Эксплуатационная готовность 6 страница
Напрыклад:
Углядайся, мой сыне, пільней углядайся ў святыя абрысы бацькоўскай зямлі (Н. Гілевіч).
Не хітруй, Аўсееў. Тут табе не кірмаш – таргавацца. Табе загадана, ты і выконвай (В. Быкаў).
6. Кропка ставіцца ў канцы складаных сказаў з ускосным пытаннем.
Напрыклад:
Пятро падышоў і спытаў у шафёра, ці можна пад'ехаць (І. Шамякін).
Дзед Талаш і Мартын Рыль сталі раіцца аб тым, што рабіць далей і куды ісці (Я. Колас).
Міхалка і не стараўся дазнацца, дзе бывае яго гаспадар (К. Чорны).
7. Кропка ставіцца пасля сцвярджальных ці адмоўных слоў-сказаў так, не і іх сінонімаў (ага, але, эге, ну, добра і інш.) пры адсутнасці клічнай або пытальнай інтанацыі.
Напрыклад:
«У бібліятэку збіраецеся?» – «Так».
«А вы, уласна кажучы, хто? Інжынер?» – «Не. Настаўніца» (І. Шамякін).
«Ты мяне слухаеш?» – «Ага» (Я. Колас).
8. Кропка ставіцца перад злучнікамі і, ды, а, але, аднак і пад., калі яны звязваюць паміж сабой самастойныя сказы.
Напрыклад:
Лён быў дагледжаны, падкормлены. А тут і цёплыя дні надышлі. І закучаравіўся, пайшоў лён у рост (А. Бялевіч).
Лабановіч борздзенька кінуўся да форткі. Але там было ўсё ціха (Я. Колас).
Саўчанка дазволіў разлікам добра адаспацца. Ды на холадзе, у сырых нішах, не надта спіцца (І. Шамякін).
9. Кропкай аддзяляюцца асобныя часткі выказвання пры парцэляцыі.
Напрыклад:
Людзі змагаюцца і перамагаюць. Вайну. Страх. Голад. Дэспатызм, тупасць... (І. Шамякін).
|
|
|
Назаўтра першы падхапіўся Гарбацэвіч. Яшчэ на світанні (Г. Далідовіч).
«Тады будзе мір. І шчасце. І жыццё», – сказаў я не без некаторага пафасу (В. Быкаў).
10. Кропка ставіцца ў канцы рубрык пералічэння, калі гэтыя рубрыкі з'яўляюцца самастойнымі сказамі. Паслядоўнасць пунктаў абазначана лічбамі з кропкай.
Напрыклад:
У пастанове былі запісаны чатыры пункты:
1. Арганізаваць саюз настаўнікаў на падставе пастановы сходу ад 9 ліпеня 1906 года.
2. Саюз ставіць сабе асноўнай мэтай – весці барацьбу з самадзяржаўным ладам шляхам прапаганды ідэі рэвалюцыі сярод насельніцтва і распаўсюджання рэвалюцыйнай літаратуры. Кожнаму члену арганізаванага настаўніцкага саюза ставіцца ў абавязак – стварэнне на месцах рэвалюцыйных ячэек з мэтай прыцягнення найбольшай колькасці членаў у саюз настаўнікаў.
3. Арганізаванаму настаўніцкаму саюзу далучыцца да Усерасійскага саюза настаўнікаў і ўвайсці з ім у цесныя зносіны.
4. Для вядзення спраў саюза выбіраецца бюро ў складзе 3-х асоб: Садовіча, Райскага і Тукалы (Я. Колас).
11. Кропка ставіцца пасля ўмоўных графічных скарачэнняў (акрамя стандартных скарочаных абазначэнняў метрычных мер): г. Мінск; в. Лебядзінец; г. Капыль Мінскай вобл.; але: 100 г, 5 см, 3 сек і інш.
|
|
|
Калі ўмоўным графічным скарачэннем заканчваецца сказ, то ў канцы сказа другая кропка не ставіцца.
Напрыклад:
Існуюць індукцыйная электрычная зварка (токамі высокай частаты), зварка электронным промнем і інш. (БелСЭ).
12. Кропкай аддзяляюцца назвы дзейных асоб у драматургічных творах, калі гэтыя імёны запісваюцца ў адным радку з рэплікай.
Напрыклад:
Ч а р н а в у с. Можа, я занадта рэзка выступіў. Трэба будзе пагаварыць з ім.
В е р а. Я лічу, што вы вельмі добра выступілі, і няма чаго вам прабачэння прасіць
(К. Крапіва).
13. Кропка ставіцца ў спасылках (у тым ліку і падрадковых) пры ўказанні на прыналежнасць цытаты пасля прозвішча аўтара, калі ўслед за ім ідзе назва твора гэтага аўтара.
Напрыклад:
Было лета, самая зялёная пара яго (І. Мележ. «Подых навальніцы»).
Тварэц мовы – народ. Задача ж пісьменніка – у фарміраванні, адборы лепшага, у прывядзенні мовы да літаратурных норм. Як бачым, задача немалая. Мы павінны мець мову прыгожую, гучную, простую, але гнуткую і выразную (Я. Колас. «Развіваць і ўзбагачаць літаратурную мову»).
ГЛАВА 10
ПЫТАЛЬНІК
§ 42. Правілы пастаноўкі пытальніка
1. Пытальнік ставіцца ў канцы простага сказа (у тым ліку слова-сказа), якім выражаецца прамое пытанне.
|
|
|
Напрыклад:
Дзе вы, песні жніўныя? Хто вас адвячоркамі панясе над ніваю? (П. Броўка).
Адкуль тут музыка нясецца? Чыя тут песня ў душу льецца? (Я. Колас).
– Няўжо дачакаліся? Няўжо праўда? – бы дзіця, радавалася дзяўчына (В. Быкаў).
– Га? – не зразумеў пытанне дзед (Я. Колас).
2. Пытальнік ставіцца ў канцы складаназалежнага сказа, калі пытанне выражана ў галоўнай і даданай частках або толькі ў галоўнай.
Напрыклад:
Ці ты, бабка, не ведаеш, хто гэта прынёс сюды красак? (Я. Колас).
Хто згадае, чаго сэрца плача? (П. Трус).
Край мой родны! Дзе ж у свеце край другі такі знайсці, дзе б магла так, поруч з смеццем, гожасць пышная ўзрасці? (Я. Колас).
Што можа быць даражэйшае сэрцу чалавека, як у сталых гадах пачуць цябе, роднае слова, у чужой старане? (К. Крапіва).
Пытальнік можа ставіцца ў канцы складаназалежнага сказа і тады, калі пытанне заключаецца ў даданай частцы.
Напрыклад:
І скажы, дзядок, адкуль хмары гэтыя выходзяць? (Я. Колас).
3. Пытальнік ставіцца ў канцы складаназлучанага і бяззлучнікавага складанага сказа, калі кожная іх частка выражае пытанне або калі пытанне выражае толькі апошняя частка.
|
|
|
Напрыклад:
Будуць яшчэ пытанні ці пачнём спрэчкі? (М. Паслядовіч).
Ці гэта казку лес складае, ці даль ачнулася нямая і немасць песняй парушала? (Я. Колас).
Яго пакрыўдзілі, зняважылі, а ён будзе кланяцца ім? (Я. Колас).
Стаміўся ў дарозе, ды дзе спачываць? (П. Броўка).
Паслухай добра: чуеш песні? (Я. Колас).
4. Пытальнік (або пытальнік з клічнікам) ставіцца ў дужках (звычайна ў цытаце з тэксту іншага аўтара), калі змест выказанай кім-небудзь думкі выклікае сумненне ці непаразуменне.
Напрыклад:
Наўрад ці ўпрыгожваюць паэтычны твор радкі накшталт: «Букет струменняў пералівісты шугнуў падобна рысаку» (?) (Н. Гілевіч).
5. У пытальных сказах з аднароднымі членамі сказа пытальнік можа ставіцца пасля кожнага аднароднага члена з мэтай раздзялення пытання.
Напрыклад:
Вольна ішлі яны [калгаснікі] пушчай, прыцішыўшы крокі... Стрэл адзінокі рэхам трывожна глухім дакаціўся да іх. Што гэта? Стрэл паляўнічы? Ці знак таямнічы? (А. Куляшоў).
ГЛАВА 11
КЛІЧНІК
§ 43. Правілы пастаноўкі клічніка
1. Клічнік ставіцца ў канцы простага і складанага сказа, які вымаўляецца з клічнай інтанацыяй.
Напрыклад:
Эх, і прывабныя стаяць летнія дзянькі! (І. Навуменка).
Слаўся, наша сталіца Мінск!
Я хачу зберагчы цябе, матчына песня, каб запоўніць табою спусцелыя душы! (Н. Гілевіч).
Як усім было весела! (А. Васілевіч).
– Які дождж! – усклікнуў я (Г. Далідовіч).
Што за дзяўчына! Што за натура! (Я. Колас).
Як хацеў бы я па палях прайсці і ўпіцца іх пахам, росамі, паглядзець, зірнуць, як жыты растуць, як калосікі наліваюцца! (Я. Колас).
Цыц! Не смець казаць мянушку, а то зніму на вас папружку! (Я. Колас).
«Рукі ўгору!» – грымнуў тут дзядзька Мірон... (М. Лынькоў).
Ён не служка тут больш – квіта! (Я. Колас).
Калі часткі складанага сказа з'яўляюцца клічнымі, то яны раздзяляюцца коскай, а ў канцы сказа ставіцца клічнік.
Напрыклад:
Якія знаёмыя назвы і словы, якая цудоўная родная мова! (П. Панчанка).
Ты паслухай, Апанас, што за голас, што за бас! (Я. Колас).
Параўн.: Колькі хараства і чароўнага прывабу ў сініх далях! Колькі новых малюнкаў, свежых матываў і таемных здарэнняў абяцаюць яны вачам і сэрцу падарожнага! (Я. Колас).
Як хітра, мудра збудавана! Як чыста, хораша прыбрана! (Я. Колас).
2. Клічнік ставіцца пасля звароткаў, якія стаяць у пачатку або ў канцы сказа, пасля выклічнікаў і гукаперайманняў, што стаяць у пачатку, у сярэдзіне ці ў канцы сказа, калі гэтыя словы вымаўляюцца з клічнай інтанацыяй.
Напрыклад:
Піліпчык! Нясі з істопкі, што там ёсць у нас. Людзям час даўно снедаць. (М. Лынькоў).
Я помню летнія часіны і вас, грыбныя баравіны! (Я. Колас).
– Ого! – пачуў ён збоку ад сябе пявучы голас. – Малайчына, хлопчык! (М. Лупсякоў).
– Гу-гу! – штось гукне, садрыгнецца, бах-бах! – на гук той адзавецца і аж па лесе пойдзе рэхам... (Я. Колас).
Там рыба – ого-го! (Я. Маўр).
3. Клічнік ставіцца ў канцы слоў і сказаў, якімі эмацыянальна перадаюцца прывітанні, развітанні, віншаванні, пажаданні, заклікі і пад.
Напрыклад:
– Дзень добры!
– Дзень добры! Сядай, чалавеча! (А. Куляшоў).
– Добры дзень вам! – сказала, усміхаючыся ад нечаканасці і здзіўлення, Вера Сымонаўна. (Б. Сачанка).
– Да пабачэння! – Бывайце, – кінуў яму безуважна адно слова Карніцкі. (М. Паслядовіч).
Добрай ночы!
Слава працаўнікам-хлебаробам!
Усім народам – мір і шчасце! (А. Астрэйка).
З Новым годам! З новым шчасцем!
Здароўя вам і поспехаў!
4. Клічнік можа ставіцца пасля «назоўнага тэмы» («назоўнага ўяўлення»).
Напрыклад:
Мір! Што ёсць лепшае і прыгажэйшае на свеце? Мір – гэта і праца, і шчасце, і радасць. Усё найдаражэйшае, людское заключана ў гэтым на дзіва простым і на дзіва мілым слове (М. Гамолка).
Дарогі! Колькі іх, агульных для ўсіх людзей і асабістых у жыцці кожнага чалавека! І акружных, і простых (А. Пальчэўскі).
5. Клічнік можа ставіцца ў дужках для выражэння эмацыянальных адносін да зместу выказвання.
Напрыклад:
Прыйшоў адтуль [з рэдакцыі] ліст. А ў ім, як звычайна, пісалася: «...відаць, вы (!) упершыню ўзяліся за пяро...» (В. Зуёнак).
Сцэна (дадатковая), якая падвешана (!) над звычайнай сцэнай, важыць зноў жа ні многа ні мала – сорак пяць тон... (А. Васілевіч).
ГЛАВА 12
ШМАТКРОП'Е
§ 44. Правілы пастаноўкі шматкроп’я
1. Шматкроп'е ставіцца ў канцы апавядальнага сказа для абазначэння незакончанасці выказвання.
Напрыклад:
Няма Хатыні... Звоняць толькі званы. (Р. Мачульскі).
І змоўклі абодва надоўга, думалі кожны пра сваё... (Б. Сачанка).
Беларусь, Беларусь, ні канца, ні краю... (Я. Брыль).
Толькі б ціха на свеце было, толькі б ціха... (Н. Гілевіч).
Направа будзе лісцвяны лясок. За ім вёска Ямшчына. За Ямшчынай проста дарога на поўдзень. Адлічыш па дарозе дзве першыя вёскі... (К. Чорны).
Людзі ездзяць, а ты... (Я. Брыль).
2. Шматкроп'е ставіцца пасля апошняга слова пералічэння, калі яно абрываецца.
Напрыклад:
У гэтым кутку міжрэчча некалькі вёсак маюць назву Рудня: Рудня Марымонава, Рудня Каменева... (І. Шамякін).
Ёсць кулямёты, ёсць аўтаматы. І шаблі, карабіны... (Б. Сачанка).
Чуецца гоман мне спелае нівы, ціхая жальба палёў, лесу высокага шум-гуд шчаслівы, песня магутных дубоў... (Я. Колас).
3. Шматкроп'е ставіцца для абазначэння нечаканых перапынкаў, перарывістасці ў маўленні, што ўзнікаюць у выніку перажыванняў, хвалявання чалавека або пошуку спосабу выражэння думкі.
Напрыклад:
– Я... так... хлопец... падарожны, праз сябе сам... Я... нічый! – і пры гэтым асцярожна ён [Сымон] зірнуў на дзедаў кій. (Я. Колас).
Я хацеў сказаць, што мы... сёння... не сустракаемся... (І. Мележ).
Чакай, як жа яе [настаўніцу] звалі... Гм, Людміла Рыгораўна... Людміла Рыгораўна Капуцкая... Здаецца, зусім нядаўна тое ўсё было... А колькі чаго перажыта!.. (Б. Сачанка).
А Сава сказаў коратка і проста: «Для мяне, хоць зараз...» – «Нічога...– перабіў Паддубны. – Толькі канспірацыя... прашу... Асцярожна. Вывучайце сваіх людзей...» (П. Пестрак).
– Антоська!.. родны мой! канаю... перагарэў, адстаў, знікаю... Вядзі ж ты рэй, вядзі... адзін... як лепшы брат, як родны сын (Я. Колас).
– Я спужаўся?! – разгарачыўся Лявон. – Я спуж … (З. Бядуля).
4. Шматкроп'е ставіцца ў пачатку, у сярэдзіне, у канцы цытаты, каб паказаць, што ў гэтых месцах прапушчаны словы.
Напрыклад:
К. Крапіва, раскрываючы сутнасць сатырычных твораў, адзначае: «...рэзананс сатырычнага твора... залежыць ад значнасці аб'екта, на які гэты твор накіраваны».
Доўгі час сяброўскія адносіны звязвалі І. Шамякіна з І. Мележам. «Безумоўна, жывучы па-суседску, – успамінае ён, – мы часта заглядвалі адзін да аднаго і вялі цікавыя літаратурныя размовы, больш спакойныя, глыбокія, чым нашы калектыўныя дыспуты...»
І. Шамякін успамінае: «Пленум... надзвычай узбагаціў мяне» (В. Каваленка).
5. У лексікаграфічных працах пры пропуску часткі цытаты-ілюстрацыі звычайна ставяцца дзве кропкі.
Напрыклад:
Усё.. аблічча дзяўчыны выдавала яе ўсходняе паходжанне (А. Васілевіч).
Добра абмачыць касу, пацягнуць яе пад вадой і, падняўшы, глядзець, як.. цячэ ў раку тонкі струмень (Я. Брыль).
6. Калі скарачаецца цытата, у канцы якой павінен стаяць пытальнік або клічнік, то гэтыя знакі ставяцца пасля дзвюх кропак.
Напрыклад:
Гэй! узвейце сваім крыллем, арляняты, буйна, бурна..! (Я. Купала).
Параўн.: Гэй! узвейце сваім крыллем, арляняты, буйна, бурна, на мінулых дзён магіле, над санлівасцю хаўтурнай!
7. Шматкроп'е ставіцца ў дыялогу, каб паказаць маўчанне замест адказу на зварот суразмоўцы.
Напрыклад:
– Дык што, пайшлі?– запыталася дзяўчынка.
–...
– Ну, чаго ты маўчыш?
8. Шматкроп'е ставіцца паміж абзацамі пры нечаканым пераходзе ад аднаго плана апавядання да другога.
Напрыклад:
Яна была яшчэ зусім маладая, але на твары яе ляжаў адбітак перажытага. Цененькія маршчынкі сабраліся на яе ілбе і каля рота, сінія кругі былі пад вачыма, твар увесь быў запэцканы зямлёй. Кароценькі рваны кажушок на ёй таксама быў у зямлі...
Часавы раздзеўся, набраў у кварту вады і стаў умывацца. За ім памыліся яшчэ два. Кабета падняла галаву і папрасіла дазвалення памыцца (К. Чорны).
Калі пераход ад аднаго плана апавядання да другога мае больш рэзкі характар, то шматкроп’е ставіцца ў канцы першага абзаца і ў пачатку другога.
Напрыклад:
Ці помніць яна, што гаварыла вясною? Тады ў садзе белай пенай з ружовымі прасветамі цвілі яблыні... Цвілі, каб за ўсё лета антонаўкі выраслі, паспелі, сталі такімі, як некалі яна казала...
...Успомніла! Зірнула на Антона, усміхнулася, узяла самы большы яблык і паднесла да губ (І. Грамовіч).
9. Шматкроп'е можа ставіцца пасля «назоўнага тэмы» («назоўнага ўяўлення»).
Напрыклад:
Хатынь... Мала хто чуў, мусіць, гэтую назву да вайны. Мала хто ведаў і самую вёску, якая згубілася сярод лясоў і пагоркаў Лагойшчыны.
Максім Багдановіч... Кароткі быў яго жыццёвы век. Ён вымяраецца дваццаццю пяццю гадамі. Многія літаратары ў такім узросце толькі пачынаюць тварыць. Ён жа закончыў (А. Бачыла).
ГЛАВА 13
КОСКА Ў ПРОСТЫМ СКАЗЕ
§ 45. Коска паміж аднароднымі членамі сказа
1. Коскай раздзяляюцца аднародныя члены сказа, якія не звязаны паміж сабою злучнікамі.
Напрыклад:
Згінулі сцюжы, марозы, мяцеліцы (Я. Купала).
Наўкола гуў, гаманіў, мітусіўся салдацкі натоўп (В. Быкаў).
Молада, хораша, звонка спяваў гарманіст (Я. Брыль).
Не з'яўляюцца аднароднымі членамі і не аддзяляюцца адзін ад аднаго коскай два дзеясловы ў аднолькавай форме, якія стаяць побач, утвараючы ў сэнсавых адносінах адно цэлае тыпу: Пайду вазьму. Пайсці даведацца. Вазьмі аднясі. Сядзем абмяркуем. Устань паглядзі. «Кладзіся ідзі спаць, позна ўжо!» – загадвае маці (А. Васілевіч).
2. Раздзяляюцца коскамі два або некалькі прыметнікаў-азначэнняў, якія адносяцца да аднаго і таго слова ў сказе і характарызуюць прадмет у аднолькавых адносінах – называюць падобныя паводле сэнсу прыметы (звычайна сінанімічныя або блізкія да сінанімічных), а таксама азначэнні, якія абазначаюць адметныя адзнакі розных прадметаў.
Напрыклад:
На змену ночы прыйшоў ясны, сонечны дзень (В. Вольскі).
Мяккія, ласкавыя гукі стройным сугалоссем паліліся па пакоі (Я. Колас).
Беларусь, твой народ дачакаецца залацістага, яснага дня...(М. Багдановіч).
На ёлцы загарэліся чырвоныя, зялёныя, жоўтыя агні.
Не раздзяляюцца коскамі неаднародныя прыметнікі-азначэнні.
Напрыклад:
Над далёкімі лясамі звісала тонкая блакітная смуга (Я. Колас).
Я гляджу на зялёнае рослае жыта, на крутыя мурожныя ў лузе стагі (С. Грахоўскі).
Плыве над верасам хваёвы душны пах (П. Панчанка).
Насталі кароткія туманныя асеннія дні (Я. Колас).
3. Коскай аддзяляюцца аднародныя члены сказа, якія звязваюцца паміж сабой злучнікамі а, але, ды (у значэнні «але»), аднак, хоць, толькі і інш.
Напрыклад:
Паўлюк толькі зірнуў, але нічога не сказаў (Я. Колас).
Сонца толькі што ўзышло, аднак прыгравала ўжо даволі горача (Э. Самуйлёнак).
Хлопчык слухаў, ды не верыў (Я. Колас).
Голас яго ўжо быў амаль звычайны, толькі хрыпеў... (І. Шамякін).
І дзядзька быў рыбак выдатны, хоць больш урыўкавы, прыватны... (Я. Колас).
4. Коскай аддзяляюцца аднародныя члены сказа, якія звязваюцца пры дапамозе парных злучнікаў як, так і; не толькі, але (а) і; калі не, то (дык); хоць, але (а); хоць і не, затое (аднак); не то што, але і і інш.
Напрыклад:
Пажар заўважылі як з баракаў, так і з пасёлка (П. Пестрак).
Маці як несла патэльню яечні на стол, так і застыла з ёю на паўдарозе (І. Шамякін).
Каб не то што сказаць, але і падумаць ніхто кепскага не мог... (І. Мележ).
Лес наш хоць і не дужа вялікі, але прыгожы (М. Ваданосаў).
Якуб Колас – паэт, і паэт не толькі ў сваіх паэмах, але і ў прозе (Б. Сачанка).
5. Коскай аддзяляюцца адзін ад аднаго аднародныя члены сказа, якія звязваюцца пры дапамозе паўторных злучнікаў і... і, ды … ды, то... то, ні... ні, не то... не то, ці... ці, ці то... ці то, або (альбо) ... або (альбо)і інш.
Напрыклад:
Я рад і сонцу, і вясне, і дожджыку (Я. Пушча).
Пазбіраць іх [людзей] толькі трэба ды на добрую дарогу наставіць, ды даць ім добрага камандзіра (Я. Колас).
Касцы ідуць то грамадою, то шнурам цягнуць, чарадою, то паасобку, то па пары...(Я. Колас).
Ні далеч, ні час не заслоняць мне родных бароў (Я. Колас).
Потым чуваць ці то птушыны шчэбет-перасвіст, ці то веснавое бульканне ручаін (Я. Брыль).
6. Калі паўторныя злучнікі і, ні, то звязваюць словы як аднародныя часткі ўстойлівых (фразеалагічных) выразаў, то ў іх перад гэтымі злучнікамі коска не ставіцца.
Напрыклад:
і днём і ноччу, і туды і сюды, і смех і грэх, і смех і слёзы, і смех і гора, і скокам і бокам, і так і сяк, і так і гэтак, і тут і там, і вашым і нашым, і радасць і слёзы, і такі і гэтакі, і ў хвост і ў грыву, і дома і замужам;
ні так ні гэтак, ні бэ ні мэ, ні сёе ні тое, ні з таго ні з сяго, ні ўзад ні ўперад, ні жывы ні мёртвы, ні рыба ні мяса, ні кала ні двара, ні даць ні ўзяць, ні многа ні мала, ні больш ні менш, ні адтуль ні адсюль, ні свет ні зара, ні стаць ні сесці, ні села ні пала, ні слуху ні духу, ні складу ні ладу, ні гневу ні ласкі, ні канца ні краю, ні сват ні брат, ні к сялу ні к гораду, ні ў кола ні ў мяла, ні ў пяць ні ў дзесяць, ні грозьбай ні просьбай, ні спору ні ўмалоту, ні дому ні лому;
то скокам то бокам, то сюды то туды, то ўзад то ўперад, то тое то сёе, то так то сяк і інш.
7. Не аддзяляюцца коскай таксама два аднародныя члены сказа, якія звязваюцца паўторнымі злучнікамі, калі яны паводле сэнсу і інтанацыйна ўтвараюць адзінства.
Напрыклад:
Як хмары закрылі і сонца і зоры, пайшоў [Каліна] партызаніць да бору...(П.Броўка).
Вітаю цябе я і соллю і хлебам! (Я. Купала).
І дзень і два яны ў дарозе (Я. Колас).
Ці вясною ці ўлетку шмат народу на палетку (А. Русак).
8. Коскай раздзяляюцца ўсе аднародныя члены сказа, калі папярэднія з іх звязаны паміж сабой без злучнікаў, а наступныя – пры дапамозе паўторнага злучніка і.
Напрыклад:
Жыццё чулася ў траве, у гаёчку, і лясочку, на палях, і на лугах, і ў зялёненькім лужочку, і ў крынічных берагах (Я. Колас).
Дзень іграе на жалейцы, на трубе, і на ражку, і на сінім трысняку (М. Танк).
9. Калі паўторны злучнік і стаіць пасля першага аднароднага члена, перад ім таксама ставіцца коска.
Напрыклад:
У песнях жа родны край, родныя словы жылі, і жывуць, і жыць будуць (Я. Купала).
10. Коскай аддзяляюцца аднатыпныя парныя групы аднародных членаў сказа, звязаных паміж сабой злучнікам і.
Напрыклад:
Выпаў першы снег. Белай коўдрай улёгся на палеткі і лугі, рэкі і азёры (М. Машара).
Сосны і вязы, дубы і асіны вакол возера вартай пасталі (Я. Купала).
11. Калі злучнік і звязвае больш як дзве парныя групы аднародных членаў, то перад ім ставіцца коска.
Напрыклад:
Лясы ў нашай краіне можна сустрэць вялікія і малыя, і густыя і рэдкія, і хвойныя і змешаныя.
12. Калі злучнік і звязвае пары аднародных членаў, паміж імі коска не ставіцца.
Напрыклад:
Удзень і ўночы над палямі і лясамі чуліся выбухі снарадаў і аўтаматная страляніна (І. Мележ).
§ 46. Коска паміж словамі, якія паўтараюцца
1. Коскай раздзяляюцца аднолькавыя словы і радзей – спалучэнні слоў, не звязаныя паміж сабой злучнікамі (за выключэннем і, ды), якія пераважна стаяць побач і паўтараюцца для сэнсавага падкрэслівання працягласці, бесперапыннасці дзеяння, для колькаснага або эмацыянальнага выдзялення прадметаў, з'яў, асоб, для ўзмацнення прыметы і ступені якасці, сцвярджэння або адмаўлення і пад.
Напрыклад:
Плыве, плыве за хмарай хмара... (П. Трус).
Не веру, не веру і не веру. Гэтага не магло быць (К. Крапіва).
Вы шуміце, шуміце нада мною, бярозы, калыхайце, люляйце свой напеў векавы... (Н. Гілевіч).
Ніколі, ніколі нідзе не забыць, як хлопцы выходзяць адранкам касіць (П.Броўка).
І рэчка ёсць. А рыбы, рыбы! (Я. Колас).
І вам нічога не цікава, апроч сябе, апроч сябе (Г. Бураўкін).
2. Калі перад словам, якое паўтараецца, стаіць слова толькі або і толькі ці іменна, то коскамі выдзяляецца разам усё гэта спалучэнне.
Напрыклад:
Перад Лабановічам усплыў вобраз Ядвісі, і зноў аб ёй, толькі аб ёй, пачаў ён думаць (Я. Колас).
Значыць, ты з ім, іменна ты з ім, а не ён з табою (А. Кулакоўскі).
У яго, і толькі ў яго, хацела б яна вучыцца мужнасці, высакародству, адданасці справе (А. Васілевіч).
3. Калі перад кожным словам, якое паўтараецца, стаіць злучнік і, то перад ім ставіцца коска.
Напрыклад:
І гудуць, і гудуць па азімай раллі трактары (М. Танк).
Глуха шэпча лес зялёны, і шуміць ён, і шуміць (Я. Колас).
Коска ставіцца перад далучальнымі злучнікамі і, ды, якія стаяць пры паўтораным слове з удакладненнем.
Напрыклад:
Я пакахаў цябе з дзяцінства, і пакахаў да слёз (П. Трус).
4. Коскай не раздзяляюцца пры паўторным ужыванні словы, якія стаяць побач:
два словы, звязаныя адзіночнымі злучнікамі і, ды (у значэнні і): Хваля паветра дрыжыць і дрыжыць (Я. Колас). Кругом была вада і вада (Я. Маўр). Дні бягуць ды бягуць (Я. Колас);
два аднолькавыя або аднакаранёвыя словы, калі наступнае слова ўжываецца з адмоўем не: было не было, прасі не прасі, хочаш не хочаш, дагоніш не дагоніш, купіў не купіў, злавіў не злавіў; дрэва не дрэва, брат не брат, і ён не ён; насіць не перанасіць, вазіць не перавазіць, прасіць не дапрасіцца, чакаць не дачакацца, капаць не дакапацца; сказаць не скажаш, зрабіць не зробіш, зрабіць не зраблю і інш.;
два аднолькавыя словы, калі наступнае слова ўжываецца з часціцай дык і паўтараецца для ўзмацнення меры дзеяння, ступені якасці: закінуў дык закінуў, падскочыў дык падскочыў, скакаць дык скакаць, страсянуў дык страсянуў; вецер дык вецер, паводка дык паводка, чалавек дык чалавек. Калі самалёт крута пайшоў уніз, Сашка не спалохаўся: скакаць дык скакаць (М. Лынькоў). От гэта чалавек дык чалавек (Р. Сабаленка).
§ 47. Коска пры параўнальных зваротах
1. Параўнальныя звароты, якія пачынаюцца злучнікамі як, бы, як бы, нібы, нібыта, быццам, як быццам, што, як і, чым, выдзяляюцца коскамі.
Напрыклад:
Па небе хмары, як палотны, паўночны вецер рассцілае. (Я. Колас).
Дзяўчаты, нібы русалкі, карагоды водзяць (П. Панчанка).
Поле, нібыта падковай, акружана лесам (І. Навуменка).
Над возерам устае, быццам белая воўна, пахучы туман (З. Бядуля).
Зоры высыпаюць, бы іней... (Я. Колас).
Высокі, аж пад столь, плячысты, што воз сена, стройны і роўны, што сасняк у бары, смуглявы і вясёлы, з усмешкай на белых зубах, як у дзіцяці, ён ішоў на круг (І. Пташнікаў).
2. Выдзяляюцца коскамі спалучэнні слоў як адзін, як правіла, як звычайна, як знарок, як цяпер, як заўсёды і пад.
Напрыклад:
Мы па сігналу ваеннай трывогі ўсе, як адзін, уставалі на бой (П. Глебка).
Пажылыя людзі памятаюць, як цяпер, дзень заканчэння Вялікай Айчыннай вайны.
Каля сельмага, як заўсёды, збіраюцца вяскоўцы.
3. Пры параўнальных зваротах са злучнікамі як, як быццам, чым і іншых у шэрагу выпадкаў коска не ставіцца.
Коска не ставіцца перад злучнікамі як і чым у спалучэннях больш як (не больш як), больш чым (не больш чым), менш як (не менш як), менш чым (не менш чым), не бліжэй як, не далей як, не часцей як, не радзей як, не іначай як, усё роўна як і пад., якія выражаюць абмежаванне ў прасторы, часе, колькасці.
Напрыклад:
Абоз расцягнуўся больш як на вярсту (Я. Колас).
Менш чым праз хвіліну Несцяровіч вярнуўся ў хату (К. Чорны).
У вышыню [дуб] не менш як трыццаць метраў, таўшчыня – тры-чатыры абхваты (В. Вольскі).
У такіх спалучэннях коска перад як і чым ставіцца тады, калі яны сэнсава і інтанацыйна выдзяляюцца.
Напрыклад:
Гасцей чакалі не раней, як праз паўгадзіны (Я. Колас).
Лес патрэбен людзям не меней, чым хлеб (І. Навуменка).
Людзей у лесе было больш, як грыбоў. (Я. Колас).
Дата добавления: 2015-12-17; просмотров: 11; Мы поможем в написании вашей работы! |
Мы поможем в написании ваших работ!