Дифосфоглицерат 3-фосфоглицерат
7-реакция: Фосфоглицеромутазаның әсерінен фосфор қышқылының қалдығы С3-н С2-ге тасымалданып, 2-фосфоглицерат түзіледі.
8-реакция: 2-фосфоглицерат енолаза арқылы дегидратацияланып, молекула ішілік тотығу-тотықсыздану реакциясы нәтижесінде түзілген энергия макроэргиялық байланыс түрінде фосфоенолпируватқа жиналады.
9-реакция: ФЕП фосфор қышқылының қалдығын АДФ-ке беріп, енолпируватқа айналады да, тағы бір субстраттан фосфорлану реакциясы жүріп, АТФ түзіледі. Енолпируват өздігінен ПЖҚ-ға айналады.
10-реакция: Анаэробты жағдайларда ПЖҚ сүт қышқылына (лактатқа) дейін тотығады.
Гликолиздің энергиялық балансы. Егер гликолиз глюкозадан басталса, онда глюкоза-6-фосфат пен фруктозо-1,6-дифосфаттың түзілуіне 2молекула АТФ жұмсалады. Гликолиз кезінде 4 АТФ түзіледі, ал 2 АТФ қорға жиналады. Егер гликолиз үрдісі гликогеннің ыдырауы кезінде түзілген глюкозо-6-фосфаттан басталса, онда 1 АТФ фруктозо-1,6-дифосфаттың түзілуіне жұмсалып, 3 АТФ қорға жиналады.
Гликолиздің манызы.
1. Осы үрдіс арқылы гипоксия жағдайында, мысалы тауға шыққанда, интоксикацияда, анемияда, тыныс алу мүшелерінің және жүрек-қан тамырлар жүйесінің ауруларында организм энергиямен қамтамасыз етіледі.
|
|
|
2. Гликолиздің кейбір метаболиттері синтездік үрдістерге, мысалы, фосфотриозалар, ПЖҚ, лактат глюкозаның түзілуіне - глюконеогенезге жұмсалуы мумкін.
54.Глюконеогенез, жанама реакциялары. Кори циклі, сызбасы, маңызы.
Глюкозаның көмірсуларға жатпайтын заттардан синтезделуі глюконеогенез деп аталады. Глюконеогенез бауырда және бүйректің қыртыс қабатында қарқынды түрде өтеді. Бұл үрдісті гликолиз реакцияларына қарама-қарсы үрдіс ретінде қарастыруымызға болады. Гликолиздің тек қана 3 реакциясы қайтымсыз, сондықтан глюконеогенездің осы сатыларында басқа ферменттердің қатысуымен қайтымсыз реакцияларды айналып өту реакциялары, яғни жанама реакциялары жүреді.
ПЖҚ ФЕП-қа тікелей айнала алмайды, сондықтан бірінші жанама жол – «ПЖҚ-н ФЕП-ң түзілуі» цитозольде және митохондрияда жүреді. ПЖҚ-ң карбоксилденуі нәтижесінде ҚСҚ түзіледі, бұл – глюконеогенездің негізгі реакциясы, бұл реакцияны пируват-карбоксилаза катализдейді. Бұл ферменттің активтілігі АСҚ деңгейімен реттеледі. Егер АСҚ жеткіліксіз болса, онда пируваткарбоксилаза активсізденеді. ҚСҚ декарбоксилденіп, ГТФ-ң есебінен фосфорланып ФЕП-қа айналады. ФЕП гликолиздің қайтымды реакциялары арқылы фруктозо-1,6-дифосфатқа айналады.
|
|
|
Екінші жанама жолы – фруктозо-1,6-дифосфаттың фруктозо-6-фотфатқа айналуы. Бұл реакцияны функциональды фермент катализдейді. Реакция АМФ, глицерол-3-фосфат және цАМФ деңгейімен реттеледі. АТФ мөлшері жоғары, ал АМФ мөлшері төмен болған кезде реакция жылдамдайды. Фруктозо-6-фосфат глюкозо-6-фосфатқа изомерленеді.
Үшінші жанама жолы глюкозо-6-фосфатазаның әсерінен глюкозо-6-фосфат дефосфорланып, глюкозаны түзеді. Глюкозо-6-фосфат глюкозо-1-фосфатқа айналып, гликоген синтезіне қатысуы да мүмкін.
Кори циклі маңызы: Лактаттың басым бөлігі бауырда глюконогенезге түсіп, глюкозаға айналады. Сонымен, гликогенолиз, гликолиз және глюконеогенез гомеостазды сақтауға багытталған өзара байланысқан жүйені құрайды және Кори циклін түзеді. Кори циклінің маңызы энергияға бай лактат молекуласының жойылмай, қайтадан глюкозаға айналуында.
|
|
|
55. Глюкозаның аэробты тотығуы, сатылары, энергиялық балансы. Шөрнек механизмдері (глицерофосфатты және малатты), реакциялары, маңызы.
Глюкозаның аэробты жағдайда ыдырауын мына жиынтық теңдеумен келтіруге болады: С6Н12О6 + 6О2 --------- 6СО2 + 6Н2О + 2820 кДж/моль
Бұл үрдіс бірнеше сатыдан тұрады:
· Анаэробты гликолиз - глюкозаның екі молекула пируватқа дейін тотығуы.
· ПЖҚ-ң ацетилКоА-ға (ACҚ)дейін тотығудан декарбоксилденуі
· Катаболизмнің жалпы жолы ACҚ-ң УҚЦ-де тотығуы.
· Биологиялық тотығу
· Тотығудан фосфорлану
Сонымсн, глюкоза ПЖҚ түзілгенге дейін анаэробты жэне aэробты жағдайларда тотыға алады. ПЖК карбоксилдену реакциясы арқылы ҚСҚ-на айналуы немесе алмастырылатын амин қышқылдары түзілетін қайта аминдену реакцияларына түcyi мүмкін. Аэробты жағдайларда ПЖК митохондрияға түсіп, тотығудан декарбоксилдену реакциясы арқылы АСҚ-н түзеді.
Энергетикалық балансы. Цитозольде өтетін гликолиз кезінде 2 АТФ және 2НАДН2 түзіледі. Глюкозаның аэробты жағдайда гликолитикалық жолмен тотығуында глюкозаньң 1 молекуласынан ПЖҚ-ң 2 молекуласы түзіледі, олармитохондрияға өтіп, тотығудан декарбоксилденіп, АСҚ-ның 2 молекуласын түзеді. Осы үрдісте түзілген 2 молекула НАДН2 БТТ тотығып, 6 АТФ молекуласын береді. 2 АСҚ ҮКЦ тотығьп, 6 НАДН2, 2ФПН2 және 2АТФ, жиыны 24АТФ түзеді. Сонымен митохондрияда 24+6-30 АТФ, цитозольде 2АТФ, барлығы : 30АТФ+2АТФ=32АТФ түзіледі. Бұдан басқа глицерофосфатты(4) немесе малатты (6) шөрнек механизмдері арқылы митохондрияға тасымалданған цитозольдік НАДН2-ң тотығуы нәтижесінде 4 немесе 6 АТФ түзіледі. Цитозольдік НАН2 тотығуы шөрнек механизмі жұмысымен байланысты. Глицерофосфатты және малатты шөрнек механизмдері белгілі, негізінен глицерофосфатты шөрнек механизмі жүреді.
|
|
|
Шөрнек механизмдері. Глицерофосфатты шөрнек механизмінде цитозольдік 2НАДН2 2сутегін (2Н) ДОАФ-тың 2 молекуласына бepiп, глицерофосфатқа дейін тотықсыздандырады, глицерофосфат митохондрия мембранасы арқылы оңай өтеді. Глицерофосфат митохондрияда ФП катысуымен тотығып, кайтадан ДОАФ-қа айналады, ол қайтадан цитоплазмаға өтіп, цитозольді НАДН2-мен әрекеттеседі, ал ФПН2 БТТ тотығып, 2АТФ түзеді. Глюкозаның 1 молекуласы тотыққанда 2цитозольдік НАДН2 түзілетіндіктен, аталған шөрнек механизмінде 4 АТФ түзіледі.
Малатты шөрнек механизмінде цитозольдің 2НАДН2 ҚСҚ-н малатқа (алма қышқылына) дейін тотықсыздандырады, малат митохондрия мембранасы арқылы оңай өтеді. Малат митохондрияда МДГ(коферменті НАД) қатысуымен тотығып, қайтадан ҚСҚ-на айналады, ол қайтадан цитоплазмаға өтіп цитозолді НАДН2-мен әрекеттеседі, ал НАДН2 БТТ тотығып, 3 АТФ тузеді. Глюкозаның 1 молекуласы тотыққанда 2 цитозольдік НАДН2, түзілетіндіктен, аталған шөрнек механизмінде 6 АТФ түзеді.
Сонымен, глюкозаның аэробты жағдайда гликолитикалық жолмен тотығуының нәтижесінде глюкозаның 1 молекуласынан 36 АТФ (глицерофосфатты шөрнек механизмін қолданғанда) немесе 38 АТФ (малатты шөрнек механизмін қолданғанда) түзеді.
56. Глюкозаның пентозофосфатты жолмен тотығуы. Сызбасы. Маңызы.
Пентозофосфатты (фосфоглюконатты) жол - глюкозо-6-фосфаттың тотығуының альтернативті жолы. Бұл көптеген ферменттердің қатысуымен цитоплазмада жүретін күрделі үрдіс. Пентозофосфатты цикл (ПФ11) анаэробты жағдайда өтеді, реакцияға глюкозо-6-фосфаттың 6 молекуласы бірден түседі, тотығу барысында 6 молекула СО2, 12 НАДФН2 және фруктозо-6-фосфат, ФГА, пентозалар сияқты аралық өнімдер түзіледі.
Пентозофосфатты жол 3 сатыда өтеді, әp6ip сатыда бірнеше реакциялар бар.
1 сатысы - тотығу фазасы – дегидрогеназды-декарбоксилазды жүйе арқылы жүзеге асады. Бул фаза глюкозо-6-фосфаттың 6 молекуласының глюкозо-6-фосфатдегидрогеназаның (коферменті НАДФ) қатысуымен дегидрленуі нәтижесінде өтеді. Бұл кезде тотықсызданған НАДФ және фосфоглюконолактон түзіледі. Фосфоглюконолактон НАДФ-тәуелді фермент арқылы дегидрленіп, декарбоксилденіп бірнеше аралық реакциялар арқылы пентозо-5-фосфатқа (рибулозо-5-фосфатка) айналады.
2 сатысы - изомерлену, изомеразалар катализдейді. Бұл сатыда пентозофосфаттар изомерленеді. Пентозо-5-фосфаттың кето формасы енольды формасына (рибозо-5-фосфатқа) айналады.
3 сатысына көмірсулардың структуралық қайта құрылуын катализдейтін ферменттер қатысады. Бұл сатыда көміртек саны әртүрлі көмірсулар түзіледі, бұл реакцияларға транскетолазалар (коферменті В1 витамині) қатысады. ПФЦ-ң аралық өнімдері: 2 молекула ФГА және 4 молекула фруктозо-6-фосфат түзіледі, бұл өнімдер гликолизге түcyi мүмкін, негізінен 2 ФГА-н фруктозо-6-фосфат түзіледі де, фруктозо-6-фосфаттың саны беске жетеді, 5 молекула фруктозо-6-фосфат глюкозо-6-фосфатқа изомерленеді. Глюкозо-6-фосфаттағы бір молекула глюкозо-6-фосфатты қосып алып, пентозды циклге қайта түседі.
Глюкозаның пентозофосфатты жолмен тотығуының маңызы:
1. Организмнің НАДФН-қа қажеттілігінің шамамен 50%-ы пентозофосфатты жолдың есебінен толықтырылады. Осы циклде түзілген НАДФН2 келесі үрдістерге жұмсалады:
а) БМК, ХС және КД биосинтезіне;
ә) ксенобиотиктер мен кейбір эндогенді метаболиттердің залалсыздануы кезіндегі гидроксилдену реакцияларына;
б) аммиакты залалсыздандыру үшін және алмастырылатын амин қышқылдарын тотықсызданудан аминдену реакцияларына;
в) ФАД-қа тәуелді глутатионредуктаза ферментінің қатысуымен тотыққан глутатионды тотықсыздандыру үшін;
г) кан жасушаларының НАДФН-оксидазды жүйесінің жұмысына.
2. Пентозды циклдің аралық өнімдері болып табылатын пентозалар нуклеин кышкылдарының (НҚ), нуклеозидтрифосфаттардың (НТФ), коферменттердің, гликозамингликандардыц (ГАГ) түзілуіне жұмсалады.
3. Пентозофосфатты циклде пентозаның артық мөлшері глюкозаға айналып, ол гликоген түрінде қорға жиналуы мүмкін.
57. Тіс патологиясы мен лактат және басқа да органикалық қышқылдар өнімдерінің периодонты тіс шөгінділері микрофлорасында механизмі мен рөлі
58. Тағам липидтері, олардың жіктелуі, триацилглицериндердің, фосфолипидтердің, холестериннің маңызы.
Липидтер - суда eрімейтін, бірақ органикалық еріткіштерде жақсы еритін гетерогенді қосылыстардың тобы.
Липидтердің жіктелуі:
- жай липидтер (ТАГ, ДАГ, МАГ, стероидтар, балауыздар);
-күрделі липидтер (фосфолипидтер, гликолипидтер);
-липидтердің алғы заттары мен туындылары (глицерин, май қышқылдары - қаныққан, моно- қанықпаған, көпқанықпаған май қышқылдары, холестерин, стероидты гормондар, эйкозаноидтар, майда еритін витаминдер).
Құрамында 20 көміртек атомы бар полиенді май қышқылдары адам ағзасына тағам арқылы түседі немесе тағаммен түсетін 18 көміртек атомынан тұратын алмастырылмайтын май қышқылдарынан келесі схема бойынша түзіледі:
- ω -6 қышқылдар: 18:2(9,12)->20:3(8,11,14) —>20:4 (5,8,11,14) - арахидон қышқылы.
- ω-3 қышқылдар: 18:3(9,12,15)—>20:5(5,8,11,14,17)- эйкозапентаен қышқылы. Маңызы: 1. Энергетикалық (ТАГ). 2. Биологиялық мембраналардың кұрамына кіреді (ФЛ, ХС). 3. Қорғаныштық - мүшелер мен тіндерді механикалық әсерлерден қорғау. 4. Миелин қабаттарының құрамына кіріп, жүйке импульсін беруге қатысады (ХС, сфингомиелин, цереброзидтер) 5. Гормоноидтар (эйкозаноидтар) арахидон қышқылының туындылары, кортикостероидтар мен жыныс гормондары холестериннің туындылары болып табылады.
59. Май қышқылдарының жіктелуі, өкілдері. Эссенциалды май қышқылдары. Олардың ағзадағы ролі.
Майлар, триглицеридтер — органикалық қосылыстар; негізінен глицерин мен бір негізді май қышқылдарының (триглицеридтердің) күрделі эфирлері; глицерин мен жоғарғы карбон қышқылдарының күрделі эфирлері.
Табиғи майлар молекуласындағы қаныққан май қышқылдары стеарин, пальмитин, ал қанықпаған май қышқылдары олеин, линол, линолен қышқылдарынан тұрады. Тірі организмдердің жасушалары мен тіндерінің (ткандерінің) негізгі құрамды бөліктерінің бірі; организмдегі энергия көзі; таза майдың калориялылығы 3770 кДж 100 г. Триглицеридтер құрамына С8-ден С24-ке дейінгі қалыпты құрылысты, негізінен жұп санды көміртек атомдарының қаныққан және қанықпаған қышқыл қалдықтары кіреді. Құрамында биологиялық активті заттар (қанықпаған май қышқылдары, фосфатидтер, витаминдер, токоферолдар) болады. Майдың құрамына кіретін көп таралған қышқыл қалдықтарында (ацилдер) көміртек атомдарының саны 12-ден 18-ге дейін болады.
Эссенциалды май қышқылдары − линол, линолен, арахидон қышқылдары: C17H31COOH, C17H29COOH, C19H31COOH. Биологиялық маңызы: мембрана фосфолипидтерінің құрамына кіреді. Липидтердің агрегаттық күйін қалыптастырады. Простагландиндер синтезінің көзі ретінде пайдаланылады. Глицериннің ерігіштігін (антиатерогендік әсері) арттырады. Тромбо түзілуін азайтады. Ғ − витаминоз сырқаты кезінде адамдарда холестерол алмасуының бұзылуы салдарынан адамдарда склероз құбылысы байқалады, бұл кезде қантамырлары қабырғасында қатпарлар пайда болады. медицинада атеросклероз бен күресу де құрамында линол, линолен, арахидон қышқылдарының эфирі бар препаратын қолданады, сонымен бірге дененің сәулеленуден және жоғары температураның әсерінен терісі күйген кезде де осы препаратты пайдаланады. Линол қышқылы мен линолен қышқылы өсімдік тектес және жануар тектес өнімдердегі триглицеридтер мен фосфолипидтер құрылымында болады. Арахидон қышқылы тек қана жануарлар липидінде кездеседі.
60. Ішек қуысында жүретін үрдістер. Липидтердің қорытылуына қатысатын ферменттер. Мицелланың түзілуі, құрамы, сіңірілгеннен кейінгі өзгерістері. Липидтер алмасуының бұзылысы – стеаторея.
Ішек қуысында жүретін үрдістер :
1. Мицелланың құрамдас бөліктеріне дейін ыдырауы
2. Липогенез - адам тінінің липидтерінің глицерин мен БМҚ синтезделу үрдісі
3. Липонеогенез – липидердің заттар алмасуының аралық өнімдерінен түзілуі
4. Липолиз – липидтердің ыдырауы
5. Хиломикрондардың түзілуі
Липидтердің қорытылуына қатысатын ферментер (ас қорыту сөлі ферменттері):
Асқазан липазасы (pH = 4.0-4.5) – сүттегі ТАГ-тарды ыдыратады. Емшектегі балаларда бұл ферменті активті келеді.
Панкреатидтік липаза (pH = 8.0-9.0) катализдейді: ТАГ β-МАГ+2БМҚ
Ішек сөлі липазасы (pH = 8.0-9.0) катализдейді: β-МАГ глицерин+БМҚ
Панкреатидтік холестеролэстераза катализдейді:
холестерин эфирі холестерин+БМҚ
Панкреатидтік фосфолипазалар А1,А2, С,Д катализдейді:
фосфоглицерид глицерин+2БМҚ+Н3РО4+азотты негіз
Мицелла ішек қуысында түзіледі, ол гидрофобты ядродан жэне гидрофильді қабаттан тұрады. Гидрофобты ядросына: β -МАГ, ұзын тізбекті БМҚ, холестерин кіреді. Гидрофильді қабатының түзілуіне жұп өт қышқылдары, фосфолипидтер қатысады.
Мицеллалардың диаметрі - 0,005мкм. Мицеллалардың маңызы: липидтердің суда ерімейтін гидролиз өнімдерінің сіңірілуіне қатысады.
Ішектерде тағамдық май сіңірілуі үшін оның эмулсиялануы араласқан жағдайда сақталу түрі қажет. Ұлтабарға ет түспеуі немесе оның тым аз түсуі майлардың сіңірілуіне тікелей әсер етеді. Өт жолдарының бітелуі, өт қабығының қабынуы (холецистит) және өт шығару үрдістерінің бұзылыстарымен сипатталатын бауырдың кейбір аурулары кездерінде тағамдық май эмульсияланбауынан сіңірілмейді. Майлардың сіңірілуінің бұзылуы көптеген жағымсыз жағдайларға әкеледі. Осыған қарамай тағамда май міндетті түрде болуы қажет. Өйткені майлармен бірге майда еритін тіршілікке қажетті витаминдер А, Д, Е, К сіңіріледі. Сондықтан тамақпен организмге май түспесе көрсетілген витаминдердің жеткіліксіздігі дамуы мүмкін. Сонымен қатар табиғи майлардың құрамына организмде алмастырылмайтын қанықпаған күрделі май қышқылдары (мысалы, линол — С18Н32О2 және линолен — С18Н30О2 қышқылдары) кіреді. Олар басқа май қышқылдарынан организмде түзілмейді. Организмде олардың жеткіліксіздігінен терінің созылмалы (некроздық ж. б.) аурулары дамиды.
Сіңірілмеген май негізінен ішектер арқылы, аз мөлшерде май және тер бездерімен тері арқылы сыртқа шығарылады. Май сіңірілуі бұзылуынан нәжісте ыдырамаған май мен күрделі май қышқылдары көбейеді, ол ақсұр түсті болады. Бұндай жағдайды стеаторея ( майлардың нәжіспен бөлінуі ) дейді.
Май бездерімен тері арқылы майдың артық шығарылуы (себорея — май ағу) кейбір тері ауруларында (безеу, экзема жене авитаминоздар кездерінде) кездеседі.
61. Өт қышқылдарының химиялық табиғаты, маңызы. Жұп өт қышқылдары, өкілдері, маңызы. Өт қышқылдарының энтерогепатикалық айналымы, оның маңызы.
Өт қышқылдары - стероидты монокарбон қышқылдары. Өт қышқылдарының маңызы:
1. Майларды эмульсиялап, оның тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
2.Ұйқы безі липазаларын активтендіреді.
3. Мицелланың құрамына кіріп, майлар мен қоса майда еритін барлық қосылыстардың, әсіресе майда еритін витаминдердің сіңірілуін қамтамасыз етеді.
4. Холестериннің организмнен бөліну тәсілі негізінен өт қышқылына тотығу арқьілы іске асады.
Өт қышқылдары тек бауыр жасушаларында холестериннен түзіледі.
Химиялық табиғаты бойынша өт қышқылдары холан қышқылының туындысы.
Біріншілік өт қышқылдары - хенодезоксихоль және холь гепатоциттерде холестериннен синтезделеді.
Бауырда өт қышқылдары глицин немесе тауриннің натрий тұздарымен конъюгацияланып жұп өт қышқылдарын түзеді. Өт қышқылдары өттің құрамында конъюгирленген формада, яғни гликохоль, гликодезоксихоль, гликохенодезоксихоль немесе таурохоль, тауродезоксихоль және таурохено- дезоксихоль қышқылдары ретінде болады. Бұл қосылыстарды кейде жұп өт қышқылдары деп те атайды, екі компоненттен өт қышқылы мен глицин немесе тауриннен тұратындықтан. Ішекте біріншілік өт қышқылдары бактериялардың әсерінен екіншілік өт кышқылдары-литохоль және дезоксихольға айналады, олар ішектен қақпа венасы арқылы бауырға одан өтке түседі.
Өт қышқылдары сіңірілуге қатысқаннан кейін қайтадан ішек қуысына түсуі немесе бауырға одан (өт жолы арқылы) өт қабына одан секрецияланатынөтпен бірге қайтадан ішек қуысына келеді. Сонымен үнемі бауыр мен ішек арасында өт қышқылдарының циркуляциясы өтіп тұрады. Бұл айналым өт қышқылдарының бауыр-ішек айналымы немесе энтерогепатикалық айналым деп аталады, цикл тәулігіне 6-8 рет қайталанып отырады. Бұл айналым ХС-ді үнемдейді.
62. Липидтер алмасуындағы ішек қабырғасының рөлі. Хиломикрондардың түзілуі, құрамы, маңызы. Ағзадағы өзгерістері: қан тамырішілік липолиз, маңызы.
Липидтер алмасуындағы ішек қабырғасының рөлі:
1. Мицелланың ыдырауы
2. Липогенез-липидтердің синтезделуі
3. Липонеогенез - липидтердің липид емес басқа класс косылыстарының (көмірсулар,белоктар) аралық өнімдерінен түзілуі.
4. Липолиз – липидтердің ыдырауы
5. Хиломикрондардың (ХМ) түзілуі.
Хиломикрондар ішек қабырғасында түзіледі. Ол гидрофобты ядродан және гидрофильді қабаттан тұрады. Хиломикрондардың құрамы: ТАГ-80%, ХС-11%, ФЛ-7%, белоктар-2%. Гидрофобты ядросына ТАГ, холестерин және оның эфирлері кіреді, ал гидрофильді қабатын белоктар мен фосфолипидтер түзеді. Белоктары – аполипопротеиндер С-ІІ, В-48, Е. Хиломикрондардың диаметрі – 0,1-0,5мкм – 1,5 мкм-ға дейін.
Хиломикрондар липидтердің тасымалдану формаларына жатады. Олар майларды ішектен өкпеге тасымалдайды. Хиломикрондар мөлшерінің үлкен болуына байланысты тұрақсыз және ішектің эпителий жасушаларынан қан тамырларының капиллярларына өте алмайды. Сондықтан хиломикрондар ішектің лимфа жүйесіне түсіп, лимфа тамырлары бойымен кеуде лимфа өзегіне, одан жоғары қуысты венаға, одан оң жақ жүрекшеге, оң жақ қарыншаға, одан кейін өкпеге түседі. Хиломикрондар өкпеден қайтадан жүрекке түседі. Ішекте түзілген липидтердің 90%-ы осылайша тасымалданады, қалған 10%-ы ФЛ, глицерин, қысқа тізбекті май қышқылдары, кіші ХМ-ң біразы қақпа венасының қанына түседі.
ХМ рөлі: экзогенді тағам липидтерін ішек қабырғасынан тіндерге, негізінен өкпеге, содан кейін бауырға тасымалдайды.
Қантамыр ішілік липолиз. Қанда хиломикрондар жзне липопротеидтер кантамырларының эндотелийінің бетінде орналасқан липопротеидлипаза ферментінің (ЛПЛ-аза) әсеріне ұшырайды. Бұл ферментті апоС-ІІ және гепарин активтендіреді. ЛПЛ-аза хиломикрондардың, липопротеидтердің құрамындағы ТАГ-ты глицерин және БМҚ-ға дейін гидролиздейді. Соның нәтижесінде ХМ-нан диаметрі кіші және құрамындағы ТАГмөлшері аз калдық ХМ түзіледі. ЛП бip-бірінe айнала алады. Глицерин бауырға, ал БМҚ альбуминдерге адсорбцияланып, тіндерге тасымалданады, сонымен қатар БМҚ қорын түзеді.
63. Қандағы липидтердің тасымалдану түрлері, олардың бір-бірінен айырмашылықтары. Түзілетін орны. ТТЛП мен ТЖЛП-ның құрамы және липидтер мен холестеринді тасымалдаудағы ролінің ұқсастықтары мен айырмашылықтары. Атерогендік коэффициенті. Липидтер алмасуының бұзылысы – гиперлипопроетинемияның түрлері.
Липидгер бауырға 2 түрлі жолмен 10% қақпа венасы арқылы, 90% бауыр артериясы арқылы түседі. Бауырға түскен липидтер алмасуыньң өнімдері келесі өзгерістерге ұшырайды:
1. Глицерин мен май кышқылдардан ТАГ синтезделеді (фосфатид қышқылы арқылы).
2. Фосфолипидтер түзіледі.
3. ХС және ХС эфирлері синтезделеді.
4. Кетон денелеоі синтезделеді.
5. Апопротеиндер және липопротеидтер синтезі жүреді.
6. Май қышқылдары синтезделеді.
7.Липонеогенез жүреді (липидтердің липид емес басқа қосылыстардан негізінен көмірсулардан түзілуі).
8.Липолиз өтеді.
9.БМҚ мен глицериннің соңғы өнімдерге дейін тотығуы өтеді.
10. Бауырда холестериннің өт қышқылдарына тотығуы жүреді және холестерин мен өт кышқылдарының өтпен бірге шығуы өтеді.
ТТЛП метаболизмі
ТТЛП бауырда синтезделеді және қанда ТӨТЛП- тен түзіледі. Рөлі: холестерин жәнеоньң эфирін бауырдан баска тіндерге тасымалдау. ТТЛП құрамы: 50%-Холестерин;13%ТАГ; 17-20%-ФЛ, 20%-Белок. Көптеген тіндерде ТТЛП -тің арнайы рецепторлары бар. Жасушаларға түскен холестерин биомембрана түзілуіне жұмсалады немесе бүйрек үсті безінің қыртысты қабатыда ,
жыныс бездерінде сәйкес гормондар синтездеуге, теріде - Д3 витаминін түзуге кажет.Бұл холестерин жасушаларда холестерин синтезін тежейді және ТТЛП рецепторларының синтезін ингибирлейді.
Балаларға дамып келе жаткан организм үщін холестерин көп мөлшерде қажет.
ТЖЛП метаболизмі
Альфа-ЛП бауырда және аз мөлшерде ішекте синтезделеді. Рөлі: холестеринді басқа тіндерден бауырға тасымалдайды. Құрамы: 50%-Белок; 27%-ФЛ; 3-5%-ТАГ; 20%-Холестерин. Лецитан - холестерин ацилтрансфераза (ЛХАТ) ферменті ТЖЛП мен байланысқан күйде болады. Сонымен бір уакытга апопротеин А-І және С-І әсерінен активтенген ЛХАТ ТЖЛП-лардьщ сырткы бетіндегі фосфолипидгердің (лецитин) С2-орнындағы май кышқылының қалдыктарын холестеринің С3- гидроксил тобына тасымалдан-холестеринің эфирін (ХЭ) және лизолецитин түзеді. Лецитин+холестерин холестерид+лизолецитин. Холестерин эфирі ТЖЛП-ның гидрофобты ядросына кетіп, оның орнына тіндердегі холестерин келіп орналасады. Түзілген лизолецитин альбуминмен байланысып тасымалданады. Осы процестердің бірнеше қайталануы нәтижесінде ТЖЛП- лардьщ ядросына ХЭ жиналып тәрелке тәрізді формадан көлемі үлкейіп шар тәрізді ТЖЛП3-ке айналады. ТЖЛП3 онан ары тіндерден артық холестеринді біртіндеп қосып алып көлемі барған сайын үлкейе түседіде тығыздығы барған сайын төмендеп ТЖЛП2 түзеді. ТЖЛП-лар көлемі үлкейіп ТЖЛП2 деңгейіне жеткенде ішкі сыйымдылығы кішірейіп, осыған байланысты онан ары холестеринді қосып алу мүмкіншілігіде төмендей түседі. Олар бауырға келгеннен кейін бауыр липазасының әсерінен ядросындағы триацилгли- цериндер мен сырткы қабатындағы фосфолипидгер сәйкес бөлшектерге ыдырап, босап шыққан холестерин және холестерин эфирлерімен бірге бауыр жасушасына түседі. Осылайша ТЖЛП2 бауырда “жүгін” түсіріп тығыздығы жоғары ТЖЛП3 —ті қайта түзеді. Осы бір айланымды ТЖЛП циклі деп айтады
Сонымен қорытындыласақ эфирленген холестерин суда ерімейді, ЛП- тің эфирі ядросына батып, сырткы қабатында алған орнын босатады. Ол орынға жасушадан келген басқа холестерин орналасып эфирленеді. Реакция қайталанады. Сонымен а-ЛП ядросында холестериннің эфирлері жиналып, канның ағымымен бауырға келеді. а -ЛП холестеринді тек қана тіндерден алмайды, ТӨТЛП -тен немесе ТТЛП-тен алуы мүмкін. альфп -ЛП - антиатерогенді, ал бетта-ЛП пен пре- бетта -ЛП-тер атерогенді болып саналады. Себебі, олардың кұрамында холестерин көп мөлшерде болып, қан тамырларының қабырғасында жиналуы мүмкін. Клиникада атерогенді
индекс есептеледі. Индекс - 
-ке тең. Бұл шаманың көбейюінен жүректің ишемиялық ауруы, атеросклероз дамуына мүмкіншілік іуады.
64. ТАГ пен ФЛ биосинтезі, ұқсастықтары мен айырмашылықтары. Липотропты факторлар. ФЛ-дің липотроптық әсері. Липидтер алмасуының бұзылысы – семіздік, бауырдың майлануы. Семіздіктің дамуындағы лептиннің ролі.
Фосфолипидтер синтезінің екі турлі жолы бар.
фосфатид кышкылы аркылы;
ДАГ аркылы
Фосфатид кышкылы аркылы
Фосфатид кышкылынан түзілетін фосфолипидтер. Фосфатид кышкылы цитидиндифосфат диацилглицеринсинтаза ферментінің әсерінен ЦТФ пен әрекеттесіп, цитидиндифосфат-диацилглицерин (ЦДФ-ДАГ) түзеді. Бұл реакцияда пирофосфат бөлініп кетеді. ЦДФ-ДАГ ары қарай азотты негізді заттар: холин,серин, этаноламинмен әрекетгесіп фосфолипидтер түзеді
2) Диацилглицериннен (ДАГ) түзілетін фосфолипидтер.
Организмде, әсіресе бауыр, өкпе және май тіндерінде фосфатидилхолин мен фосфатидилэтаноламиннің синтезі екі сатылы реакция аркылы жүзеге асады. Бірінші сатысында холин немесе этаноламин активті формата, яғни ЦДФ- холин немесе ЦДФ-этаноламинге айналуы керек; екінші сатыда бұл активті қосылыстар диацилглицеринмен қосьшып фосфатидилхолин, фосфатидилэтаноламин, фосфатидилсерин түзеді.
ДАТ + ЦДФ - холин —фосфатидилхолин (лецитин) + ЦМФ
ДАГ + ЦЦФ - коламин - кефалин + ЦМФ
ДАТ + ЦДФ - серин —► фосфатидилсерин + ЦМФ
Көптеген фосфолипидтер, әсіресе диацилглицериннен түзілетін фосфолипидтердің синтезі азотты негіздермен бос май қышқылдарының концентрациясы арқылы реггеліп отырады. Егер бауырда азотгы негіздер жеткілікті мөлшерде болса, диацилглицерин фосфолипидтер синтезіне жұмсалып, триацилглицерин синтезі баяулайды. Керісінше азотты негіздер жеткіліксіз болса, диацилглицерин ТАГ (триацилглицерин) синтезіне пайда- ланылып, фосфолипидтер синтезі баяулайды. Бауыр ауырған жағдайда ТАГ- дың синтезделу жылдамдыгы бауырдың тасымалдау шегінен артып, бауырдың майлануьша әкеліп соғады. Бос май кышкылдары тотығу реакция- ларына түспесе, алдымен фосфолипидтер синтезіне жұмсалып, одан артып қалғандары ТАГ синтезі үшін пайдаланьлады.
Триацилглицериннің (ТАГ) синтезі (фосфатидтік жолмен)
Организмнің барлық тіндерінде ТАГ синтезі жүреді, әсіресе бауыр мен май тінінде (коңыр май тіні емес) бұл процес өте қарқынды өтеді. ТАГ синтезін шартты түрде 3 сатыға бөлуге болады.
Бірінші сатысы: май кьшкылдарының активтенуі. (бетта-тотығу сиякты май қышқылдары липогенезге жұмсалу үшін алдымен өзінің активті формасына -ацил~SКоА-ға айналуы керек. Бұл сатьда май қышқылдары ацил~SКоА синтетазаның әсерінен АТФ-пен әрекетгесіп, НSКоА-ны қосып алып активті өнім -ацил~SКоА тузеді, АМФ пен пирофосфат бөлініп кетеді.
Екінші сатысы:Глицерофосфаттың түзілуі.
Глицерофосфат организмде негізінен екі түрлі жолмен түзіледі: гликолиз кезінде түзілген аралық өнім - диоксиацетонфосфат (ДОАФ) фосфогли- цериндегидрогеназа ферментінің әсерінен кайтымды түрде НАДН2-мен тотықсызданып фосфоглицеринге айналады. Бұл фосфоглицеринніцбірінші түзілу жолы; екінші түзілу жолы - бауыр, бүйрек, ішек, сұр май тіні және сүт бездері сияқты глицеринкиназа активтілігі жоғары тіндерде майлардың ыдырауында босап пыққан глицерин глицеролкиназа ферменттің әсерінен АТФ аркылы фосфорланып 3-фосфоглицерин түзеді.
Үшінші сатысы: фосфатид қышқылыньщ түзілуі. Бүл сатыда ацилтранс- фераза ферментінің әсерінен 3-фосфоглицерин екі активті май кышкылы -
екі ацил~SКоА-мен әрекеттесіп фосфатид қышқылын түзеді. Фосфатид кышкылы ТАГ-дан баска көптеген фосфолипидтердіңтікелей негізін салушы ортак аралық өнім.
Төртінші сатысы: түзілген фосфатид кышкылы фосфатидил фосфатаза әсерінен дефосфорланып 1,2-диацилглицеринге (ДАГ) айналады. Ол ары карай сәйкес ацилтрансферазаның қатысуымен үшінші активті май кышқы- лын (ацил қалдығын) косып алып триацилглицерщ түзеді (2.4-сурет). Ішек кілегей қабатынан баска барлык органдар мен тіндерде ТАГ синтез! осы жоларкыЛБГжүреді. Бұны фосфатидті жол деп атайды. Ал ішек каоырғасында ТАГ-дың негізін салушы косылыс фосфоглицерин емес, бетта- моноацилглицерин ( бетта-МАГ) болып табылады. Сондықтан ішектегі ТАГ синтезін моноглицеридті жол деп атайды.
Липидтер алмасуының бұзылуы
1. Плазма липопротеидгерінің біріншілік бұзылысы - дислипопротедемия.
Сандық жағынан аз болғанымен қандағы липопротеидтердің генетикалық кемістігінен болатын дислипопротеидемия аз сандағы адамдарда кездеседі. Оның кейбіреуі гиполипопротеидемия, ал кейбіреуі гиперлипопротедемия түрінде байқалады. Сонымен қатар ауыр дәрежедегі қантты диабет, шютреоидизм, нефроз синдромы, атеросклероз сияқты ауруларда екіншілік лшіопротеидтер бұзылысы бірге жүреді. Мейлі ол біріншілік болсын немесе екіншілік болсын барлығының юіиникалық белгілері, даму барысы және оның салдары көптеген жағдайларда бір-біріне өте үқсайды. Біріншілік липопротеид метаболизмінің бұзылысы, олардың синтезі, секрециясы және ыдырауының кез-келген деңгейіндегі бөгелістерден болуы мүмкін.
2. Семіздік дегеніміз - майлардың (үшацилглицериннің) кең аймақта қалыптан тыс артық жиналуы. Өлшемді дене салмағынан 20% артып кетсе семіру деп атап, күнделікті тұрмыс пен кимыл-қозғалысына кедергілік жасайтын деңгейдегі, сондай-ақ басқа да ілеспе ауруларды пайда қьшашн семіруді семіздік немесе семіздік ауруы дейді. Семіздік липидтер алмасуымен тікелей немесе тікелей емес жолдармен байланысып жататын метаболиттік ауру болумен бірге қоғамдық-әлеуметтік жағдайлармен, салт- сана, тағам мәдениеті, сондай-ақ адамның рухани жан дүниесімен де үштасып жататын әлеуметтік ауру болып есептеледі.
Семіздіктің пайда болу себептері.
1) Гиперфагия және гиподинамия. Бұл қазіргі заманғы цивилизация қоғамындағы ең көп кездесетін семіру себептері. Энергия пығымына сәйкес келмейтін артщ тамактану мен аз қимылдау қазіргі заманғы семіздіктің 55-65%-ін құрайды.
2) Церебралдық себептер. Гипоталамустың вентромедиалық ядросындағы “токтық сезім орталығының” закьгмдалуы мен “аштық сезім орталыгьшың” қалыпсыз қозуы.
3) Ішкі секреция функцияларының қалыпсыздығы.
. 4) Қоғамдық - әлеуметтік және психологиялық факторлар.
5) Генетикалық немесе туқым қуалаушылық.
Семірудің биохимиялық негізі. Жоғарыда көрсетілген барлық себептер (1~5) келесі 3 түрлі биохимиялық механизм аркылы семіруді келтіріп пығарады:
Липолизді тежеу арқылы;
Липогенез бен липонеогенезді күшейту арқылы;
Май қышқылдарының тотығуын тежеу арқылы.
Бауырдың майлануы қазіргі заманда біршама көп кездесетін аурулардың бірі. Қалыпты жағдайда бауырдағы жалпы май құрамы бауырдың сулы салмағы бойынша 5% құрайды. Осы мөлшерден артып кетсе бауырдың майлануы деп аталады.
Семіздік кезіндегі бауырдың майлану себебін мынадай бірнеше жактан түсіндіруге болады. Алдымен, энергия нығымымен сәйкес келмейтін артық тамақтану. Бауырға артык түскен майлар немесе бауырдың өзінде липогенез, липонеогенез арқылы түзілген майлар өте көп болғандыктан бауырдың тасымалдау мүмкіншілігінен артып, бауырда жиналады; екіншіден, жиналған майлардың мобилизациялануынан бос май қышқьшдары көптеп бауырға түсіп липогенездің күшеюінен бауырға май жиналады; үшіншіден, апопротеин В синтезі күшейіп, липогенез процееін онан ары үдетеді.
65. Глицериннің ағзадағыөзгерістері. Глицерин тотыққанда түзілетін АТФ санын есептеңіз. Глицериннен глюконеогенезді сызба түрінде көрсетіңіз.
Глицериннің алмасуы оның АТФ-тың қуат əсерінен фосфор- лануынан басталып, фосфоглицератқа айналуы:
3-фосфоглицеринді альдегид түзілгеннен кейінгі глицериннің ыдырау жолы көмірсулардың тотығуымен бірдей жүреді (гликолиз немесе глюконеогенез). Бір молекула глицерин толық тотыққанда, жаңадан 22 молекула АТФ пайда болады.
Глицерин глицеролкиназа ферментінің катысуымен АТФ пен фосфорланып глицерофосфат түзеді жәнеАДФ бөлінеді. Глицерофосфат НАД-тәуелді глицерофосфатдегидрогеназа әсерінен тотығып (а-орнындағы көміртегі) фосфоглицерин альдегидін (ФГА) түзеді. Түзілген ФГА гликолизге түсіп пирожүзім кышкылын (ПЖҚ) түзеді (гликолиз реакцияларын караныз).
Аэробты жағдайда ПЖҚ митохондрияға түсіп тотығудан декі|)бок- силдену реакциясы нәтижесінде ацетил-КоА (АСҚ) түзеді. АСҚ Кребс циклінде тотығып 2СО,, бір молекула АТФ (ГТФ) және тотықсызданған дегидрогеназалар (ЗНАДН2;ФАДН2) түзеді
Ацетил- КоА » 2С02 +ЗНАДН2+ФП(ФАДН2)+АТФ(ГТФ) Тотықсызданған дегидрогеназалар (ЗҢАДН2;ФПН2) биологиялықтотығу (БТ) тізбегінде тотығып эндогенді су және энергия түзеді. Түзілген энергияның біразы жылу түрінде бөлінеді , ал біразы тотығудан фосфорлануда (ТФ) АТФ түзуге жұмсалады.
Глицериннін тотығуы кезінде қор ретінде 20 немесе 22 АТФ түзіледі. 1)Глицериннің бір молекул асы ПЖҚ-на дейін тотыққанда цитозольда 2НАДН, түзіледі. Екі цитозольды НАДН2-нің сутегі атомдары глицерофосфат немесе манат шөрнек механизмдері аркылы митохондрияға түсіп, тотығып 4 немесе 6 АТФ түзеді.
Глицерофосфат(2ФПҢ2)
2НАДН2 4АТФ
цитоплазма 6АТФ
малат(2НАДН2)
2)Цитоплазмада гликолиз кезінде субстраттан фосфорлану реакцияла- рының нәтижесінде тағы да 2АТФ- молекуласы пайда болады
3)Митохондрияда ПЖҚ тотығудан декарбоксилденіп бір молекула НАДН2 түзіледі. НАДН2 тотыққанда 3 АТФ түзуге жеткілікті энергия береді.
4)ПЖҚ тотығудан декарбоксилдену нәтижесінде ацетил-КоА түзіледі. Бұл ацетил-КоА ҮКЦ, БТ тізбегінде және ТФ -да толық тотыққанда 12 АТФ түзіледі.
Жиыны: 4(6)+2+3+12 = 21(23)АТФ
Сонымен, глицериннің бір молекуласы глицерофосфатты шөрнек механизмі аркьілы тотықса 21АТФ, ал егер малат шөрнек механизмі аркьшы тотыкса 23 АТФ молекуласы түзіледі. 1 молекула АТФ глицеринді активтен- діруүшінпайдаланылады,сондықтандақорретінде 20 немесе 22АТФқалады
66. БМҚ-ның бетта-тотығуы. Пальмитин қышқылының тотығуының жиынтық теңдеуі. Пальмитин қышқылы тотыққандағы энергиялық балансты есептеңіз.
Жуп санды көміртегі бар май кышныддарының бета-тотыгуы
Дата добавления: 2019-07-15; просмотров: 1612; Мы поможем в написании вашей работы! |
Мы поможем в написании ваших работ!