды резонанстың жоғалтылуы, қоршаған ортадағы құбылыстарға адекватты жауап бермеу, ойлаудың шындықтан алшақтауы арқылы көрінетін шизоидизация түрінде байқалуы мүмкін. Мұндай жағдайда мінез- құлықтың біркелкі болуы, педанттылық, икемділіктің жойылуы, белсенділіктің төмендеуі және пассивтілік байқалады. Кейде әрекетсіздік пен пассивтіліктің әрекеттің белгілі бір аумақтарында үлкен жетістіктерге жетумен үйлесіп отырады.Қоршаған ортаға үнемі көңілі толмау сезімі, қозғыштық, жұтаңдық, ойлау жемістілігінің төмендеуі, эгоцентризм, қызығушылықтардың тарылуы бұл тұлға дисгармониясының көрінісі болып табылады. Сәл ғана өмірлік қиындықтар мұндай адамдарда қобалжу, дәрменсіздік сезімдерін тудырады.Дисгармония көңіл- күйі тұрақты көтеріңкі адамдардағы психопатологиялық өзгерістер, эйфория, әрекетсіздік, ашуланшақтық, шамадан тыс қарым- қатынасқа түсушілік, қашықтық сезімдердің жоғалуы, өз мінез- құлқының адекватты еместігін түсінбеу түрінде көрінуі мүмкін.

3.«БАҒДАРЛЫЛЫҚ АНКЕТА» ӘДІСТЕМЕСІН ЖҮРГІЗУ, ҚОРЫТЫНДЫЛАУАнкета 27 пункт – түсіндірмелерден тұрады, әрқайсысына үш түрлі жауап нұсқалары берілген, жауаптар тұлғаның бағыттылығына сәкестендірілген. Респондент өзінің ой пікірін білдіретін, шынайы өмірге сәйкес жауапты таңдап алады және керісінше, шындыққа сәйкес емес, өзінің ой пікіріне қайшы келетін жауапты таңдайды. Жауаптар: «көбінесе» - 2 ұпай, «сирек» - 0 ұпай, таңдалмай қалғаны – 1 ұпай. Барлық 27 пункт бойынша жинақьалған ұпай әрбір бағыттылық бойынша жеке есептелінеді.Әдістеме көмегімен тұлғаның мынандай бағыттары анықталады: «өзіне» (М), «сөйлесуге» (Қ), «іске» (І).Нұсқау: сұрақ парағы 27 пункттен тұрады әрқайсысында А, Ә, Б деген жауаптың үш нұсқасы бар1)  Жауаптардың ішінен өзіңіздің көзқарасыңызды білдіретінін таңдайсыз. Кейбір жауаптардың мазмұны бір-біріне ұқсас көрінуі мүмкін. Алайда, өзіңіздің көңіліңізден шығатынын таңдаңыздар, (А,Ә,Б) әріптің бірін «бәрінен де көп» деген сәйкесті номер тұсына жазыңыздар.2)     Сіздің көңіліңізден шықпайтынын таңдап «бәрінен де аз» деген пункт тұсына жазыңыздар. Жауабыңызды білдіретін әріпті сәйкес номер тұсына жазып көрсетіңіздер.3)      Сөйтіп, әрбір сұрақ жауабына сіз 2 әріп қолданасыз және оны сәйкесті бағанаға жазасыз. Қалған жауаптар ешжерге жазылмайды. Барынша шынайы болуға тырысыңыз. Жауаптың «жақсы», «жаман» дегені жоқ. Сондықтан «дұрыс» жауап іздеп әуреленбеңіз. Жауаптың тиісті жерге жазылуын қадағалап отырыңыз. Егер қате кеткенін байқасаңыз айқын көрінетіндей етіп жөндеңізНәтижелердің интерпретациясы:Жауаптар мен түйінін салысытырып дұрыс жауапты табыңыздар (М, Қ, І). Көрсеткіш белгілеріне қарай бағыт бағдар түрін анықтаңыздар:1.          Өзіне бағыттылық (М) – атқарылған жұмыстың бәрін өзіне аудару, мәртебеге таласу, билік құмар болу, бақталасу, тынышсыздану.2.            Қарым-қатынасқа бағыттылық (Қ) - барлық жағдайда адамдармен қарым-қатынасты сақтай білу, ортақ жұмыс істеуге бейімділігін көрсету, адамдарға шынайы көмек көрсетуге талпыну;3.              Іске бағыттылық (І) – іскерлік мәселелерді шешуде, жұмысты нәтижелі орындауға ұмтылу, ортақ мақсатқа жету үшін пайдалы пікірді жақтау.

Билет

1.Индивид, тұлға, даралық түсініктері. «Тұлға» дегеніміз кім? Бұл сұраққа жауап беру үшін «индивид», «тұлға» деген ұғымдардың арасындағы мазмұндық айырмашылықты біліп алуымыз керек. «Индивид» адам тегінің нақты өкілі, жеке адам. Индивидуалдық – бұл әр адамның өзіне ғана тән жеке-дара қасиеттерінің жиынтығы, яғни бір адамның екінші адамнан айырмашылығы. Ал, «тұлға» дегеніміз, адамның тек табиғи-биологиялық қасиеті ғана емес, ол табиғаттан тысқары тұрған, тек қана қоғамда өмір сүріп, қоғаммен тығыз байланыс-қатынастар негізінде қалыптасқан адамдардың мәні. Мұны адамның әлеуметтік сипатының бастамасы деп те атайды. Нақтылап айтсақ, тұлға дегеніміз, индивидтің табиғаттан тыс адами қасиеті, яғни оның әлеуметтік өмірінің мәнді жақтарын сипаттайтын сапасы.

Даралық (лат.individuum- бөлінбейтін ) - тұлғаның өзіне тән, қайталанбайтын ерекшелігі, оған ғана тән жеке-психологиялык ерекшеліктері жиынтығы. Жеке мінездің, темпераменттің, мүдделердің, интелектінің, қабілеттер мен қажеттіліктердің ерекшеліктерінен көрінеді. Адамзаттың жеке калыптасуына, оның тәрбие процесінде толық ашылатын анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктері ықпал етеді

2.Темперамент және жеке адам. Темперамент (лат. temperamentum - бөліктердің қажетті арасалмағы) адамның психикалық іс-әрекетінің динамикасын сипаттайтын тұрақы жеке ерекшеліктердің: психикалық процестер мен күйлер ағысы қарқындығының жылдамдығының ырғағының - жиынтығы. Темперамент дегеніміз психикалық процестердің өтуінің динамикалық ерекшеліктерін және адам мінез-құлқын,олардың күшін,жылдамдығын,пайда болуын,тоқталуы мен өзгерісін сипаттайтын қасиеттер жиынтығы.

Холерик Бұл темперамент өкілі тездігімен, шапшаңдығымен, ұстамсыздығымен, тым қозғалғыштығымен ерекшеленеді.Оларда психикалық процестер шапшаң өтеді.Күйгелектік сондай адамдарға тән.Ол жұмыс істеуге жақсы қарқынмен кірісіп,күші таусылғанда оны тастап кете береді.Адамдармен қарым-қатынаста тынымсыз,агрессивті,шамданғыш болып келеді.Сондықтан холерик болған жерде ұрыстар жиі болады.Холерик темпераментінің жағымды жағы - энергия,белсенділік, құштарлық,инициативтік.Жағымсыз жағы - ұстамсыздығы,қаталдық,қатаңдық,шамдану,ыза. Мысалы, кіші холерик оқушыдан талпыныс пен құштарлық ерекше көзге түседі.Тіпті партада мұғалімді тыңдап отырған холериктіанық мимика мен энергетикалық белгілер арқылы ажыратуға болады.Тақтада жауап бергенде , кіші оқушы бір аяқтан екіншісіне ауыстырып тұрады,өте жылдам жауап береді.Ондайлар тез істеуге,үлкен өзгерістерге құлшынып тұрады.Міне, мұғалім кезекшіні бор әкелуге жіберді делік, ол жиналып барғанша, холерик оқушы орнынан тұрып борға өзі жүгіріп кетеді. Бұл оқушы әр нәрсеге құштар, істі бастағанда, оны өте тез және беріліп істейді де, түрлі кедергілерден жеңіл өтеді. Ол өте ұстамсыз, өте қарапайым қиыншылықтар үшін күйіп-піседі, мұғалімдер мен ата-аналарына айқайлап сөйлейді. Бірақ ол агрессиялық күйден қайта қалпына келгенде, олай істеуге болмайтынын түсінеді, сонда да ол өзіне ештеңе істей алмайды. Оның ұстамсыздығы оған көп кедергі жасайды және ол үнемі достарымен ойын үстінде ұрсысып, мұғаліммен сабақ үстінде ұрсысады.

Флегматик Бұл типтің өкілі баяу, байсалды, асықпайды. Істі ойланып, төзімділікпен істейді. Жинақылықты, қалыпты жағдайды ұнатады. Өзгерістерді ұнатпайды. Бастаған ісін аяғына дейін жеткізеді. Психикалық процесстер флегматикте баяу жүреді. Бұл баяулық оған оқу жолында кедергі келтіреді, ең кедергі келтіретін жері:тез есте сақтау, тез ойланып жауап беру. Кейде флегматиктер жамандықты есте сақтап қалады және ұзақ мерзімге. Адамдармен қарым-қатынаста флегматик бірқалыпты, байыпты, керек жерде тіл табысады, ал орынсыз сөйлемейді. Көңіл- күйі тұрақты. Олардың байыптылығы мен байсалдылығы өмірге деген көзқарасынан да көрінеді. Флегматикті ызаландыру немесе эмоционалды әрекет жасау оңай емес, ол ұрыс- керістен аулақ жүреді, оны әртүрлі қиыншылықтар тепе-теңдігінен шығармайды. Флегматикті дұрыс тәрбиелегенде іскерлікті,талапшылдықты орнатуға болады. Бірақ жағымсыз жағдайларда оларда әлсіздік, жалқаулық пайда болады. Мысалы,2-ші сынып оқушысы – флегматик, ол барлық істі баяу, байыппен, асықпай істейді. Одан сабақ сұраған кезде, ол баяу орнынан тұрып, азғана үндемей тұрады да, сабақты үйден қараған болса, бірқалыпты дауыспен сабақ айта бастайды; ал егер үйде оқымаған болса, мұғалімнің қойған сұрақтарына жауап қайтармай үнсіз тұрады. Кейде ондай оқушылар мұғалімді ызаландырады, ал достары оның баяулығына күледі. Бірақ, флегматик оқушы – жақсы дос,ашық және өте ұстамды, оны ренжітіп алу немесе күлдіру өте қиын.

Сангвиник Бұл тип өкілі- еті тірі, қабілетті, қозғалғыш оқушы. Ондай оқушы ақкөңіл және қызу, жеңіл мінезді, ренжігенде тез қайтып кетеді,сәтсіздігін жеңіл өткізеді. Коллектив арасында жүргенді ұнатады, басқа оқушылармен тез тіл табысады. Қысылып- қымтырылмайды, кісіге қайырымды. Сангвиниктерді оқу үрдісінде бақылаған жақсы, яғни оқу үстінде олар қасиеттерін айқын көрсетеді. Егер оқу материалы қызықты және жас ерекшелініне сай болса, онда кіші оқушы жаңа берілген материалды тез қабылдайды, жеңіл есте сақтайды. Ал егер материал қызықсыз және оны оқу үшін көп уақыт қажет болса, онда оқушы оны есте ұзақ уақытқа сақтай алмайды. Сангвиниктерді дұрыс тәрбиелегенде, оны жоғары дәрежеде жетілген бірлік және қайырымдылық сезімі оқуға деген белсенділігі ерекшелендіріп тұрады. Жағымсыз жағдайларда, жүйелілік пен бірізділік жоқ кезде, сангвиник жеңілтектік, бейбастық, шашыраңқылық байқалады. Осындайда олар кейде оқуға жауапкершіліксіз қарайды. 3-ші сыныпта оқитын сангвиник типінің өкілін алатын болсақ, олар еті тірі, белсенді болып келеді. Сабақ үстінде тынышсыз, жиі алаңдайды, сабақта достарымен көп сөйлеседі. Сыныпта өтіп жатқан барлық жағдайларға мән беріп отырады. Достарының арасында ылғм да сыйлы және оларға көптеген қызық әңгімелер айтады. Осы оқушы жаңа ортаға тез бейімделеді. Егер берілген жұмыс немесе тапсырма жеңіл болса, оқушы оны тез орындайды, ал жұмыс қиын, қытымыр, ұзақ болса, жұмысқа суып кетеді. Егер математика сабағында есеп беріле сала сол оқушы жауабын айтса, және бұл жауабы қате болса, ол арықарай шығарып, дұрыс шешуін іздемейді, келесі жұмысқа көшеді.

Меланхолик Бұл темперамент өкілінде психикалық процесстер өте баяу жүреді. Қатты тітіркендіргіштерге жауап бере алмайды, ұзақ және қатты күш түсірсе, олар жұмыс істей алмайды. Олар өте тез шаршайды. Бірақ қалыпты қоршаған ортада, мысалы,үйде ондай балалар өздерін жақсы ұстап, іс-әрекеттерді жақсы орындайды. Эмоциялары баяу туады, бірақ тереңдігімен және күштілігімен ерекшеленеді. Олар өте сезімтал, реніштерін іште сақтап, оларды көп ойлай береді, бірақ сондай қиыншылықтар бар екенін ешкімге көрсетпейді. Меланхоликтер тұйық,таныс емес адамдармен сөйлеспейді, жаңа ортада қатты қысылады. Жағымсыз жағдайларда ауруға айналған осалдық, қысылу, көңілсіздік, пессимизм пайда болады. Меланхолик кіші оқушы коллектив арасында болуды ұнатпайды. Ал егер оны дұрыс тәрбиелесе, қызығушылығы, эмоция сезімі, қабылдауы арта түседі. Мысалға мен 4-ші сынып оқушысын алайын. Ол тұйық, ұялшақ және ол ешкімге көрінгісі келмейді. Біреуден қорқып жүрген сияқты. Проблемаларды терең сезініп, көп уайымдайды. Сабақ айтып тұрған кезде қызарып кетеді, сабақты біліп тұрса да сасқалақтап жауап бере алмай қалады. Істегісі келмейтін жұмыспен айналысса, тез шаршап кетеді. Достарына көмектесуді ұнатады

3.Равен «Прогрессивті матрица» әдістемесін жүргізу және оны қорытындылау.

Методика "Шкала прогрессивных матриц" была разработана в 1936 году Джоном Равеном (совместно с Л. Пенроузом). Тест прогрессивные матрицы Равена (ПМР) предназначен для диагностики уровня интеллектуального развития и оценивает способность к систематизированной, планомерной, методичной интеллектуальной деятельности (логичность мышления). Автору методики удалось создать тест, который был бы теоретически обоснован, однозначно интерпретируем, и оценка которого минимально зависела бы от различий в образовании, происхождении и в жизненном опыте людей. Имеется взрослый и детский вариант тестов Равена. Приведенный здесь вариант теста ПМР предназначен для обследования взрослых (возрастной диапазон от 14 до 65 лет). Тест состоит из 60 таблиц (5 серий). В каждой серии таблиц содержатся задания нарастающей трудности. В то же время характерно и усложнение типа заданий от серии к серии. Время прохождения теста ограничено и составляет 20 мин.

 

БИЛЕТ

1.ДИФФЕРЕНЦИАЛДЫ ПСИХОФИЗИОЛОГИЯДАҒЫ ИНДИВИДУАЛДЫ АЙЫРМАШЫЛЫҚТАР.

ІХ ғасырдың аяғында адамның индивидуалды қасиеттері ағылшын зерттеушісі Френсис Гальтонның (1822-1911жж.) зерттеу обьектісі болды. Ф. Гальтон индивидуалды айырмашылықты зерттеу техникасын - ең алдымен
статистикалық әдісті енгізді. Гальтонды барлық зерттеулерінде зерттелінушілерінің арасындағы негізгі индивидуалды айырмашылық қызықтырды. 1900 жылы В.Штерннің «Индивидуалды айырмашылықтар психологиясы» еңбегінде әр түрлі адамдардағы қабылдау, ойлау, сөйлеудің айырмашылығын қарастырады. Ол қабілеттерді тестілеу әдісін енгізді. Индивидуалдылық мәселесі Ресейде де қарастырылды. Солардың бірі орыс психологы А.Ф.Лазурскийдің зерттеулері (1874-1917жж.) индивидуалды айырмашылықтың теориясының негізін қалай отырып, мінезді, темпераментті адам индивидуалдығының сипаты ретінде қарастырып, зерттеуді ұсынды. Л.Я. Дорфман интегралды индивидуалдылықтың ерекшеліктеріне ұйымдасудың иерархиялы тәсілін, көп деңгейлілік, интеграция мен дифференцация процестерінің бірлігін, индивидуалды жүйелер арасындағы көп мәнділік байланыс майыспалығын және бір мәнділік байланыс қатаңдығын жатқызады. Ол метаиндивидуалдылық және интраиндивидуалдылық сұрақтарын қарастырады. Индивидуалдылықты зерттеу психология ғылымының докторы В.М. Русаловтың басшылығымен қарқынды жүргізілуде. Зерттеудің ерекше сипаты - индивидуалды- психологиялық айырмашылықтың негізгі детерминанты жоғары жүйке жүйесінің жалпы қасиеттерінің концепциясының дамуы.Адамның индивидуалды қасиеттер спектрінен негізгі көңіл формальді – динамикалық сипаттарға, яғни темпераментті зерттеуге бағытталған. Темпераменттің адам индивидуалдылық құрылымындағы орнын зертеу мақсатында және оның жалпы қабілеттердің дамуына әсерін анықтауға байланысты темпераментті бағалаудың психометриялық әдістерін өңдеуге басты назар аударылады.

2. МІНЕЗДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК-АДАМГЕРШІЛІК ТИПТЕРІ

Адамның әлеуметтік ортадағы мінез көрсетуі бойынша типология құру психологияда кең тараған зерттеу түрі. Осындай типологияның бір түрін Фромм ұсынған. Ол өз типологиясын құруға негіз ретінде әлеуметтік мінез-құлық анықтамасын алған.

Фромм жеке тұлғаның жетекші қасиеті ретінде оның әлеуметтік мінез-құлық көрсетуі деп тауып, осы қасиетті типологияға негіз ретінде анықтаған. Оның баптары: Әлеуметтік мінез-құлық дегеніміз адамның қоршаған ортада қалыптасқан салт-дәстүр мен әдет-ғұрыпқа икемделу динамикасына байланысты көрініс беретін энергиясы.Әлеуметтік мінез-құлық әлеуметтік ортаның өзгеруімен бірге өзгеріп тұрады.

Әлеуметтік мінез-құлық негізінде типология жасағанда Фромм адамдарды өз іс-әрекетінде қандай бағыт-бағдарды басшылыққа алатын ескере отырып келесі типтерді ұсынады:

Өнімсіздікке бағытталғандар типтері ішінде әлеуметтік мінез-құлықтың рецептивтік бағытта болу, қанаушылық (эксплуотатор), пайдакүнемдік (стяжательская), нарықтық (рыночная) бағытта болу

Рецептивтікбағыттағылар – ереже бойынша (рецепт бойынша), норма бойынша өмір сүретіндер, өз қажеттілігін қанағаттандыру көздері сыртта орналасқан, сондықтан матералдық құндылықтарды, білімді, ләзаттануды басқалар қамтамасыз етуі керек, ол тек өзгелер өзін жақсы көруі керек деп есептейді, ал өзі ешнәрсе істемей өмір сүруге бағытталған.

Қанаушы (эксплуотатор)бағытындағылар – бұлар да барлық игілік, қажетті нәрселер сырттан келеді, өзгелер оның қажеттілігін толық қамтамасыз етуі керек деп есептейді, Өзгелермен қатынасында сенімсіздік, арсыздық, агрессивтілік, қызғаншақтық және күншілдік білдіреді.

Пайдакүнембағытындағылар – бұл типтегілер өмірде табысты болуына күмәнданады, сондықтан барын шашпай-төкпей ұстауға тырысады, олар өздерін сақтау «қорғанын» соғып алады да, сол қамалға көбірек нәрсе тасып алуға және одан ешнәрсе шығармауға тырысады. Барлық нәрсесі өз орнында, ерекше тазалық сақтау. Өз айтқанынан қайтпайтын бірбет, өзгелерден күмәнданғыш.

Нарықтықбағытындағылар – қазіргі кездегі доминанта болып отырған тип. Өзін тауар ретінде бағалайды, сондықтан барлық қабілеті мен өнерін жарнамалап, сұранысқа ие болуға тырысады. Ол бәсекелестікке құмар, сондықтан өзіне сұраныс көп болса, ол өзін бақытты адаммын деп есептейді. Сондықтан оның құндылықтар жүйесі тұрақты емес, барлық қоршаған адамдарды олардың адамгершілік қасиетімен емес, табысымен бағалайды.

Өнімділікке бағытталғандар типі. Іс-әрекеттік қатынас моделдері деп атаған. Бұл типтегілер өзіне қатынасында ізгі ниетпен, өзінің барлық мүмкіншіліктерін ашып, табысты болуды, жемісті еңбек етуді көздейді, соған бағытталған.

3.Е.А.КЛИМОВ ДДО ӘДІСТЕМЕСІН ЖҮРГІЗУ ЖӘНЕ ҚОРЫТЫНДЫЛАУ.

Мақсаты:оқушыларды кәсіптілікке бағыттау,мамандық таңдау мүмкіндіктері мен бағыт - бағдарын беру.

Нұсқау:дифференциалдық сауалнама 20 жұптан тұрады. Ойланбастан жауап беріңіз. Егер ұнаса «+», нақты ұнаса «++», өте ұнаса «+++», ұнамаса «-«, нақты ұнамайды «--«, мүлдем ұнамайды «---« белгілермен белгілеу қажет.
Жауап нәтижелері «+» пен «-« саны ДДС жауап қағазында әрбір баған бойынша есептеледі

Жауабы:

1. Адам-табиғат.Мұнда тірі ағзалар,өсімдіктер,жануарлар мен биологиялық үрдістер еңбек объектісі болады. Бұған агрономия, жеміс, көкөніс және жүзім шаруашылығы,фермерлік іс,агроэкология,агрохимия және өсімдіктерді қарғау,балық тағамдары мен май технологиясы т.б. мамандықтар кіреді.

2. Адам-техника. Мұнда техникалық жүйелер,машиналар, аппараттар мен қондырғылар,материалдар мен энергия еңбек объектісі болады. Бұған байланыс желілері мен жалғау жүйелері,радиотехника,радиобайланыс, электромеханика,автоматика,телемеханика,металды қысыммен өңдеу т.б. мамандықтар кіреді.

3. Адам-адам.Адамдар,топтар,ұжымдар еңбек объектісі болады. Бұған емдеу ісі,педиатрия,медициналық-профилактикалық іс, стоматология,шығыс медицинасы,мейіркештік іс,формация,тарих және география мұғалімі,қазақ тілі мен әдебиет мұғалімі,музыка мұғалімі,педагог-психолог,заңгер, сатушы,тігінші,фотосуретші,кадрлар жөніндегі менеджер т.б. мамандықтар кіреді.

4. Адам-белгілеу жүйесі. Олардың еңбек объектісі шартты белгілер,шифрлар,кодтар,кестелер.Бұған экономикалық теория,статистика,маркетинг және коммерция,қаржы және несие,бухгалтерлік есеп және аудит, басқару мен ақпаратты өңдеудің компьютерлік жұйелері,қаржы агенті,корректор, биржа агенті,кеден ісі және т.б. мамандықтар.

5. Адам-көркем бейне. Бұл адамдар еңбек объектісі көркемдік бейнелер жасау,олардың рөлі,элементтері мен ерекшеліктері.бұған музыкатану,аспапта орындаушылық,режиссер,хореография, сценаграфия,композиция,операторлық өнер,кескіндеме, графика, мүсін өнері, өнертану,көркемдік өнер,дизайн,актерлік өнер,дирижерлау,эстрада өнері,зергер, суретші және т.б. мамандықтар кіреді.

БИЛЕТ

1.Биологиялық əрекетті жəне арнайы индивидуалды теорияның бағытын ашып жазуды В. М. Русалов В. С. Мерлиннің интегралды индивидуалдылығына толықтырулар енгізді. 1.Индивидуалдылықтың биологиялық факторы – адамдардың денелік морфофунцкионалды ұжымы ғана емес, сонымен қатар тірі əлемнің эволюционды даму процесінде қалыптасатын мінез – құлық программасы. Бұл программалар өз əрекеттерін ұрықтану кезінде бастап, іске асырады жəне үш айда эмбрионды тұрақты индивидуалды мінез – құлық формасы пайда болады. 2. Бір уақытта əрекет етуші заңдылықтардың 2 түрі бар. Біріншісінің іс-əрекет етуінің нəтижесінде психиканың мəндік - заттық сипаттамалары қалыптасса, (мотивтер, интеллект, бағыттылық), басқасының нəтижесінде – индивидуалды мінез – құлықтың формальді – динамикалық ерекшеліктері қалыптасады. Бұрын олардың пайда болуы туралы мəлмет болған жоқ, ал қазіргі уақытта мəндік – заттық сипаттамалар үшін жалпылану құрлымы психиканың өзгергіштігін қамтамасыз ете отырып, сыртқы ортадан беріледі. Ал формальді –динамикалық қасиеттің өзі арқылы биологиялық программалардың жлпыланған нəтижесін білдіретін басқа көзі бар. Осылайша, формальді – динамикалық қасиет адамзат іс - əрекетінінің барлық түрлерін сипаттай отырып, əлемде жоғалмай тұрақтылықты сақтай алады, ал заттық – мəндік - өзіндік өзгеру арқылы айналадағы ортада əр түрлі нəрселерге жауап бере алады

3. Жалпыланған туа біткен программа үш бағыт бойынша жүреді. Бірінші бағыт – мінез – құлықтың динамикалы – энергетикалық сипаттамалары (төзімділік, пластиттік, жылдамдық). Екінші бағыт – эмоционалды сипаттамалар (көңіл – күйді басқаратын сезімталдық, лабильділік). Үшінші – қалауы (когнетивті стильдің, стимулды ортаның). Осылайша, өмірлік тұрақтылық, сезімталдық, алуан түрлілікке ұмтылыс немесе адамның бір сарынды өмір барысында мүлде өзгермейтін, тұрақты қасиеттерін білдіреді. 4. Формальді қасиеттер (дəстүрлі түрде жалпы «Темперамент» түсінігімен бірігеді) оқшаулана өмір сүрмейді, ал тұлғаның жоғарғы ұйымдасқан құрлымына енеді. Бұл жағдайды В. С. Мерлиниерархиялы жүйе ретінде берген О анықтамасына жатқызуға болады.5. Формальді – динамикалық сипаттамалар іс - əрекеттің шарты мен алғы шарттары ретінде ғана көрінбейді, сонымен қатар оның динамикасына, өзіндік əртүрлілікке, стильіне əсер етеді, яғни іс - əрекеттің соңғы нəтижесін анықтайды. Осылайша, формальді - динамикалық қасиеттер іс - əрекет стильін таңдауда біршама еркінділікті білдіреді, осымен оның мүмкін болатын өнімді шекарасын қалыптастырады. Сонымен, индивидуалдылықтың арнайы теориясы - бұл адамның индивидуалды қасиеттерінің жалпы құрлымындағы биологиялық факторлардың орны мен құрлымы жəне пайда болуы туралы теория.

2. Мiнез қалыптасудағы басты шарт өмiрлiк мақсат, мұраттың нақтылығы. Мақсаттың болмауы не оның шашыраңқылығы босбелбеулiк, мiнезсiздiктiң белгiсi. Солайда болса, жеке адам мiнезi мен оның бағытбағдары екiталай нəрсе. Мiнез ерекшелiктерi адам қызығуларымен тығыз байланысты, бiрақ оның бұл қызығулары мəндi əрi тұрақты болуы шарт. Ал қызығулар үстiрт, тұрақсыз болған жағдайда, дербестiгiнiң кемдiгi мен тиянақтылығы болмағанынан жеке адам елiктегiш келедi. Қызығулар ұқсастығы мiнез теңдiгiн аңдатпайды. Мақсатқа жетуде бағытбағдар бiрдейлiгi болғанымен, əр адам өз жолын таңдайды, өзiне қолай, қайталанбас əдiстəсiлдердi пайдаланады. Осы дербестiктен адам мiнезiнiң ерекшелiгi көрiнедi. Белгiлi ықпалға ие мiнез бiтiстерi əрекет немесе қылық түрiн таңдауда айқын жүз бередi. Бұл тұрғыдан тұлғаның табысқа жету қажеттiгiн туындатқан ықылас, ниет көрiнiсiнiң деңгейiн (табандылық, шешiмдiлiк, жүректiлiк немесе ерiксiздiк, қорқақтық, күдiкшiлдiк ж.т.б.) мiнез бiтiсi деп тануға болады.

Билет.

1. Аутизм — (гр. autos - өзім) - адамның сыртқы дүниеден оқшауланып, өзімен-өзі болып, іштей сары уайымға салынған кездегі көңіл- күйі. Ең алғаш аутизм деген терминді 1912 жылы швейцар психиатрі Э.Блэхер ұсынған. Аутизм ауруын бірінші ашып зерттеген америка психиатрі Лео Каннер. Балалық аутизмі әр түрлі болады және зиятпен сөйлеу дамуының деңгейлері әр түрлі болады. Қазіргі уақытта аутизмнің нақты себептері анық зерттелмеген. Көп ғалымдардың деректері бойынша аутизммен ауырған балалардың себебі орталық жүйке жүйесінің бұзылуы салдарынан болады. Тұқым қуалаушылық фактордың әсері мол екенін көптеген зерттеушілер мойындайды. Сонымен бірге мидың органикалық зақымдалуы да аутист балаларда жиі кездеседі.

Кейде аутист бала туған кезде ерекше болады солғын, тамақ сұрап мазаламайды, жөргек суланса және бір жері ауырса сезбейді, өскен кезде ештеңеге қызықпайды, кейбір сөздерді немесе сөйлемдерді қағып алып, түсінбей қайталай береді. Жақын адамдармен анасымен байланысты симбиотикалық, сондықтан жақын адамдарды түсіну, аяу, көну деген ұғым жоқ.

Аутист бала ерке, тәртіпсіз сияқты әсер береді, бірақ диагнозды ерте қойып, ерте емдесе баланы жазып алуға болады. Аутист бала ешкіммен араласпайды, тұйық болады.

Аутист бала қоршаған ортаға, қоғамға мүлде қызықпайды. Тұрақты қорқыныштары пайда болып тұрады, өзіне-өзі агрессиялы, қол жұмсағысы келуі де мүкін. Бала өскен сайын сөйлеу мен зият (интеллектісі) дамуы төмендейді. Аутист балалардың назарын адамға, басқа нысанға аудару және бірнәрсе үйрету қиын. Ауру бала өзіне айтқан сөздерге мән бермейді, сұрақтарға және атын атап шақырғанға көңіл аудармайды, естімейтін керең сияқты болып көрінеді. Аутист бала сұрақ қоймайды және жауап та бермейді, мимика, ым-ишарат (жест) арқылы қарым-қатынас жасаудан бас тартады.

2.Әр адамның психикасы мен тұлғасына қайталанбастық тән. Бұл адамның даралығын көрсетеді. Мінез – даралықтың негізгі құраушы бөлігі.

«Мінез» сөзі өмірде және көркем әдебиетте кеңінен қолданылады. Басқа адамдармен қатынаса отырып әр адам өз мінезі танытады және өзгенікін бағалайды. Күнделікті өмірде қауым мінезді «жақсы», «жаман», «ауыр», «жеңіл» деп сипаттайды. Ара қатынасымыз бұзылған жағдайда, әдетте: «Мінезіміз келіспеді»,- деп жауап береміз. Түрліше мінез иелері ұқсас жағдайларда әр-түрлі ірекет етеді, күйзеледі. Егер біз келесі адамның мінезін жетік білетін болсақ, онда бізге оның әрекеттерін түсіну де оңайға соғады, ендеше, ол адаммен қатынасудың тиімді стильін таңдап, белгілі жағдайлардағы әрекет-қылықтарын болжай аламыз. Адамның іс - әрекеті сол іске деген қатынасымен қатар ерік - жігеріне , көңіл - күйіне , зеректігіне , ақыл ойына да байланысты болады . Адам бойындағы жақсы - жаман қасиеттер болады екен. Міне, осындағы ақылдылықты, адалдықты, қарапайымдылықты, кішіпейілділікті, инабаттылықты, шыншылдықты ата - аналарымыз, ата - бабаларымыз, ұстаздарымыз үйретеді. Ал осындай жақсы қасиеттерді ананың ақ сүтімен, бал тілінен бойымызға сіңіреміз. Жақсы бала осы қасиеттерді үйреніп, жаман мінез, әдеттерден, ұнамсыз қылықтардан аулақ болуға тырысады.
Адам мінезі сан алуан. Бұл адамның іс - әрекетінен айқын көрінеді: біреудің қимылы - шапшаң, екіншісі асықпайды, үшіншісі – іске ойланбастан кірісе салады. Адам бойында көрінетін мұндай ерекшеліктер МІНЕЗ деп аталады. темперамент қасиеттеріндегі көптүрлілік даралық ерекшеліктер кешенін тұтастай сипаттай алмайды. Адамдар арасындағы айырмашылықтардың көптүрлілігі соншалық, олар өмірдің барлық қырларынан көрінеді. Адамдар тек сырт бейнесімен ғана емес, күллі психикалық құрылымымен, яғни басқа адамдар мен зеттаға қатысты әрекет-қылық мәнерімен, қарым-қатынасқа түсу тәсілдерімен ерешеленеді.

3. «Дифференциалды-диагностикалық сауалнама» әдістемесі (Е.А.Климов)

Әдістеме Е.А.Климов классификациясымен сәйкескестікте түрлі мамандықтарға сұрыптау үшін арналған. Жасөспірімдердің және ересек адамдардың профбағдарлануы кезінде пайдалануға болады.

Әдістеме мазмұны: зерттелуші берілген қызмет түрлерінің 20 жұбынан бір ғана түрін таңдау керек және парақтың сәйкес торында «+» белгісін табу қажет .

Нұсқау: «Сіз қандай да бір оқуды бітірген соң, кез келген жұмысты орындай аласыз ба деп елестейік. Бірақ егер сізге тек екі мүмкіндіктің біреуін ғана таңдау керек болса, сіз қайсысын таңдайтын едіңіз»

Тексеру уақыты шектеулі емес. Дегенмен, тақырыпты ұзақ уақыт бойы ойланбау керек, әдетте 20-30 минут қажет.

Техниканы жеке және топта пайдалануға болады.

Эксперимент сұрақтарды топтар тобына оқып бере алады, бірақ бұл жағдайда жауап уақыты шектеулі. Бұл әдісэкспериментатор шектеулі уақыт интервалында жұмыс істеуі керек болғанда қолданылады.

Тест нәтижелерін интерпретациялау:

Тақырыпқа ең көп балл жинаған мамандық түрін таңдау ұсынылады. Қызмет түрлері:

• «адам табиғаты» - өсімдік шаруашылығы, мал мен орман шаруашылығына байланысты барлық мамандықтар;

• «техника» - барлық техникалық мамандықтар;

• «адам-адам» - адамдарға қызмет көрсетуге, коммуникациямен байланысты барлық мамандықтар;

• «адам белгісі» - санау, сандық және алфавиттік белгілерге, оның ішінде музыкалық мамандықтарға қатысты барлық мамандықтар;

• «жасампаз бейнесі» - шығармашылық мамандықта

Билет.

1. Генотип және жүйке жүйесінің қасиеттері.

Генотип (ген және гр. typos – пішін, үлгі) – тірі организмдердің көбеюі кезінде ата-анадан берілетін клеткадағы барлық гендердің жиынтығы.

«Генотип» терминін 1909 жылы даниялық генетик В.Иогансен ұсынған. Оған барлық геном (ядролық гендер) мен плазмогендер (цитоплазмалық гендер) жатады.

Генотип ағзадағы тұқым қуалаушылық қасиеттің негізі болып есептеледі. Генотип болашақ организмнің дамуында, құрылысында, тіршілігінде, яғни барлық белгілерінде, қасиеттерінде, фенотипінде көрінеді. Организмнің тұқым қуалау белгісі немесе қасиеттері, оның дамып қалыптасуы Генотиптің құрамындағы белгілі бір геннің қызметіне байланысты болады, сондықтан бір геннің қызметі өзін қоршаған генетикалық ортаға байланысты. Мысалы, өсімдік жапырағына жасыл түс беретін пигмент хлорофилдің түзілуін белгілі бір ген анықтайды. Ал ол ген өз қызметін атқару үшін оған қолайлы жағдай, яғни жарық қажет. Сонда ғана жапырақ жасыл түске боялады. Егер өсімдікті қараңғы жерде өсірсе, ол бозарып кетеді, себебі, ген өзінің қызметін толық атқара алмағаны.Генотип – жиынтығы тұқым қуалайтын белгілері мен қасиеттерін, алынған особью ата-аналар. Сондай-ақ, жаңа қасиеттердің нәтижесінде пайда болған мутациялар гендер, олардың ата-аналар. Генотип қалыптасады өзара іс-қимыл кезінде екі геном (аналық жасуша мен сперматозоидтың аналық) және білдіреді наследственную дамыту бағдарламасын бола отырып, біртұтас жүйесімен емес, қарапайым сомасы жеке гендерді. Тұтастық генотиптерін нәтижесі эволюциялық даму барысында барлық гендер болған тығыз өзара іс-қимыл бір-бірімен және ықпал етті сақтау түрінің әрекет ете отырып, пайдасына тұрақтандырушы іріктеу. Мәселен, адам генотип анықтайды (детерминирует) бала, қоян – беляка ұрпақ ұсынылады зайчатами, күнбағыс өседі, тек күнбағыс.Генотип – бұл жай ғана сомасы гендердің. Мүмкіндігі мен нысаны көріністері гена тәуелді орта. «Ұғымына қоршаған кіреді ғана емес, шарттары, қоршаған тор, бірақ және болуы басқа гендер. Гендер өзара іс-қимыл бір-бірімен және қалған бір генотипе мүмкін әсер көрінісі қолданылу көршілес гендердің.

Жүйке жүйесі - адам мен жануарлар организмдерінің қоршаған ортаға бейімделуін реттейтін жүйе. Жүйке жүйесін зерттейтін морфологияның бөлімін гр. neurologia (грек, neuron — жүйке, жүйке жасушасы; logos — ілім) деп атайды. Жүйке жүйесінің қызметтері рефлекстер арқылы іс жүзіне асад Жүйке жүйесінің қасиеттері мен адам қабілеті арасындағы байланыс.Мінез – құлық пен жүйке жүйесі қасиеттерінің байланысына алғаш рет көңіл аударғандардың бірі көрнекті орыс физиологі И. П. Павлов өзінің итке жүргізген тәжірибесінің нәтижесінде күш, қозғалушылық, теңдік сияқты жүйке процесстерінің түрлерін көрсетті. Бұл сапалар дарақтарды ортаның өзгеруіне икемделуін қамтамасыз етеді. Дегенмен, бұл қасиетерді құрмалай отырып, теориялық тұрғыда жүйке жүйесінің 24 типін бөліп көрсетуге болады (соған қоса түр мінез – құлықтың кеңейтілген бейнесінде белгіленеді). Олардың төртеуі медицинада бұрыннан белгілі темперамент түрлеріне сәкес қойылады (сангвиник, флегматик, холерик, меланхолик), бірақ И. П. Павлов жануарларға жасалған эксперименттердің арқасында алынған заңдылықтар адам мінез – құлқына тура келтірілуі мүмкін.Жүйке жүйесінің қасиеттері Даралық психологиялық айырмашылықтар ретінде Б. М. Павловтың ықпалынан біршама айрықшаланады.Олар өздерінің зерттеулеріне тұрғызған принциптер әлі күнге дейін дифференциалды – физиологиялық зерттеулердің негізін білдіреді.1. Қасиеттерді емес, түрлерді зерттеу қажет. Егер И. П. Павлов ситетикалылығын ұстанса, (типологиялық ықпалдың) онда Б. М. Теплов бірінші жеке қасиеттерді бөліп алу қажет, ал кейін олардың мүмкін болатын бірігуін зерттеуге болады деп тұжырымдайды.2. Жеке жағдайлардың суреттелуін емес, сандық анализді іске асыру қажет. Бұл принцип зерттеудің обьективті парадигмасына жаратылыстану ғылымдарының нақты зерттеулеріне сүйенеді.3. Жүйке жүйесі қасиеттерінің күнделікті көріністерді суреттеуін емес, ал лабараторлы эксперименттерді қолдану қажет.4. Ағзаның тек еріксіз реакцияларын зерттеу қажет. Яғни өмірлік элементтердің реттелуі минимумға жеткізілуі қажет5. Психофизиологиялық сипаттамалардағы индивидуалды айырмашылықтарға бағалау ықпалдарын қолдануға болмайды (яғни жақсы және жаман қасиеттер болмайды, олардың әр қайсысы қандайда бір іс - әрекетке пайдалы болуы мүмкін).Б. М. Теплов пен В. Д. Небылицын қозу және тежелу процестеріне қатысты барлығы төрт – төрттен қасиеттерді бөліп көрсетті, барлығы – сегіз.1. Қозуға тең емес жүйке жүйесі болып табылатын күш (төзімділік) – бұл ұзақ ұстайтын немесе жиі қолданылатын қозу.

Бекітулермен бірге шартты рефлекстердің қысқа интервалдарының көптеген қайталанулар арқылы – эксперименталды әдіспен күшті зерттеу үшін қолданады. Күшпен бөтен тітіркендіргіштерге, концентрация ерекшеліктеріне, көру және естудің абсолютті болжамның жүйке жүйесінің күші – бұл И. П. Павлов қабілетті – дифференцианалдылық құрау үшін қажетті жиі қайталанатын тежелу тітіркендіргіштердің әрекетін ұстайтын қабілет деп көрсеткен. Сонымен, күш жүйке жүйесінің төзімділігі мен еңбекке қабілеттілігін білдіреді.

2. Динамикалылық – шартты реакциялардың қалыптасу жылдамдығы.

3. Жүйке процестерінің жігерлілігі – тітіркендіргіш белгілерінің қайта қарастырылуы, қозудың күйзеліспен, күйзелістің қозумен ауыстырылу жылдамдығы. Бұл қасиет оқытудың негізі болып табылады.

4. Лабильділік – жүйке процестерінің тоқтатылуымен пайда болатын жылдамдығы.

Парциалды сипат емес, бұл қасиеттердің валенттілігін бөліп көрсетуге кеңейтілген мидің белсендіру қасиеттерін білдіру мүмкін болатын және осылайша коррелятор негізі ретінде орталық жүйке жүйесінің қасиеті табылады. Э. Э. Г. көмегімен орталық жүйке жүйесінің қасиеттеріммен сәйкес келетін төрт интегративті қасиеттер: кеңістік – уақыттық синхронциясы, мидің бүтіні ретіндегі лабильділігі максималды жетістік жылдамдығы мен белсенділік жетістіктерінің минималды шегі. Көрініп тұрғандай, бұл қасиеттер психиканың барлық маңызды бөліктерінде индивидуалды айырмашылықтарды түсіндіре алады, - темперамент түрлері, мінездің, когнетивті стильдер, интеллектуалды және де басқа процестердің жылдамдығы бұл сипаттамалармен байланысты.

Жүйке жүйесінің динамикалылығы мен күшін зерттей отырып, В. Д. Небылицын орталық жүйке жүйесінің қасиеттері мен психологиялық көріністерінің анық байланысатынын белгілеген, - мысалы жүйке жүйесі әлсіз адамдар монотонды жұмыстарымен жеңіл шұғылданады, ал экстремальді жағдайда күш – қуаты мен динамикалылығы жоғары адамдар өздерін жақсы көрсетеді.

Жүйке жүйесінің жалпы қасиеті адам мінез – құлқының тұрақты негізін құрайды, сондықтан олардың тұқымқуалаушылығын зерттеу туралы сұрақ туады. Егіздерге жасалған зерттеулер Э. Г. Г. – нің ішкі құрсақтық ұқсастығы аса жоғары, оған қоса бұл балалар мен егде егіз адамдарға да қатысты екенін көрсетті. Сонымен қатар онтогенездегі орталық жүйке жүйесінің қасиеті (динамикалылық пен күштің) табиғи тұқымқуалаушылыққа қатысты тұрақты өмір сүреді.

Осылайша, Орталық жүйке жүйесінің тұрақтылығы жайлы қорытынды шығаруға болады, бірақ олардың шығу тегін түсіндіруге болмайды. Осылай адам мінез – құлқы мен оның индивидуалды вариацияларын биологиялық тұрғыда анықтай отырып, олар әрқашан тұқым қуаламайтынын көреміз.

БИЛЕТ

1.Қабілет- адамның бір іс-әре-кетті орындауда әрқилы деңгейде көрінетін жеке қасиеті. Қабілеттілік – адамның мінез-құлқын реттеп, оның тіршілік етуіне қызмет етеді, психикалық әрекеттің негізіне, шартына айналады. Қабілет-тілікті анықтайтын қаси-еттер: сезімталдық, байқағыштық, аңғарымпаз-дық, зеректік, ойлампаз-дық, көрегендік, зерделі-лік, идеяларды оңай туындата алушылық, сөз саптау еркіндігі, тұтас қабылдауға, ұғымдарды салыстыруға (алыстату, жақындату, қиыстыру, т.б.), топшылауға бей-імділік және тағы да басқалар. Қабілеттің дамып, қалыптасуы әртүрлі деңгей-де өрістеп отырады. Оның алғашқы деңгейін репродуктивтік, екінші деңгейін шығармашылық деп атайды. Мұндағы репродуктивтік деңгей – жұрттың бәріне ортақ оқи, жаза, есептей білу, шығармашылық деңгей – арнайы қабілеттіліктің танылуы. Әрбір адам баласы өз бойындағы қабілеттің дамып, қалыптасуындағы алғашқы деңгейінде оқу, білімді игеруге, іс-әрекетті қажетті дәрежеде жүзеге асыруда икемділік көрсететін болады. Екінші деңгейде жаңа бір заттар мен туындыларды жасай алатын мүмкіндігін байқатады. Қабілеттің қандай түрі де еңбекпен дамып, қалыптасады. 1. Қандай бір қабілеттің дамуында нышандар белгілі орын алады. Мамандар оны – адамның туыстан берілетін анатомиялық-физиологиялық белгісі деп есептейді. 2. Қабілет бейімділіктен басталады. Әркімнің жастай, ержеткен соң белгілі бір әрекетпен айналысуға бет бұруы, оған ынта-ықыласының артуы – оянып келе жатқан қабілеттің алғашқы белгісі. Ол негізінен, бейімділік деп аталады, қай іс те осы бейімділіктен бастау алады.

2. Қабілет – бір адамды екіншісінен ерекшелендіретін дара психологиялық ерекшелік; Қабілет - барша тұлғаға тән болған ортақ сапа емес, кей адамға ғана дарыған қандайда бір не бірнеше іс-әрекетті табысты орындауға жарайтын өзара ептілік; Қабілет - нақты адамда топталған білім, ептілік және дағдылардан оқшау қажет әрекетті игеру желісінде ғана көрінеді.

Сонымен жоғарыдағы анықтамаларға негізделіп, мынандай қорытынды жасауға болады, яғни, қабілеттер – іс - әрекетте көрінетін және оның орындалуының шарты болып табылатын адамның жеке даралық психологиялық ерекшелігі. Қабілетке білімді, ептілікті және дағдыны меңгеру процесінің жылдамдығы, тереңдігі, жеңіл-дігі және мықтылығы жатады, бірақ қабілеттің өзі білім мен ептілікке әкеп соқпайды. Зерттеулер бойынша қабілет - өмірлік қалыптасу, олардың дамуы жеке даралық өмір барысында жүреді, ал орта, тәрбие – оларды белсенді қалыптастырады.

 Барлық қабілеттің түрлерінің дамуын қамтамасыз ететін ең негізгі фактор – іс әрекет, олай болса балалардың негізгі іс - әрекеті ойын әрекетін белсендіре отырып, шығармашылық қабілетті дамытуға болатындығы дәлелдене түседі. Онымен байланысты дарындылық факторы ретінде еңбек қабілеттілігі жатады.3.Айзенк сауалнамасы (15-18 жас аралығындағы жеткіншектерге арналған) Мақсаты – бала темпераментінің ерекшеліктерін айқындау. Нұсқау: Сізге өзіңіздің тәртібіңіз және сезім ерекшеліктеріңізге байланысты бірнеше сұрақтар беріледі. Әр сұрақтың тұсында «ИӘ» немесе«ЖОҚ» жауабы үшін орын қалдырылған.Тез және мұқият жұмыс істеуге тырысыңыз. Бір сұраққа ойланып, кеп уақыт жұмсаудың қажеті жок. Сіздің тез қайтарылған жауабыңыз кымбат. Барлық сұрақтарға бірнеше ғана минут арнағаныңыз жөн. Еш сұрақ жауапсыз қалмасын. Парақты аударып, жұмысқа кірісіңіз. Тез қимылдаңыз және жауаптың «жақсы», «жаман» болып бөлінбейтіні естен шықпасын. Бұл Сіздің ақыл-ой немесе қабілет сыны емес, тек темперамент ерекшеліктеріңізді анықтау ғана. 57 сұрақ қойылады.Г.Айзенктің анықтамасына орай, қолдағы алынған нәтижелерге сүйене отырып, әр типтің өзіне тән қасиеттері болатынын айта кеткен жөн. Мысалы:1. Холерик - сезімтал, тынымсыз, агрессивті, шамданғыш, көңіл-күйі өзгергіш, басқамен қарым-қатынаста және сезім қатынасында тұрақсыз, әр түрлі жағдайларда соқпа мінезді, оптимист (болашаққа сеніммен карайды), белсенді, пысык, байқам, сенгіш, ашуланшақ т.с.с.

2. Сангвиник — ашық, көпшіл, сөзшең, қайырымды, қысылып-қымтырылмайды, өмір сүйгіш, уайымсыз, беймаза емес, көтеріңкі көңілді, басшылыққа бейім, т.с.с.3. Флеглштик — сак, енжар, байыпты, өзгеге жақсылық тілегіш, ынтымақшыл, өз ісін ойлап істейтін, сенімді, тұрақты, бір қалыпты т.с.с4. Меланхолик — беймаза, ренжігіш, ойлампаз, қырағы, пессимист (өмірден түңілгіш), түйық, ұстамды, көп сөзі жоқ, ригидтік (керітартпа) қасиеті бар, т.с.с.Темперамент типінің (түрінін) салыстырмалы тұрақтылық, қасиеті жөнінде пікір қорытып, мінез және темперамент ара қатынасын ажыратып алған жөн. Оқушылар мен оқытушылардың мінез ерекшеліктерін анықтау жолындағы әр темпераменттік типтің атқарар ролі орасан зор.

БИЛЕТ.

1.ИДЕНТИФИКАЦИЯ ЖӘНЕ ЖЫНЫСТЫҚ ТИПИЗАЦИЯ ТЕОРИЯЛАРЫ.

1.Идентификация -өзін біреумен немесе бір нәрсемен ұқсастыру.

Жынысты рөлдің идентификациясы - бала өзін белгілі бір жыныс өкілімен теңестіруі, жыныстық рөл қылықтарының соған сәйкес түрлерін игеруі. Жынысты рөлдің идентификациясы — баланың өзімен жынысы бірдей немесе басқа адамдардың қылықтық ерекшеліктері мен психологиялық жақтарын өзіне иемдену үрдісі мен нәтижесі. Әр түрлі әлеуметтік рөлдерді орындаудағы белгілі бір жыныс өкіліне тән қылықтар. Фрейдтің идентификация теориясы бойынша бала санасыз түрде өз жынысын ересек адам бейнесіне ұқсатады және оның жүріс тұрысын қайталайды.Ол көбіне анасы немесе әкесі.Уолтер Мишельдің жыныстық гендерлік типизация теориясы жағымды және жағымсыз үйрету мәселесіне көңіл бөлген.Лоуренс Колбергтің когнитивті-генетикалық теориясы осы процестің танымдық жағына мән береді: бала алдымен еркек немесе әйел болу көрінісін меңгереді,содан соі өзін бала немесе қыз рөліне қояды,осыдан келіп өзінің жүріс-тұрысын жыныстық рөлге сәйкестендіреді.Осы теориялар бірін-бірі толықтырып отырады.Баланың алғашқы гендерлік әлеуметтенуі туа салысымен басталады,яғни ата-аналар нәрестенің жынысын біліп,қыз болуға немесе ұл болуға үйрете бастайды.

2.ҚАЗІРГІ ДИФФЕРЕНЦИАЛЬДІ ПСИХОЛОГИЯДАҒЫ ДИАГНОСТИКА.

2.Қазіргі жалпы ғылыми көзқарасқа сүйенсек, «диагностика» дегеніміз- белгілі бір обьектінің ахуалын танып білу немесе оның тәртібінің болжауы мен сол тәртібіне әсер етуінің мүмкіншіліктері туралы шешім қабылдау мақсатында сол обьектінің негізгі параметрлерін тез тіркеу жолымен содан кейін оны белгілі бір диагностикалық категорияға жатқызу жүйелерін тану болып табылады. Сондықтан, психодиагностика деген кезде, біз диагностикалық танымның белгілі бір обьектілер,яғни психикасы бар нақты адамдар туралы айтамыз. Әртүрлі қасиеттерді зерттеуден ғылыми психодиагностиканың диагностикалық қорытындыға өту үшін белгілі бір әдістерді, тесттерді, эксперттік шкалаларды қолдануды талап етеді. Сондықтан, психодиагностиканың негізгі түсініктеріне диагностикалық қасиеттер және диагностикалық категорияларды жатқызамыз. Қасиеттерді зерттеп, тіркеуге болады. Ал категориялар негізгі зерттеуден жасырын, олар латентті (латентные переменные) болып келеді

диагностиканың мақсаты - адамның қайсы психикалық қасиеттері өзара қайшылықтарға ұшырағанын анықтау. Бүл ішкі конфликтті шешуге көмектеседі.Психологиялық функцияларды анықтау үшін психодиагностикалық әдістемелер, тестер, ал кейбір қабілеттерді диагностикалау үшін лабаротория қызметкерлері оригиналды авторлық әдістемелерді өңдеп шығарды. Бұл жерде ортақ (мнемикалық, интеллекттік) және арнайы (музыкалық, математикалық, тілдік) қабілеттер мен олардың нышандарын қарастырады.Дифференциация мен индивидуализация мәселесі білім беру жүйесіндегі стратегияны өңдеуде қолданылады. Оның белсенділігі, өзектілігі қоғамдық өзгерістерге, экономиканың қарқынды дамуына байланысты өсе түседі:Оқу мен тәрбиеге дифференциациялануы үшін альтернативті бағыт таңдау мақсатында;
Арнайы мектептердің пайда болып, қоғамда.

3. ИНТЕЛЛЕКТ ТЕСТІСІН ЖҮРГІЗУ,ҚОРЫТЫНДЫЛАУ.

3.  Интеллект тестілері –индивидтің ақыл-ой әлеуетін анықтауға арналған психологиялық диагностика әдістемелері. Интеллект тестілерінің көпшілігінде сыналушыға арнауыл бланкте тестінің міндеттері солардан құрастырылған терминдер мен ұғымдар арасындағы нұсқауда көрсетілген логикалық топтастыру, ұқсастыру, қорыту және т.б. қатынастарды анықтап белгілеу ұсынылады. Сыналушы өзінің шешімдерін жазбаша түрде, не бланкіде бар бірнеше варианттың біреуіне белгі қояды. Есептер кейде суреттерден, геометриялық фигуралардан және т.б. тұрады. Тестілер есептеріндегі дұрыс орындалғандарының санына қарап сыналушының ойдағыдай өткені анықталады, зияткерлік коэффициенті шығарылады. Алайда тестілеу нәтижелерінің сыналушының ақыл-ой әлеуетін анықтаудан гөрі оның бұған дейінгі тәжірибесінің, оқытылғандығының ерекшіліктерін анықтауға ғана себеп болатын жағдайлар мен қиыншылықтар бар. Сондықтан бұл нәтижелерді «тестілік» немесе «психометриялық» зият деп есептеуге де негіз бар. Шын мәнінде «тестілік» зият индивидтің ақыл-ойы дамуының деңгейін көрсетеді

БИЛЕТ

1.ДИФ.ПСИХОЛОГИЯДАҒЫ ДИАГНОСТИКАЛЫҚ ӘДІСТЕР

Д.п зерттеу әдістеріне бақылау ,эксперимент, интроспекция, егіздер, құжаттарды зерттеу, сұрақтама, биографиялық статистикалық талдау, тестілеу жатады.

Бақылау. Бақылау кезінде зерттеуші баланын мінез-кұлқын табиғи жағдайда белгілі бір мақсат көздей отырып кадағалай-.ды және көріп байқағандарын көзден таса қылмай есепке ала­ды. Бақылаудың табысты болуы оның мақсатының қаншалықты дұрыс тұжырымдалғандығына байланысты. Егер зерттеуші бақылау басталмас бұрын бала мінез-құлқынын қай жағына көбірек көңіл аударуы керек екенін анықтап алмаса, онда әсері бытыраңқы, тұрақсыз болады. Бала жақтағы бөлмеден бұл әйнек айна сияқты болып көрінеді де, бақылаушы жақтан терезеге үқсайды. Жасырын бақылау үшін телевизиялық қондырғылар да пайдаланылады.

Эксперимент. Бақылауға зерттеушінің бала психикасындағы өзін қызықтыратын белгілерді табуына әсер ететін неғұрлым белсенді әдіс көмекке келеді. Ол — психологиялық эксперимент. Эксперимент кезінде зерттеуші баланың іс-әрекеті өтетін жағдайды әдейі жасайды және түрін өзгертеді, олардың алдына белгілі міндет қояды. Осы міндеттің қалай шешілуіне қарай -сыналушының психологиялық ерекшеліктері қаралады. Мәселен, бір зерттеу кезінде мектепке дейінгі балалық шақта ойлау мүмкіндігі кимылдардың, бейнелердің, сөздердің көмегімен қалай дамитынын бақылаған. Мектепке дейінгі түрлі жастағы топтардың балаларына «тетікті» міндеттер сериясы ұсынылған. Оның мәнісі бала «тетіктің» алыс жатқан иініне бекітілген суретті алуы үшін «тетіктің» өзіне жақын жағын қалайша бұру керектігін білуі керек.Интроспекция - өз психикасын басқаратын заңдылықтарды ашу барысындағы, бақылау. Дуалистік философияда (тән және рух) интроспекция негізгі философиялық методология болып саналады. Интроспекцияға Т. Гоббс, Д. Локк, Д. Беркли, Д. Юма, Д. Миль т.б. экспериментті психологияның негізін салушылар В. Вунд көп мән берді.^[1]

2.ЖЫНЫСТЫҚ ӘЛЕУМЕТТЕНУ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК

Гендрлік психология – тұлғаны белгілі-бір жыныс өкілі ретінде оның қалыптасу мен дамуының заңдылықтарын зерттейтін психологияның бір саласы болып табылады. Ал оның жыныстық психологиядан айырмашылығына келетін болсақ, гендрлік психология ерлер мен әйелдердің психологиялық ерекшеліктерін ғана емес, жыныстық дифференциация, стратификация, иерархизация құбылыстары нәтижесіндегі тұлғаның даму заңдылықтарын зерттейді. Жыныс психологиясын әйел мен ерлер арасындағы физиологиялық және биологиялық айырмашылықтарды қарастыратын болса, ал гендрлік психология бұл айырмашылықтардың әлеуметтік (статустық, әлеуметтік позиция, рөлдік, қарым-қатынастық, таптаурындық, т.б.) жағын зерттейді [1]. Бұл мақалада біз гендрлік айырмашылықтың адамның эмоция аймағымен байланыстырып қарастырамыз, атап айтқанда эмоционалдылық немесе эмоциялық интеллект сферасындағы өзгешеліктер. Тұрмыстық көзқарастар бойынша индивидтің жыныстық сәйкестілігі биологиялық тұрғыдан «беріледі» дегенмен, жыныстық сәйкестілік (идентификация), яғни белгілі-бір жынысқа өзін саналы түрде жатқызу – онтогенезді, жыныстық әлеуметтену мен өзіндік сана дамуын байланыстыратын күрделі био-әлеуметтік процесс болып табылады [20]. Бұл процесс жыныстық ұяшық даму сәтінен бастау алып, бірнеше сатылар көлемінде қалыптасады және әр даму сатысының өзіндік спецификалық міндеттері бар. Американдық ғалым Д. Мани жыныстық дифференциацияның келесі сатылары мен компоненттерін жіктейді

3.КЭТТЕЛЛДЫҢ 16 ФАКТОРЛЫҚ ТЕСТІ.

Бірінші рет 1950ж. Р. Кеттелл ұсынған, 1970ж. тест жаңадан өңделіп шығарылды. Бұл сұрақтама тұлғаның 16 қасиетін өлшеуге бағытталған. Анықталған 16 қасиет факторлық талдау арқылы шығарылды, және Кеттелдың тұлға бітімдерінің құрылымдық теориясына негізделген. Тест бойынша алынған балдар стандартты стэн шкаласына ауысытырлады. Тұлға профилі график түрінде салынады, оны интерпретациялауда әр факторлың көріну дәрежесі және нормативті көрсеткіштер ескеріледі. Сұрақтаманың 2 эквивалентті формасы бар, сонымен қатар жас өспірімдерге және балаларға арналған нуқаулар бар. Сұрақтаманың факторларын Кеттелл әр түрлі психодиагностикалық мәліметтердің негізінде жинаған.Олар: L, Q, T.

L-мәліметтер –адамның өмірлік жағдайларда көрсететін ерекшеліктер

Q-мәліметтер –адамның өзіндік есеп беруі, өзін-өзі бағалуы арқылы жинақталған мәліметтер

Т-мәліметтер – басқа объективті тесттер арқылы жинақталған мәліметтер

 

Билет

1)ӨМІРДЕГІ ЖАЛПЫ ҚОҒАМДЫҚ – САЯСИ ТҰЛҒА ТИПОЛОГИЯСЫЖеке тұлға типологиясы психологиялық танымның іргелі мәселесі болып табылады. Ең алғашқылардың бірі болып нақты зерттеу жасаған Карл Густав Юнг болатын              ( Психологические типы) . Адамның қоғамдық типологиясын дамытуға үлкен үлес қосқан американдық психолог Е.Форм . Оның теориясына сәйкес, адамдардың психикасы мен әлеуметтік құрылымы арасындағы байланыстар - әлеуметтік ортаға әсер ететін адам психикасымен дамытылған әлеуметтік белгілер. Оның анықтамасы бойынша, әлеуметтік сипаттағы «ерекше мәдениеттің көптеген мүшелеріне тән сипат құрылымының өзегі» болып табылады. E. Форм қоғамның маңыздылығына қоғамның талаптарына тиімді бейімделуге және қауіпсіздік пен қауіпсіздікті сезінуге мүмкіндік беретініне сенді. Адамзат тарихында ол әлеуметтік сипаттың төрт түрін: қабылдаушы (пассивті), экспертті, жинақтаушы және нарық түрлерін анықтады.

Заманауи әлеуметтанудағы ең көп таралған әдіс - бұл құндылық бағдарларына байланысты жеке тұлғаның типологиясы:

-дәстүрлер негізінен борыш, тәртіп, тәртіп пен заңға бағынатын құндылықтарға, сондай-ақ тәуелсіздік және өзін-өзі жүзеге асыруға деген ұмтылыс сияқты қасиеттерге ерекше назар аударады;

-идеалистер, керісінше, тәуелсіздіктің күшті көрінісі және дәстүрлі нормаларға сыни көзқарасы, өзін-өзі дамытуға қатысты көзқарастар және билікке елемеу;

- өмір ағымынан ырқына түскендей сезінген, күйзеліске ұшыраған, күйзеліске салынған әл-ауқаттың төмен өзіндік мінез-құлқымен ерекшеленетін,

- реалист-борыш өзін-өзі жүзеге асыруға ұмтылысты борыш пен жауапкершілік сезімімен, өзін-өзі тәртіппен және өзін-өзі бақылаумен дұрыс скептицизммен біріктіреді;

-гедонистік материалистер ең алдымен «мұнда және қазір» рахатына, «өмірден ләззат алуға» және тұтынушылардың тілектерін қанағаттандыруға ұмтылған.

Басқаша айтқанда, адамның әлеуметтік түрі - әлеуметтік жүйенің адамның құндылық бағдарларына қалай әсер ететінін және оның нақты мінез-құлқына қалай әсер ететіндігін зерттейді.

Саясат субъектілерінің жалпы сипаты – қоғамның саяси өміріне саналы түрде қатысады. Оған сабақтар, саяси партиялар, кәсіподақтар, әлеуметтік топтар мен ұйымдар, этникалық және демографиялық қауымдастықтар және қауымдастықтар кіреді. Бірақ саясаттың барлық субъектілері арасында бастапқы, негізгі пән - бұл адам. Сайып келгенде, ол саясаттың басты құрушысы. Дегенмен, саясаттың өзі, өз кезегінде, жеке басын қалыптастырады. Сондықтан, жеке тұлға саясаттың мәні мен объектісі болып табылады. Жеке тұлғаның саяси мінез-құлық типологиясы әр түрлі нысандарда жүзеге асырылуы мүмкін:

-салыстырмалы ортақ егеменді саяси тұлға

-саяси топтың өкілі. Бұл жерде адамның рөлі бастапқыда белгіленеді және ол өзінің мәртебесіне байланысты белгілі бір ұйымға тиесілі, жарғы мен нормаларына саяси мінез-құлықтың белгілі бір жолын белгілегендіктен оны орындауға міндетті;

-саяси көшбасшы - басқа біреудің саяси мүдделерін жүзеге асыру үшін басқаларға ықпал ете алатын билік функцияларын атқаратын адам. Ірі саяси көшбасшылар көшбасшы болып табылады. Мұндай адамдар үшін саяси қызмет - бұл өмірдің негізгі саласы және негізгі мамандық.

2) ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕҢБЕКТЕРДІҢ ТИПОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ

Кәсіби типологияларға қатысты, ақылдық еңбектің жұмысшыларын классификацияға бөледі.Олар мынадай типтерге бөлінеді: прометеи – шығармашыл - ойлаушы адам, ой, тұжырым генераторлары, эрудиттер - жеке ес процесстерін сақтаушылар ,фактларды жинаушылар және тіркеушілер,бейнелердің шебері, реттік орындаушылар , дайын әдістермен және құралдармен жұмыс жасаушылар. Синтетикалық , интуитивті іс- әрекеттен аналитикалыққа ауысуы. Ол ес пен зейінге тәуелді.

С.Стивенстің ойынша ғылыми іс бір – біріне қарама – қарсы темпераменттен бөлінеді деп тұжырымдады. Бейімділігі бойынша : бірі – талдауға, екіншісі – синтезге ,бірі – қаталдыққа, екіншісі – еркіндікке, бірі – логикаға, екіншісі – білімдікке, бірі – пішіндеуге , екіншісі – интуитизмге. Тек қаталдықты мойындайды. Екіншіден талаптың дәлдігін тітіркендіреді. А.Пуанкаре бойынша, әр ғасыр математикада осы екі ақылдылық типін көрсетеді және олар кезек – кезек жеңіске жетіп отырады.

К.Марвеннің зерттеуінще, қазіргі уақытта қауіпсіздік еңбегінің аймағында адамдар өз арасында қабілеттерінің психологиялық ережелерге ауысуымен, ойлауымен, іс – әрекеттерімен ерекшеленді.

Мұндай психологиялық типтер кәсіптік мотивацияның көрсеткіштерімен ажыратылады.Э.С Чугуновтың зерттеулері бойынша , доминантты типтегі тұлғалар үшін кәсіби мотивацияның бағыттылығы «іс – әрекет» тәуелді. Конформистік тип психологиялық нормалардың тұрақсыздығынан көрінеді.

Жалпы тұлға типологиясына сәйкес мамандыққа К.А Абульханов – Славская бірнеше тұлға типтерін көрсетті. Бұл тұлғалық тип үшін кәсіп шектеулі және оның ерекшеліктерімен анықталады. Егер адам өз таңдауын кездейсоқ жасаса, оны басқа мамандыққа ауыстыруды немесе жаңасын іздеу күтеді.

3) «Ю.В.КОТЛЯКОВТІҢ «ӨМІРЛІК МАҒЫНАЛАРДЫ АНЫҚТАУ ТЕСТІ»

Котляковтың модификацияланған тесті . Тестке берілген уақыт – 15 минут, жауаптар үшін, 24 пікірдің ішінен, бір тізім ұсынылады. Бұл – адам өз өмірінде бағдарлануы мүмкін, өмірлік мағыналардың тізімі болып табылады.Барлық тізімді және 1-ден 7-ге дейінгі балдары бар пікірлерді мұқият оқып шығуларыңызды өтінеміз.
Өмірлік мағыналардың 8 санаты, тестің нәтижесі болып табылады:
Альтруистік
Экзистенциалдық
Күйтшілдік
Өзін-өзі көрсету
Мәртебелік
Коммуникативтік
Отбасылық
Когнитивтік
Санаттар кестеде өмірлік мағыналардың ұсынылу сұлбасы ретінде көрсетілген.Көлденең білікте өмірлік мағыналардың санаттары, тікелей білікте – әр санат бойынша алынған балдар көрсетіледі. Сіздің өмірлік мағыналарыңыздың жүйесінде, жоғары балды санаттар басым, ал төменгі балдар аз көрсетілген.

                       

БИЛЕТ

1)ПСИХОПАТИКАЛЫҚ ТИПОЛОГИЯЛАРПсихология ғылымында орын алған келесі бір теория – психиатрикалық типология атамасын алған. Бұл теория психикалық сырқаттану (пато- психология) белгілеріне негізделіп, дәрігерлік емдеу тәжірибелерінде пайдаланылады. Психикалық науқастар материалдарын талдау негізінде мінездік сырқаттардың төмендегідей түрлерін ажыратуға болады: Делқұлы - есуас (шизоидты) тип – сырттай дүниемен байланысы үзілген, ой-сана бірізділігі жоқ, әрекет-қылығы басқарымсыз, алда не істейтінін болжастыру мүмкін емес, басқалармен қатынасы тұйық, өте көңілшек, өз білгені ғана дұрыс, талаптары шындықтан алшақ, ойын өз логикасымен ғана түзеді, осыдан оның ой-санасы даралықты, кейде саналылардың түсіне де кірмейтін бірегей пікір айтып салуы бекер емес; бұлар тұйық, ашушаң, көпшіліктен бөлектенгенді қалайды. Құйылма мінезді (циклоидты) тип – әрекет-қылығы тұрақсыз ауыспа- лы, қуанышы мұңға, мұңы қапелімді жан күйзелісімен алмасуы қиын емес; құлшына іске кірісіп, демде қолын суытады. Мұндай жанкүйлік қалыптардың жылдам ауысуынан адам шаршайды, осыдан оның әрекет- қылығы қарама-қарсылықты, не боларын болжастыру мүмкін емес. Желікпе (гипертимді) тип - ұдайы, қай жағдайда да көңілді, бейғам, қойны дерексіз қуанышқа толы; жоғары белсенділікті, күш-қуаты то- лып-тасқан, алайда бұлардың бәрі көбіне жайсыз мақсаттарға бағыт алып кетеді (ішімділікке, нашақорлыққа, жыныстық байланыстар мен бұзақылыққа және т.б.). Мұндай адамдармен іскерлік қатынас жасау қиын, себебі бұлардың уәде, борыштығы кем, мүдделері үстірт, тұрақсыз, сынға шыдамсыз, «мүмкін» мен «мүмкін емес» арасын айыра бермейді. Мұңшыл (сензитивті) тип – әрдайым жабығыңқы, өмір шуағын көре білмейді, төңіректегінің бәрі ол үшін мәнсіз, қатерлі, өкпелегіш, тез шаршайды, жақындары тарапынан жақсылық лебі бола қойса, жайдары күйге келіп, ал оңашада қайтадан баяғы қара уайымға шомады. Тартыншақ (психоастеник) тип – шектен тыс табансыз, үркек, қадамының бәрі ол үшін күмән, түгелдей қорқыныш құрсауында. Осылардың бәрінен қалайда қорғану үшін ырым сақтауға, өзінше салт, шаралар жасап әлекке түседі. Қояншық (эпилептоидты) тип – шектен тыс ашушаң, жұрт пікіріне төзімсіз, қарсы сөзге шыдамсыз, отбасының билеп төстеушісі, ұстамсыз, балағат сөзге, қол жұмсауға бейім, кейде не күйге түскенін өзі сезбей, бас билігінен айырылады. Шарбая (истероидты) тип – қандай да жолмен болмасын өзіне назар аудартуға бейімшіл, өз дегеніне жетуде жөн-жосық таңдамайды (қаруы - өтірік, жала, арсыздық және т.б.). Күдікшіл (параноидты) тип – қандай да идея, ой, сезім құрсауына маталып, ұдайы әсіре күйзелісте жүреді, қызғаншақтық, секемшілдік, кекшілдік сезімдеріне беріліп, қандай да идеяны орынсыз әсірелеумен қалған дүниені көре алмайды. Елікшіл (конформды) тип - өмірлік ұстанымы - «басқалар қандай бол- са, мен де сондай», өз бағыт-бағдарына ие бола алмай, нақты әлеуметтік топтық әрекет-қылық, пікір, көзқарас шарттарының матауында жүреді.

2)ҚАБІЛЕТТІЛІК ЖӘНЕ ДАРЫНДЫЛЫҚ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК

ХІХ және ХХ ғасырларда дарындылық тұжырымдамалары пайда бола бастады. Көрнекті ағылшын оқымыстысы Френсис Гальтон ең бірінші рет «Данышпандықтың тұқымқуалаушылығы және оның заңы мен салдары» атты кітабында дарындылық тұқұым қуалаушылықтың факторын эксперименталды түрде дәлелдегі келді.

Артынан дарындылықтың адам өміріндегі тәрбиеге, білім алудың жағдайына, өмір сүру сапасына байланыстылығы анықталды.

1940 жылы «Қабілеттілік және дарындылық» атт мақаласында Борис Михайлович Тепловтың ойынша: Дарындылықты қабілеттің және ортаның факторларының үйлесімділігін, болашақта табыстарға жетудің бірден –бір жолы ретінде қарастырған.

Қазіргі кезде жекелік, дарындылық, данышпандық, таланттылық, дарынды балалар және балалар дарындылығы түсініктері кеңінен қолданылады. Осыларды тізбектеп қарастырайық: жекелік- қабілеттілік- дарындылық-талант.

Жеке тұлғаның анықтамасында оның қабілеті маңызды роль атқарады. Қабілетті жеке – психологиялық ерекшелік деп қарастырып, әріқарай белгілі бір істің табысты аяқталуына ықпал етеді.

Оқушылар бірдей жағдайда әр түрлі жетістікке жететін болса, онда жақсы игерген оқушыны талапқа сай қабілеттілік танытты дейтін болса, кейбіреуінде ол жоқ.

Қабілеттілікті екіге бөлуге болады: жалпы қабілеттер олар адам өміріндегі кадімгі есте сақтау, зеректік, ерекше қабілет олар тек белгілі бір салада көрінеді, мысалға, музыкалық аспаптарда ойнағанда, сурет салғанда, ән айтқанда.

Мектепте, колледждерде қабілетті біліммен және икемділікпен байланыстырады және мұғалімге біліммен және икемділікті ажырата білуі керек. Білімнің және икемдділіктің негізі алған және бекіткен жүйе бойынша бастың ми қабығындағы уақытша жүйе. Мысалға көбейту кестесі мен дұрыс жазу жатады. Жеке тұлға қабілеттілігіне сонымен қатар белгілі – бір затты дұрыс орындауды да жатқызуға болады. Бірақ қабілеттілікті білімнен ажыратуға болмайды. Олардың арасында өзіндік байланыс бар: қабілеттілік білімнің игеріліуіне ықпал етеді, ал білімнің болуы қабілеттің дамуына әкеледі.

Егер қабілеттердің бірнешеуі дамып белгілі – бір іс – әрекеттердің сәтті орындалуы дарындылықтың белгісі.

Дарындылық сөзі «дар» сөзінен шыққан. Дарынды, ақылды адамды көрнекті жеңістерге жеткен, қиын жғдайлардан қағида түрінде қызықты, ойламаған шешім таба білетін, басқалардың қолы жетпейтін жаңа білімді игерген адамды айтады.

Дарынды бала- белгілі – бір іс – әрекеттерде жарық, айқындықпен, кейде біртуар тулғаға тән жетістікке жеткен баланы айтамыз.

Біздің уақытымызда «дарынды балалар» өте кең мағынада айтылады. Егер бала оқуда немесе шығармашылықта құрдастарына қарағанда жетістікке жетсе, оны дарныды деп атауға болады. Барлық дарынды балалар өте оңай және тез оқиды.

Дарынды балаларды ерекше деп санауға болады. Олардың өз ойы, өзінің ұстанымы болады, ойлары жалпылама ортақ шешімнен ерекшеленеді. Олардың әуестенетін заттары әке –шешелеріне де, құрбы-құрдастарынада түсініксіз болуы мүмкін. Дарынды балалардың өзіне тән қабілеттері және ерекшеліктері өте жақсы есте сақтау қабілеті, ерекше зейінділік,білуге құмарлық, тәуелсіз ойлану, жаңаны білуге құмарлығы. Мұндай балалрдың ойлау қабілеттері өте жоғары, мағлұматтарды топтастыру және себеп – салдарын анықтауға қабілеттері жоғары.

Дарынды балаларды жинаған білімдерін кең қолдана білетіндіктері ерекшеленеді.

 

 

3) КӘСІБИ ПСИХОДИАГНОСТИКАЛЫҚ ІС – ӘРЕКЕТТІҢ МОТИВАЦИЯЛЫҚ КОМПОНЕНТІ А.А РЕАН МЕН В.Ю КОТЛЯКОВТЫҢ ӘДІСТЕМЕЛЕРІКотляковтың модификацияланған тесті . Тестке берілген уақыт – 15 минут, жауаптар үшін, 24 пікірдің ішінен, бір тізім ұсынылады. Бұл – адам өз өмірінде бағдарлануы мүмкін, өмірлік мағыналардың тізімі болып табылады.Барлық тізімді және 1-ден 7-ге дейінгі балдары бар пікірлерді мұқият оқып шығуларыңызды өтінеміз.
Өмірлік мағыналардың 8 санаты, тестің нәтижесі болып табылады:
Альтруистік
Экзистенциалдық
Күйтшілдік
Өзін-өзі көрсету
Мәртебелік
Коммуникативтік
Отбасылық
Когнитивтік
Санаттар кестеде өмірлік мағыналардың ұсынылу сұлбасы ретінде көрсетілген.Көлденең білікте өмірлік мағыналардың санаттары, тікелей білікте – әр санат бойынша алынған балдар көрсетіледі. Сіздің өмірлік мағыналарыңыздың жүйесінде, жоғары балды санаттар басым, ал төменгі балдар аз көрсетілген.

А.АРеан әдістемесі

Төменде келтірілген сұрақтарға жауап берсеңіз, жауаптардың бірін таңдауға болады: «Ия» немесе «Жоқ». Сұрақтарға ұзақ уақыт бойы жауап бермей, жылдам қарқынмен жауап беріңіз. Ең алдымен, бұл жауап ең әдеттегі. Жауаптың әрбір матчына кілтпен тақырып 1 ұпаймен беріледі. Баллдардың жалпы саны есептеледі. Егер ұпай саны 1-ден 7-ге дейін болса, онда сәтсіздіктен қорқудың мотивациясы диагноз қойылады. Егер ұпай саны 14-тен 20-ға дейін болса, онда табысқа талпыныс диагноз қойылады. Егер ұпайлар саны 8-ден 13-ке дейін болса, онда мотивациялық полюсте анық көрінбейтінін ескеру керек. 8-9 ұпайлығымен пән 12-13 ұпайы - сәттілікке ұмтылудан бас тартуға ұмтылады.

БИЛЕТ

1.Д.МАНИ БОЙЫНША ЖЫНЫСТЫҚ ДИФФЕРЕНЦИЯЦИЯНЫҢ КЕЗЕҢДЕРІ.Американдық сексолог Д.Мани (1955) жыныстық дифференциацияның бірқатар белгілерін анықтады . Жыныстық дифференциация (жыныстың қалыптасуы)Жыныстың қалыптасуы ұрықтану кезінде басталады. Х-хромосомалы аналық жасушасы (жұмыртқа жасуша) У-хромосомалы аталықпен (сперматозоидпен) қосылса, еркек жыныс типі бойынша дамиды. Х-хромосоманы алып келуші сперматозоидпен қосылса, әйел жынысты болады . Генетикалық жыныс болашақ ағзаның генетикалық бағдарламасын , әсіресе жыныс бездерінің –нағыз немесе гонадалық жыныстың қалыптасуын анықтайды. Эмбриогенездің бастапқы сатыларында тұқым гонадаларының жынысы қалыптаспаған болады. 7-8 аптада У-хромосоманың ықпалымен ұрықтың жынысының қалыптасуы еркек жыныс гормондарының бөлінуінен дамиды. Андроген әсерінен эмбрионның ер жынысты дамуы іске асады. Сыртқы жыныс мүшесі құрсақішілік дамудың 19-20 аптасында анықталады. Осы кезде УДЗ бойынша болашақ баланың жынысын анықтауға мүмкін болады.Аналық жыныс бездері эмбриональды кезеңде активті емес, дифференциациясы пассивті түрде өтеді. Ұрықтық әйел жыныс ағзаларының қалыптасуы еркек жыныс ағзаларына қарағанда кешірек жүреді. Туылу мерзімінен бастап жынысы сыртқы жыныс ағза құрылысымен анықталады.Жаңа туған балада:Қыздардың жыныс бездерінде біріншілік фолликулдары көп болады.

Ұлдардың жыныс безінде – қалыптаспаған ұрықтық жасушалары болады.Балалық шағында (1 жастан 7 жасқа дейін) сыртқы және ішкі жыныс ағзалары гормондардың деңгейі төмен болуынан баяу дамиды.Жыныстық жетілу кезеңдері Д.Мани бойыншаI) пубертат; II) жыныстық жетілген кезең; III) жыныс әрекеттің бәсеңдеуі.I. Пубертат – әйел мен еркек жыныс ағзаларының репродуктивті жүйе қызметінің құрылу кезеңі. Ол жыныстық жетілумен аяқталады - ұрпақ өрбітуге қабілетті болады. Ол өз кезегінде 3 фазадан тұрады:1) Балалық фаза (препубертатты фаза) - жыныс жетілу алдындағы 2-3 жыл мерзімді жатқызады. Ұл балаларда 10 жасында, қыздарда 8 жасында аяқталады. Пубертат белгілерінің дамуында бүйрекүсті бездерінің гормондары қатысады.Адренархе -жыныс жетілуінде бүйрек үсті без гормондары қатысатын уақыты мерзімі. Бұл кезең бүйрек үсті бездерінің белсенділігі төмен андрогендер синтезі мен секрециясы жоғарлауымен сипатталады. Олар қолтықасты мен шат аймағында түктер пайда болуына, қолтықасты және май бездерінің қызметтеріне әсер етеді. Қыз балаларда адренархе 6-8 жасында басталады.2) Бейтарап фаза (меншікті пубертатты кезең) – ұлдарда шамамен 10 жастан 14 жасқа дейін, қыздарда 9-дан 12 жасқа дейін созылады. Осы шақтан жыныс бездерінің, ішкі және сыртқы жыныс ағзаларының дамуы, екіншілік жыныс белгілерінің пайда болуы тез жүре бастайды. Аталық безде эпителиальды қабаттың және интерстициальды тіннің өсуі болады.Анабезде фолликулдардың жылдам өсуі болады,гормональды активтілік жоғарылайды. Бейтарап фаза шап аймағында түктердің өсуінен бастап,ұлдарда атабездің үлкеюінен, сүт бездерінің қыздарда ісінуімен және олардың аздап ауыру сезімімен жүреді. Ұлдарда ол алғашқы поллюцийге дейін және қыздарда алғашқы менструацияға дейін кездеседі.Телархе-қыздарда сүт бездерінің дамуы 8-10 жас аралығында болады.Менархе -алғашқы менструацияның пайда болуы, орташа жасы 12,8±1,2жас.3) Ересек (постпубертатты кезең) – ер балаларда 14-тен 18-ге дейін, бойжеткендерде орташа 13-тен 16 жасқа дейін созылады. Жыныс әрекеттің кезекпен дамуы және екіншілік жыныс белгілерінің толық түзілуі болады. Жігіттің организмі жыныстық қатынасқа түсуге, жұмыртқа жасушаны ұрпақтандыруға, эякуляцияға қабілетті болады. Қыздарда жыныстық циклдың дамуы аяқталып, менструациялық және овуляциялық цикл жүреді.II. Жыныстық жетілген кезең (жеткіншек).Бұл мерзім әр адамда жеке-дара жүреді. Әйел адамдарда ол 16-18 жасына, ал ерлерде 18-20 жасқа сай келеді. Осы кезең ер мен әйелдің бала тууға дайындығымен, қанда гормондардың максимальды дәрежеде болуымен сипатталады.III. Жыныс әрекеттің бәсеңсуі ерлерде шамамен орташа 60 жастан кейін, әйелдерде 45-50 жас шамасына сай келеді.Адамның жыныстық мінез-құлқы – соматикалық компонент пен реттеуші механизмдер кіретін жалпы репродуктивті қызметтің іске асырылуына бағытталатын жыныстық жүйе әрекетінің көрінісі.

2. ДЖ.ГИЛЬФОРД БОЙЫНЩА ҚАБІЛЕТ МОДЕЛЬДЕРІ Креативтілік пен интеллектінің өзара байланысы туралы мәселе, креативтіліктің өз алдына фактор ретінде бөліне бастаған кезден бастап қойыла бастады. Гилфорд шығармашылық дарындылық дивергентті ойлау мен ақыл-ойды біртұтастылыққа бағыттайды. Гилфорд өзінің көптеген еңбектерінде ақыл-ой мен креативтіліктің өзара байланысын ашып көрсетуге тырысады. Оның айтуы бойынша интеллект нәтижелі дұрыс түсінуді және жаңа материалды меңгеруді анықтайды, ал дивергентті ойлау шығармашылық өнімді анықтайды. Гилфорд креативтіліктің 4 негізгі факторын бөліп шығарады:

1.Сонылығы – қашықтағы ассоциацияларды, ерекшелікті жауаптарды жасай білу қабілеттігі. Тестілер: 1) бір мәтін беріледі, тексерілуші оған барынша көп ат қою керек.2) бірнеше болжамдық жағдаят суреттеледі, тексерілуші оның аяқталатынын баяндауға тиісті.2.Семантикалық иілмелілігі – объектінің функциясын бөліп және оны жаңадан қолдануға ұсыну қабілеттілігі. Тестілер:5 объект беріледі, бірақ оның біреуімен ғана қойылған міндетті шешуге болады. Мысалы, тапсырма «От жағу» объектілері: а) қаламсап; б) қағаз; в) қалта сағаты; г) лампочка; д) шарик. Жауабы: қалта сағаты, себебі оның әйнегі арқылы қойылған мақсатты орындауға болады. екі объект беріледі, екеуін қосып пайдалы үшінші объект жасау керек.3.Бейнелілік адаптивтік иілмелілік – стимулдық формаларын өзгертіп, онда жаңа мүмкіндіктерді көру қабілеті. Тест: спичкамен орындалатын жаттығулар, тапсырмалар. Онда бірнеше спичканың орнын өзгерту арқылы берілген формадағы конфигурация алынады.4.Семантикалық спонтандық иілмелік – салыстырмалы шексіз жағдайда әртүрлі идеяларды жасау қабілеті. Тестілер: әдеттегі заттардың (мысалы, кірпіш) барынша көп қолдануының мүмкіншіліктерін атау; айтылған класқа қатысты тексерілуші барынша көп объектіні атау керек.Гильфордтың тестілері қысқа (2-10 мин. есептеген) және үлкен топтарда да қолдануға болады.

3. Ф.ГАЛЬТОННЫҢ ПСИХОГЕНЕТИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРІ. Ф.Гальтон 1876 жылы «Егіздер: табиғаттың күші және тәрбиесі» атты мақаласында ең алғаш психогенетикада егіздер мәселесін қозғаған. Сондайақ, биологиядағы көп ұрықтық мәселесі мен генетикадағы егіздер әдісінің адамдардың дербес ерекшеліктерінің қалыптасуындағы «табиғат пен тәрбиенің» ролін анықтаудағы маңызы қарастырылған. Осы уақытқа дейін егіздердің екі типі болатыны анықталған (терминологияда моно және дизиготалық). Бұл негіздер көп ұрықтың жүктілік кезіндегі эмбриогенезді зерттеуде байқалады. Егіздер ұрық айналысындаы қабаттар санымен ерекшеленеді, бір хорион болса бір жұмыртқалы, ал әр түрлі хорион болса, екі жұмыртқалы деп есептеген. Ф.Гальтон бұл жұмыстармен таныс болмағандықтан егіздер туралы «әртүрлі немесе біржұмыртқалы балалардың дамуы» жайлы жаңалықтарды енгізген. Өз еңбегінде Ф.Гальтон «тәрбие», «оқыту» терминдерін қолданған; егіздердің ұқсастығы, мінездері, қабілеттері, қарым-қатынас мәнері және т.б. мәліметтер алу үшін көптеген анкеталар таратқан. Нәтижесінде 35 жұп сырт пішіні ұқсас, 20 жұп ішкі жағынан мүлде бөлек болған. Осының бәрі В.Томпсон мен Г.Уайльдтардың пікірі бойынша Ф.Гальтонды мінез-құлық генетикасының негізін салушысы деп атауға мүмкіндік берері сөзсіз. Ал Ч.Дарвинмен бірлесе атқарған жұмысы «Адамдар мен жануарлардағы эмоцияның көрінуі»-атты еңбегі мінез-құлық жайлы генетика ғылымының даму тарихындағы бірінші кезең болып саналады.Екінші кезеңге:19 ғасырдың 30 жылдарындағы психогенетикадағы ғылыми зерттеу әдістері жатады. Осы кезде психологиялық диагностика бастама алып дами бастады. Оның негізін қалаған Ф.Гальтон дарындылық қасиетінің тұқым қуалау ерекшеліктерін зерттей отырып, адамдардың психикалық қасиеттерін өлшеу қажетті деп, сенсорлық функциядан бастап ойлау іс-әрекеті мен мінезіне дейін өлшеген. Ал психометриканың негізгі түсініктерін: «сенімділік», «жарамдылық», «өлшеуіш» және т.б. терминін Бине, Спирман, Тестон енгізген. Неміс психогенетигі Х.Фонбраккен: бөлек өскен монозиготалы егіздерді салыстыру әдісін енгізген. Психогенетиканың дамуы генетикалық, психометрикалық және статистикалық ғылыми-әдістемелік мәліметтер мен негіздердің дамуымен тығыз байланысты.Үшінші кезеңге: 60 жылға дейінгі интеллект жайлы генетикалық зерттеулер, әр түрлі формадағы ойлау дефектілері мен психиатриялық аурулардың, жануарлар мінез-қылығының генетикасын зерттеулер жатады. Көптеген елдерде генетика жөніндегі зерттеу орталықтары ашылып, этологиялық психологиялық зерттеу салаларының негізіне айналды.Ал қазіргі кезеңде әрбір ғылымның даму барысы сияқты психогенетикада да ғылыми-зерттеу жұмыстары барысында ғылымға негізделген мәліметтермен қатар, эксперименталдық, статистикалық және математикалық әдістер мен олардағы шектеулер, келіспеушілік және жаңа обьектілер алынуда. Адамның дербес қасиеттерінің: темпераменттің, мінез-қылықтың, қабілеттің, интеллектінің және қимыл-қозғалыстың ерекшеліктері жайлы психогенетикалық зерттеулерге көптеген қызығушылықтар бар.

БИЛЕТ

1. Типология – грек тілінде typos – таңба, форма, қалып, үлгі деген мағынаны береді және логия. Психологияда типология деген ұғымды пайдаланғанда оны таным процесінің, ғылыми зерттеудің бір түрі және әдісі ретінде пайдаланады. Мұндай зерттеудің негізінде берілген бүтін жүйелерді бөліктеріне талдап, оның құрамды бөліктерін тауып, ұқсас қасиеттері бойынша қайта топтастыру арқылы жаңа моделді жасау жатады. Ол жаңа модель болмыстан алынған емес, идеалды түрде жасалған модел болып табылады.

 

2. З. Фрейд тұлға типологиясын 4 ке бөліп қарастырған:

1. Оральный xарактер- оптимистік және пессимистік, депрессия, эйфория, көңіл-күй өзгермелілігі, жомарттық, ашкөздік пен бағдарланған өнімділігі қалауын ойлап қалыптастыру.

2. Анальный xарактер- табандылық, ұйымдастырушылық, қырсықтық, ұқыптылық пен жомарттық жатады.

3. Фаллический xарактер- басқара алу қабілетімен ерекшеленеді.

4. Генитальный xарактер (жыныстық сипаттағы)- оның иллюстрациясы кейбір авторлар өздерінің қанағаттануына және өзінің жыныстық ниетінің объектісін қанағаттандыруға тең дәрежеде ие болған джентельдің ағылшындық идеалын қарастырады

3. Бұл тест сол сәттегі мазасыздық деңгейі (реактивті мазасыздық көңіл күй ретінде) мен тұлғалық мазасыздықты (тұрақты сипат ретінде) бағалаудың сенімді ақпараттық тәсілі болып саналады. ​Мақсаты: сол кездегі (реактивті мазасыздық) мазасыздық деңгейін зерттеу және (тұлға мазасыздығы) мазасыздықтың деңгейін анықтау. Тест 16 жастан жоғарыларға пайдаланылады. Зерттеу тәртібі: эксперимент жүргізуші әдістеме мәтінін оқиды және алдын ала толтырылған парақты сыналушыға береді. Тест 2 мәжеден тұрады: әрқайсысындареактивті және жеке мазасыздықты жеке-жеке бағалаған 20 құптама болады. Сыналушылар сұрақтағы 4 жауаптың біреуін таңдайдыЕгер алынған ұпай 30-дан төмен болса, бұл мазасыздықтың төмен деңгейін көрсетеді, 30,45 орташа мазасыздық деңгейі, 46 және одан жоғары, жоғары мазасыздық деңгейін көрсетеді.

БИЛЕТ

1.Қолданбалы психология – психология ғылымының шынайы практикадағы жетістіктеріне ену. Қолданбалы психологияның алдына қойған міндеттерінің бірі ол тұлғаға психологиялық көмек беруде ең қажетті салалардың бірі болып табылуында. Қолданбалы психология қандай да болмасын психологияның қарастыратын мәселелері: яғни, бала психологиясы, ата-ана мени бала арасындағы қатынас, ерлі зайыптылар арсындағы мәселелер,қатаң кәсіби таңдау, жасөпірімдік кезеңдегі мәселелер жалпы өмірлік ситуацияларда тұлғаға қолдау көрсетуде өте тиімді салаланың бірі.Проблемалардың шешу жолдарын практикалық жағынан қарастыру қолданбалы психологияда қарастырамыз.

Қолданбалы психология саласының даму тарихы.

Тәжірибелік психологиялық зерттеулер адамзат қанша өмір сүру, сонша уақыт дамып келе жатыр деп айтуға болады.Өйткені адам, адам болғалы өзінің тәнімен қатар жанының ерекшеліктерін де жете біліп, оны басқару, өңдеу жолдарын анықтап алуға құмарлығы өте зор болады. Дегенімен нақты психодиагностикалық зерттеулерде жүргізу әдістері анықталып, жекелік психика қасиеттер ерекшеліктерін анықтау XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап дамып келе жатыр. Бірінші психодиагностикалық зерттеулер психикалық аурулар арасында жүргізілді.

Жеке психикалық қасиеттерді зерттеу тестілерін қолдану Франция, Германия, т.б. елдерде 19 ғасырдың аяғында кеңінен орын алды. Психологиялық зерттеу жүргізуге қолданыла бастаған әдістерді 1870 жылы Гальтон текст деп атауды ұсынды. Гальтонның ұсынысы бойынша текст көмегімен өлшенген қасиеттердің бір-бірімен коррекциялық байланысы бар екендігі ескерілді.

 Спирмен жасап шығарған көп өлшемді факторлық талдау әдісі көмегімен бір-бірімен коррекциялық байланысты өте төмен көрсеткіштер анықталып, олардың байқауын статистикалық жолмен талдауға жол ашылды.

Келесі кезеңде Г.Айзенк және Р.кеттел факторлық талдауды жекелік қасиеттерді зерттеуге қолданды. Осы кезден бастап жеке адамның психологиялық қасиеттерін толық өлшеп психологиялық кескінін жасауға барлық кісілік психикалық көрсеткіштерін бір – бірімен ұштастырып анықтауға жол ашуда. Сонымен қатар интеллектуалдық қасиеттерді зерттеу текстері кеңінен қолданыла бастады . 1905-1907 жылдары француз ғалымы А. Бине статистикалық жағынан негізделген интеллектуалдық текс жасап шығарды. Ұсынылған тәсілді өңдеп шығуға Т.Симон өз үлесін қосып, психодиагностикада бұл әдістеме Бине – Симон шкаласы деп қолданыла бастады.

. Сонымен қатар топтағы адамдардың өзара қарым – қатынасын зерттеуге арналған Я. Коломенскийдің ұжымының қалыптасу деңгейі бағалау текстері кеңінен қолданылады. 50-60 жылдары психологиялық зерттеулерге қызығушылық күшейіп, психодиагностикалық зерттеулер саны және диагностикалық әдістер көбейе түседі.

Қолданбалы психология салалары:Саясат психологиясы

Инженерлік психология

Авиация және ғарыштық психология

Заңгерлік психология əскери

2.ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС СТРАТЕГИЯСЫ

Қарым-қатынас стратегиясы үшке бөлiнедi.

1-шi ашық-жабық қарым-қатынас. Ашық қарым-қатынаста әр адам өзiнiң көзқарасын жеткiзе бiлуi және басқалардың позициясын тыңдауға әрдайым дайындық. Ал жабық қарым-қатынас ақпаратқа деген өзiнiң көзқарасын қатынасын жеткiзе алмауы, қарым-қатынасқа түсуге талпынбауы.

2-шi Монологты стратегия.

3-шi Рольдiк тұлғаарлық стратегия (мұғалiм-оқушы, үлкен-кiшi).

қарым-қатынастың жалпы ережелері мен терең психологиялық механизмдерін ажырата білген жөн.

Коммуникативтік қарым-қатынас – бұл ақпарат алмасу (мысал, хәл, өзін сезінуі туралы);

интербелсенді қарым-қатынас – тек сөзбен ғана емес, сондай-ақ әрекеттермен де алмасу (мысалы, мейірбикенің манипуляцияны орындауындағы немесе пациенттің өтінішін орындағандағы);

перцептивтік қарым-қатынас – адамдардың бір-бірін қабылдауы, сенімге қол жету. Қарым-қатынастың бұл түрі біртіндеп қалыптасады және оңтайланады.

3. ШМИШЕК САУАЛНАМАСЫ - бұл жеке тұлғаны нақтылау түрін диагностикалауға арналған жеке сауалнама және оның зерттеуіне типологиялық көзқарас енгізу. Х.Шмейцек 1970 жылы жарық көрді. Әдістеме 88 сұрақтан тұрады, оларға «иә» немесе «жоқ» жауап беру қажет. Сауалнама қысқартылған нұсқасы да әзірленді. Осы техниканың көмегімен жеке қасиеттердің келесі 10 түрі анықталған (К. Леонгардтың жіктемесі бойынша): Демонстрациялық түрі. Шығару қабілеті жоғары сипатталады. Педантиялық түрі. Мұндай типтегі тұлғалар психикалық процестердің қатаңдығы, интенсивтілігі, травматикалық тәжірибелерді жою мүмкін еместігімен ерекшеленеді. Кептелу түрі. Шамадан тыс төзімділік әсерімен сипатталады. Керемет түрі. Импульсивтіліктің артуы, дискілер мен мотивацияларға бақылауды әлсірету. Гипертониялық түрі. Көңіл-күйдің жоғарылауы оптимизммен және жоғары белсенділумен біріктірілген. Димтимикалық түрі. Көңіл-күйдің төмендеуі, пессимизм, өмірдің көлеңкелі жағын бекіту, тыйым салу. Ауыр және тумар. Қорқыныш, ұялшақтық пен уайымға бейімділік. Циклотимиялық түрі. Гипертониялық және дистимиялық фазалардың өзгеруі. Аффективно-жоғары. Көңіл-күйден күйзеліс жағдайына көшу қарапайымдылығы, лайықты және қайғылы - бұл осы типте жүретін негізгі шарттар. Эмоционалдық түрі. Бұл эмоционалды түрде жоғары, бірақ көріністер соншалықты турбулентті емес. Осы типтегі адамдар өте сезімтал және сезімтал. Үзілістің әрбір түрі үшін максималды балл - 24 балл. Дәлелдеу белгісі 12 ұпайдан жоғары болып саналады. Алынған деректер «жеке басымдылық бейіні» түрінде ұсынылуы мүмкін. Бұл техниканың екі нұсқасы бар: Шмишек сауалнамасының ересек нұсқасы Шмишек сауалнамасының балалар нұсқасы Екі нұсқа да бірдей сұрақтардан тұрады, жеке басымдылықтың бірдей түріне ие және нәтижелерді өңдеудің бірдей әдістері бар. Арасындағы айырмашылықтар тек сұрақтарды қалыптастырумен, сауалнама сипаттамасымен және ересектер үшін де, балалар үшін де басым сипаттамалардың анықтамасынан тұрады.

 

Билет.

1.Типология – грек тілінде typos – таңба, форма, қалып, үлгі және logos –ғылым деген мағынаны береді. Психологиялық типология - адамдар арасындағы айырмашылықты түсіндіру үшін қалыптасқан жеке қарым-қатынас пен мінез-құлық стереотиптері жүйесі. Табысты, яғни туынды сипаттамалардың неғұрлым кең спектрін анықтайтын, психологиялық түрлерді жіктеу үшін негіз әрдайым дифференциалды психология үшін іргетас болып табылады.

Ресми типологиялар.Кез-келген психологиялық немесе анатомиялық және физиологиялық қасиеттер негізінде оқшауланған тұрақты түрлер бар классификация формальды типологияға жатады. Формальды типологияларда әртүрлі таразылар болуы мүмкін. Көбінесе бұл кез-келген қызметтегі мінез-құлық сипаттамаларына қатысты типология.

Динамикалық типологиялар адамның өзгеруіне және өзгеруіне байланысты, даму сатыларының немесе сатыларының (биологиялық, психологиялық, әлеуметтік) өтуімен байланысты.

 

 

2. Э. Фромм тұлға типтерін былай ажыратады:

1.құрамсыз түрі - әдетте сүйіспеншілікпен емес, сүйікті болуды қалайды. Мұндай адамдар пассивті, тәуелді, дәрменсіз және сезімтал, олар оптимистік және идеалистік болуы мүмкін;

2.Көрсетілу түрі - күшпен немесе жасампаздықпен қабылдануы мүмкін барлық нәрселерді алуға ерекше назар аударылады. Осы түрдегі адамдар шығармашылық қабілетсіз және агрессивті мінез-құлықты жақсы көреді. Олар эгоцентризммен, бойкүндікпен және бойкүндікпен ерекшеленеді. Олар сондай-ақ өзін-өзі сенімділік, өзін-өзі бағалау және импульсивтілікпен ерекшеленеді;

3. Жинақтау түрі - бұл материалдық байлық, билік, махаббат пен жинақтарды өздерінің қол сұғуынан өздерін қорғау үшін сақтап қалуға ұмтылған адамдар. Мұндай өкілдер консервативті, қатал, күдікті және қатал, бірақ белгілі бір жағдайларда олар форсайт, адалдық және ұстамдылық таныта алады;

4. нарық типі - осы түрдегі адамдар адамның тауар екендігіне сенімді. Олар өздерін қалай сатуға болатындығын біледі, олар үшін жағымды көрініс сақтайды, қажетті таныстықтарды мұқият бекітеді және тапсырыс берушінің кез-келген жеке қасиетін көрсету үшін әрқашан дайын. Әдетте олар тек қана пайдалы әрі ыңғайлы болып табылады, мақсатқа қол жеткізу құралын таңдауда мұқият болғанымен ерекшеленбейді, олар қарым-қатынаста өте беткей. Сонымен қатар, олар ашық, білуге ​​болатын, жомарт болуы мүмкін. E. Fromm бұл түрін капиталистік қоғамның өнімі ретінде қарастырады;

5.Өнімдік түрі - жетілген, дені сау, ойлау қабілетіне, махаббат пен еңбекке қабілетті адамдар. Шынайы ойлаудың арқасында олар өздерін алдаудан сақтанады. Сүйіспеншілік сыйлайды, қамқорлық жасайды және жауапты, барлық тірі және өмірді растауға қамқорлық етеді. Олар өздерінің жұмысына қажетті барлық нәрселерді жасайды және өздерін шығармашылықпен білдіруде. Радикалды әлеуметтік реформалар, Э.Фром пайымдауынша, жеке тұлғалық өнімді басымдықты қоғамға айналдыра алады.

 

3. Неміс психологы Роберт Амтфауэр жалпы қабілеттер деңгейін бағалауға арналған тест әзірледі. Тесттің ерекшелігі бір мезгілде жалпы қабілеттер мен диагностиканы кәсіби бағдарлау болып табылады. Амтхаэр сынағының өтуі үшін тест қатысушысына қойылатын талаптар ескерілуі керек. Біріншіден, техника белгілі бір ойлау жылдамдығын талап етеді. Екіншіден, неғұрлым қолайлы жерде - математикалық бағыттағы адамдар.

Амфауэрдің дамуының басты мақсаты - кәсіби түсіндірулерді диагностикалаудың тиімді әдісін табу. Әдістеменің мақсаты - кәсіби саладағы жалпыға ортақ қабілеттер туралы ақпарат алу. Мысалы, ауызша интеллект басымдықтары әлеуметтік-гуманитарлық мамандық алу қажеттілігі туралы айтады. Кеңістіктік интеллекттің артықшылығы - адамдар техникалық салада өзін жақсы көрсететіндіктен, экономикада математикалық қабілеттер қажет.

Сынау және түсіндіру ерекшеліктері

Сынақ әдістемесі пәннің 9 деңгейін ұсынады, әр блокта 16-20 тапсырма бар. Әрбір блоктың нұсқауларында тапсырмаларды шешу мысалдары келтірілген. Жолды жеңілдету үшін нұсқауларды жақсы түсіну керек. Міндеттердің әрбір блогы уақыт бөлініп, болжанған кезеңге бүкіл деңгейден өту мүмкін болмайды. Бірақ алаңдатпаңыз және алаңдамаңыз. Жұмыстың негізгі қағидаты - назар аудару және шоғырлану. Егер шешім таба алмасаңыз, онда келесі тапсырманы орындаған дұрыс, әйтпесе уақыт аяқталады және нәтиже қанағаттанарлықсыз болады.

Сабақтардың жас ерекшеліктері - 12 жастан бастап. Aмтхаэр онлайн-тестін өткізу үшін арнайы шектеулер жоқ, бірақ диагностикалық деректерді 35-40 жылға дейін пайдалану ұсынылады. Тақырыптың жалпы мәдениет дәрежесіне, оның ойлау жылдамдығына ерекше баға беріледі.

 

№22 билет

1.Тұлғааралық қарым-қатынас сферасындағы тұлға типологиясы

Тұлға типологиясы— жеке адамның өзіндік адамгершілік, әлеуметтік, психологиялық қырларын ашып, адамды саналы іс-әрекет иесі және қоғам мүшесі ретінде жан-жақты сипаттайтын ұғым. Aдамның әлеуметтік қасиеттерінің жиынтығы, қоғамның даму жемісі және белсенді қызмет ету мен қарым-қатынас орнату арқылы жеке адамды әлеуметтік қатынастар жүйесіне енгізудің жемісіТұлғааралық қатынас — этнопсихологияда әрбір тайпаның, халықтың ұлттық дәстүрлерге байланысты әдет-ғұрыптары, салт-дәстүрлері және т.б. Тұлғааралық қатынас әрбір халық пен ұлттың этностыққарым-қатынас ерекшеліктерімен өзгешеленеді. Мысалы, қарым-қатынастың абысын-ажын арасындағы сақина-жүзік, білезік алмасу; ер-азаматтар арасында ер-тоқым алмасу; сауға тарту, сәлемдеме жолдау және т.б. түрлері болған. Сол сияқты, ізет, құрмет, сыйластық сезімдері де адамдар арасындағы қатынастың бір түрі болып саналады.Тұлғаның қалыптасуындағы маңызды факторлардың бірі – қарым-қатынас мәселесі болып табылады. «Қарым-қатынас» түсінігі мен тұлғаның қалыптасуындағы қарым-қатынастың алатын рөлі туралы идея кеңестік психологтар А.Н.Леонтьев, А.Б.Добрович,И.А.Зимняя, Г.В.Казнова, М.И.Лисина, А.В.Мудрик, Л.А.Поварницынаның және т.б. ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған. Тұлғааралық қарым-қатынастың бірлігі мен қызметтік пайымы біркелкі түсінікті бермей, қарым-қатынастың қызмет түрі ретінде де қарастырылады. Себебі қарым-қатынас, біріншіден, бұл - қызметтің ерекше бір түрі (коммуникативтік қызмет), екіншіден, кез келген қызметті жүзеге асырудың шарты, үшіншіден, арнайы қойылған қызметтің нәтижесі болып табылады

2.Ф.Гальтон тұлғаның жетістікке жету сапалары.Тесттерді әзірлеуге талпынған адамдардың бірі Ф.Гальтон (1822-1911). 1884 ж Лондондағы Халықаралық көрмеде Ф.Гальтон антропометриялық зертхана ұйымдастырды (кейіннен бұл Лондондағы Оңтүстік-Кенсингтон мұражайына ауыстырылды). Бұл зертханадан бойының ұзындығын, салмағын, сезімталдықтың әр түрін, реакция уақыты және басқа да сенсомоторлы қасиеттері өлшеуден тоғыз мыңдай адам өткізілді. Ф.Гальтон ұсынған тесттер мен статистикалық ұсыныстар өмірдің практикалық мәселелерін шешу үшін кеңінен пайдаланылды. Бұл қолданбалы психологияның бастамасы еді, соңынан бұл ңпсихотехникаң деген атқа ие болды. Бұл термин Д.Кеттелдің (1860-1944) 1890 ж Mind  журналында Ф.Гальтонның қортынды сөзімен Mental Tests and Measurmentң (ңАқыл-ой тесттері және өлшемдерң) мақаласы жарық көргеннен кейін ғалымдардың лексиконына енді. Кеттел бұл мақалада ңПсихология эксперимент пен өлшемдерге сүйенбейтін болса, физикалық ғылымдар секілді тұрақты және дәл ғылым бола алмайды. Көптеген адамдарға ақыл-ой тесттерін қолдану арқылы бұл салада алғашқы қадам жасауға болады. Мұның нәтижелері психикалық процестердің тұрақтылығын, олардың өзара байланысын және әр түрлі жағдайда өзгеруін ашуда ғылыми бағалы болады

3.К.Леонгардтың мінез акцентуациясы әдістемесін жүргізу, қорытындылау.

«Акцентуация» - түсінігін алғаш рет неміс психиатры ж әне ата қты психологы,Берлин университетінінің неврологиялық клиникасыны ң профессоры КарлЛеонгард енгізген болатын.Оның еңбектерінде«акцентуацияланған тұлға» және«мінез-құлықтыңакцентуацияланған қырлары» деген тіркестер қолданады.К.Леонгард «психопат» терминін «акцентуацияланған тұлға» терминіменалмастырған.К.Леонгард бойынша мінез-құлық акцентуациясы психопатия мен нормаарасындағы бір жағдай, оның пікірі бойынша«акцентуацияланған т ұл ға» ауруадамдар емес, бұл өздерінің жеке дара ерекшеліктері бар сау адамдар.

Акцентуацияны анықтау үшін К.Леонгардтың теориясына сүйене отырып бұл мәселені зерттеуге кеңінен қолданылып жүрген классификацияны ұсынады. Ұсынылған классификация бойынша жеткіншектер акцентуациясы келесі түрлерге бөледі:

1. Гипертимдік тип. Негізгі ерекшелігі - көңіл-күйі барлық уақытта көтеріңкі болып жүретін, болашағына үлкен үмітпен қарайтын оптимистер. Олар өте сирек ашуға бөленіп, агрессия көрсетеді. Барлық уақытта көпшіліктің ішінде болуға, жетекші болуға құмар. Қызығушылығы өзгермелі, сондықтан бір істен екінші түріне тез ауысады, бастаған істерін аяғына жеткізбей тастап кетуге, теріс мінез көрсетуге жақын. Гипертимияның белгісі бар жасөспірімдер неше түрлі оқиғаларға, романтикаға бейімді. Басқалардың өз басына билік жүргізгенін жақтырмайды, ал өзінен үлкен балалар қамқорлық көрсеткенін ұнатады, олардың әсеріне тез бөленеді. 2. Лабильдіктип.Аффектілі тұрақсыздар, кей кезде ешқандай себепсіз көңіл-күйлері тез және кенет өзгеретін адамдар. Барлық қарым-қатынасы және іс-әрекеттері көңіл-күйіне байланысты – жұмысқа жарамдылығы, хал-жайы, табыстылығы т.б. Эмоциясы өте нәзік ұйымдастырылған: терең сезінуге және жағдайларды бастан кешуге қабілетті. Қоршаған ортадағылармен жақсы қарым-қатынаста болуға бейімді. Оны мақтағанда, мадақтағанда, сыйлағанда шын жүректен қуанып, үзақ уақыт шат болып жүреді. 3. Сенситивтік тип. Үлкен компанияларды, дабр-шу шығаратын ойындарды жақтырмайды. Бейтаныстармен қарым-қатынас жасамайды.Туған-туысқандарына бауырмал, ашық-жарқындық белгілері басым. Оларға бір эмоциялық жағдайдан екіншісіне көшу ауыр. Барлық нәрселердің өз орнында болғанын, адамдар өз ойларын анық жинақтап айтқанын ұнатады. Ескертулерге өте нәзік әсерленеді, ашулы, қамыққан кездерде қарсылық көрсетпестен іштен тынып жүруге бейімді, кекшілдік білдіреді. Өзін өзі қатал бағалап, кемістіктерім өте көп деп есептейді. Паталогияда - эпилептикалық психопатия. 4. Шизойдтықтип. Тұйық, қарым-қатынасы шектеулі. Шизойдтық жеткіншектер - тынымсыздықтың өте жоғары сатысындағы меланхоликтер. Өздерінің достары жоқтығынан жалғыздық сезіміне бөленіп жүреді де одан да бетер тұйықталады. Өздеріне сенімі төмен, өз кабілеттілігін бағаламайтын, азайтып көрсететін, басқалардан өзін қорғап жүретін адамдар. Ұялшақ, жауапкершіліктен қорқады. Олардың аффектілік реакциялары өзін-өзі қорғау механизмі.5.Эпилептоидтық тип. Аффектілік ұстамалы. Көңіл-күйі тұрақсыз, көтеріңкі болуы қысқа мезгілге созылады, ал бұзылуы ұзақтығымен және аффектісінің өте терең жүруімен сипатталады. 6.Тұрақсыз тип (Қозғыштық). Көңіл көтеруге, сырапшылыққа, уақытын бос өткізуге әуесқой, импульсивті, реактивті. Ерік күші дамымаған, эмоциясы тұрақсыз. Патологияда -эпилептоидты психопатия.7.Астено-невротикалықтип.Көңіл-күйі айнымалы, ашушаң, ипохондрияға бейім. Мәнсіз нәрсенің сылтауымен ұрыс-қағыс шығарып, агрессиясын анық байқатады. Көңіл-күйі төмен, пессимист. Заттарға қызығушылығы төмен, шаршағыш, қабілетсіз, жалғыздықты жақсы көреді. 8.Демонстративтік тип. Эгоцентризмі шексіз, өзіне көпшіліктің көңлін аударып отыруды, олардан мақтау естуді, ең болмаса басқалардың наразылығына бөленіп жүруді қажет етеді. Артистікке құмар, ашық-жарқын, экстровагантты, өз ерекшелігін көрсету үшін көп әрекет жасайды. Жалғандығы паталогиялыққа жақын, ассоциалдық әрекеттермен көзге түседі. Патологияда - истериялық психопатия. 9.Циклоидтық тип (тұйықталып қалушылық). Балалық шақта гипертимдік типтен айырмашылығы жоқ. Пубертанттық кезеңде көптеген қиыншылыққа кездесумен байланысты көпшіліктен қашып, жекеленіп жүрумен ерекшеленеді. Бүл түрі көрініс бергендер майда-шүйда сәтсіздіктерге өте көп көңіл бөлетін.10.Аффекті-экзальтациялық. Наразылық көрсетіге жақын, экзальтацияға, аффектіге бөленуі оңай, эмоцияға тез бөленетін, дінге берілген, педант, кекшіл, жәбірленгенін, ренжіткенді ұзақ уақыт ұмытпайтын, өкпелегіш болады. Осы көрсеткіштер негізінде жабысқақ идеялар жиі пайда болуы мүмкін, ішкі кернеуі күшті, кейде аффект жагдайында болады. Агрессия көрсетуі мүмкін. Паталогияда — психопат.
23 БИЛЕТ

1.ТҰЛҒА БАҒДАРЛЫҒЫНЫҢ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ. Тұлғаны қалыптастыру үрдісінде адамның тек қажеттіліктері ғана емес, олардың ара- қатынасы да өзгеріп, дамып отырады. Басқаша айтқанда, мотивациялық аймағының бәрі дамиды. Біртіндеп, мінез-құлықтың не іс-әрекеттің тұрақты басым болып отыратын белгілі мотивтер пайда болады, олар басқаларды бағындырып, тұлғаның бағытын көрсетеді. Қандай мотивтер басым болғанына байланысты тұлғаның бағыты әр түрлі сипатта болады. Өзінің аман-саулығын қамтитын себептердің басым болуы — өзімшілдік бағытты, ал басқа адамдардың көзқарастарымен байланыста болатын себептердің басым болуы -имандылық бағытты сипаттайды.
Психологтар арасында тұлғаға байланысты бірыңғай көзқарастардың болмағандағынан 300 астам анықтамалар жүзеге асуда. Тұлғаның анықтамасы сияқты оның құрылымдарында да біртұтас көзқарастар жоқ. Л.С. Выготский алғаш рет психикалық қызметтерді жоғары — мәдени және төменгі — табиғи деп бөлінуін ұсынды. Л.С. Выготский құрылымының негізінде, тұлғаның — өзегі -оның бағыттылығы деп атады. Бұл көзқарас зерттеушілердің көпшілігіне негіз болып қаланды (С.Л. Рубинштейн. 1957, Л.И. Божович, 1968, А.Н. Леонтьев, 1971, М. 3. Неймарк, 1972 және т.б.)-Алайда, көптеген авторлар тұлға бағыттылығының ерекшелік мазмұнын (мотивтер мен қажеттіліктер, ұмтылу мен талаптану. бағдар және т.б.) түрліше карастырады..С.Выготский пікірі бойынша, адамның тұлғалық бағыттылығының өзіндік ерекшелігіне енген қарым-қатынастарының кешенді әсерінің нәтижесінде дамиды.Тұлға — бұл қоғамдық-тарихи дамудың өнімі. Адамның қоғамдық қатынастар жүйесінде алатын орны, оның орындайтын іс-әрекеті -бұл оның тұлғасының қалыптасуын анықтайтын жағдайлар.

2.Ф.Б.БЕРЕЗИНА БОЙЫНША НЕВРОТИТКАЛЫҚ БҰЗЫЛЫС КЛАССИФИКАЦИЯСЫ. Дәстүр бойынша, көптеген невротикалық бұзылулардың жауапты деңгейі адамның психикалық ауытқушылық жағдайында бұзылуына ықпал ететін алаңдаушылықтың жоғарылауы (Березин, Ф.Б., 1988) деп саналады. Ф.Б. Березинада «қауіпті серия» бар, ол бірнеше аффективті құбылыстарды қамтиды, олар бір-бірін үнемі алаңдаушылықтың пайда болуы мен өсуі ретінде ауыстырады.Бұл серияның бірінші элементі - сергек сезіммен, ақылға қонымсыз психикалық қолайсыздықтардан, екіншісі - гиперстетикалық реакциялардан, үшіншіден - өзін алаңдаушылық, төртінші - қорқыныш, бесінші - алдағы апаттың сөзсіздігінің сезімі, ал алтыншы адам қорқынышты толқуды алаңдатады. Қазіргі классификацияда осындай невротикалық бұзылулар бірқатар алаңдаушылық-фобтық бұзылулар, оқшауланған фобиялар, жалпыланған үрейлі бұзылыстар, үрейлі бұзылуларда орналасқан. Егер біз ICD-10-ға сілтеме жасасақ, онда невроздық және стресспен байланысты бұзылулардағы эмоционалдық (аффективті) бұзылулардың спектрі өте нашар, эмоциялық құбылыстардың нашар саралануына баса назар аудармайды және шындықты көрсетпейді.Ф.Б.Березин жіктелуіне сүйену, алаңдаушылықты жеңілдетудің типтік әдісіне негізделген үш невротикалық бұзылысты ажыратуға болады. 1. Депрессия (қорқыныш, қорқыныш, мотивация деңгейін төмендету, апаттың сөзсіздігі). 2. Гипохондрия (мазасыздандыру, денсаулыққа қауіп төндіру). 3. Гистерия (алаңдаушылық факторларын ауыстыру, фактілерден босату).

3.Э.КРЕЧМЕР БОЙЫНША ТЕМПЕРАМЕНТ ТИПТЕРІН АНЫҚТАУ.Темперамент – тек өкілінің психикалық белсенділігінен көрінетін психодинамикалық қасиеттерінің бірлігі, яғни психикалық жауап әрекеттерінің жеделдігі, шапшаңдығы, қарқыны.
Неміс психиатрі және психологыЭ.Кречмер , 1888 жыл –Тюбингенде, адамның дене құрылымына байланысты дараланып, тума темперамент қасиеттеріне негізделген –конституциялық типологияны ұсынды. Бұл теорияның мәні:әр адам өз дене құрылымына орай өзіндік психикалық ерекшелікке ие. Осыдан, дене мүшелерінің (қол,аяқ, бас,кеуде т.б) сырттай өлшемдеріне байланысты төрт конституционалды психикалық тип бнлгіленген:
Лептосоматик – бойшаң, нәзік денелі, көкірегі жайылыңқы, тар иықты, қол –аяғы ұзын, жүдеу.Пикник – мығым, семізшең, кіші немесе орта бойлы, қарны қампиған,домалақ бас,қысқа мойын.Атлетик – бұлшықеттері күшті дамыған, денесі мығым, берік, ұзынша не орта бойлы, кең иықты, жамбас сүйектері тартылған.Диспластик –дене бітімі қисынсыз.Бұл адамдар әртүрлі мүшелік зақым –сырқатқа ұшырағандар.
Аталған дене құрылымы типтеріне үш темперамент типі сай: шизотомик, иксотомик, циклотомик.Шизотомик –дене құрылымы нәзік, әлсіз дамыған, тұйық, эмоциялары ауыспалы, тұрақсыз, талаптар мен көзқарастар өзгеріміне ере бермейді, содықтан қоршаған ортаға икемденуі қиын.Иксотомик –денесі мығым, мінезі байсалды, сезімталдығы кем, ойлау қабілеті шабан.Циклотомик – семіз, домаланған денелі, эмоциялары қайғы мен қуаныштың арасында бірдей, тіл табысқыш, көзқарастары шындықтан ауытқымайды.

24билет.

Қарым - қатынас және ата - ана тәрбиесінің стильдерінің өзара байланысы.

Қарым қатынас адамдар арасында бірлескен іс әрекет қажеттілігін туғызып, байланыс орнататын күрделі процесс. Екі немесе одан да көп адамдардың арасындағы танымдық немесе эмоционалдық ақпарат, тәжірибе, білімдер, біліктер, дағдылар алмасу.

 Отбасындағы тәрбиенің тиімді болуы ондағы қарым қатынас түрлерінің орнығуына байланысты. Отбасында түрлі қарым қатынастар орын алады.

- Ынтымақтастық қарым қатынас яғни отбасы мүшелерінің өзара қарым қатынасы, түсістік пен көмекке бағытталған ;

- Ортақ мүддеге негізделген біріңғай қарым қатынас;

- Өзара жетістікке жетуді көздеген қарым қатынас;

- Бәсекелестік, яғни барлық өзінің бәсекеде ұтуын көздеген қарым қатынас;

- Түрлі себептермен туындаған отбаслық қайшылықты қарым қатынас;

Ата ананың адамгершілік бейнесі балаларды тәрбиелеудің негізгі көзі. Ата ана тәрбиесі бала мінезінің іргетасы.

2.У.Шелдон темперамент шкаласы.В.Г.Шелдон темперамент типтерін эндоморфты, мезоморфты және эктоморфтық деп бөлді. Темперамент компоненттерін висцеротония, соматония, церебротония деп ерекшелендірді. Эндоморф (ас қорыту түрі яғни висцеротония) майлы , әлсіз бұлшық ет. Дөңгелектеу, жамбас және иыгына майдын қатысуымен және дөңгелек баспен, дамымаған бұлшық етпен сипатталады. Психологиялық қасиеттері: жайлылық, махаббат, достық, төзімділі. Азық түлікке және махаббатқа құмарлылық. Кречмер бойынша пикникке ұқсайды.

Мезоморф(бұлшық ет түрі, соматония) кең иықты, жігерлі, дене белсенделігі бейім адамдар. Кречмер бойынша атлетикке ұқсайды.

Эктоморф(ми түрі,церебротония) ұзын бетті, маңдайы жоғары, аяғы ұзын, тар кеуденің және майдың болмауы. Мұндай адамдар ақылға қонымдылыққа, әлеуметтік фобияға, бұлтартпау сияқты, сезімталдығы жоғары сипатталады. Кречмер бойынша астеникке ұқсас.

---

Дата добавления: 2018-08-06; просмотров: 3152; Мы поможем в написании вашей работы!

Поделиться с друзьями:

---

---

Мы поможем в написании ваших работ!