Task 3. Give Russian equivalents of the English proverbs

АЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Ш. УАЛИХАНОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ Филология және педагогика факультеті Ағылшын тілі және ОӘ кафедрасы Дипломдық жұмыс Тақырыбы: Лингвоелтану реалиялары жоғары сыныптарда оқытудың маңызды элементі тәрізді   Орындаған: Келдібай А.Т. Жетекшісі: Усманова З.Ф.     Көкшетау 2018 Жоспар Кіріспе ......................................................................................................................3 1 «Елтану» және «Елтану реалияларының» түсінігі шет тілін оқытудың заманауи әдістемелерінің көзқарасы бойынша 1.1Реалияның анықтамасы және оның түрлері.....................................5 1.2Оқытудың ажырамас бөлігі ретінде елтану аспектісі және шетелдік мәдениет..................................................................................................20 2  Ағылшын тілі сабағы барысында елтану аспектісінің реализациясы 2.1Қазіргі заманғы ОӘҚ-дағы 10-11 сыныптардың оқу – әдістемелік материалдарындағы әлеуметтік – мәдени аспектілері мен лингвистикалық реалиялары...............................................................28 2.2Елтану материалдарын ағылшын тілін оқыту барысында оқытудың жоғарғы дәрежесінде қолдану..............................................................32 2.3Ағылшын тілі пәні сабақтарында елтану материалдарын қолданудың сараптамасы.....................................................................42 Қорытынды............................................................................................................52 Әдебиеттер тізімі..................................................................................................56 Қосымша  

Кіріспе

    Қазіргі заманғы біздің қоғамымыздың дамуы дәуірінде шет тілін оқу маңыздылығы артуда, шет тілі тілдесу, қоғамдық қатынас құралы болғандықтан шеттілін игеру қажеттілігі шиеленісе түсуде. 

90-шы жылдардан бастап орта мектепте шет тілін оқыту курсы ретінде енгізілетін лингвоелтану элементтері зор мағынаға ие болуда. 

Егер бұрында елтану туралы мәліметтер қандай да бір материалды меңгеру барысында коментарий ретінде шеттілінің негізгі курсына ілеспе ақпарат болса, осы уақытта лингвоелтану аспектісі шеттілі сабағының ажырамас бөлігі болуда. Нақтылай айтсақ, елдің тілін ғана оқу, игеру қажеттілігінен басқа да «тілдің шығуы» - оқылатын тіл елінің мәдениетін оқу қажеттілігі де туындайды. Лингвоелтану аспектісін пайдалану оқу мотивациясын қалыптастыруға қолғабыс етеді, бұл мектепте оқыту жағдайында маңызды, себебі шет тілінің өзін ғана оқу тілдік ортамен бекітілмейді. Шет тілін оқуға ынталандыратын маңызды мотивация адамның жалпы ойлау аясын кеңейтуге тырысуы болып табылады. Нәтижесінде мектептегі оқу пәні оқушыларды «басқа халықтардың рухани мәдениетіне» тарту болып табылады [1;3].

Практикалық жоспарда лингвоелтану аспектісі шеттілін оқытудың соңғы мақсатын, нақтылай айтсақ оны оқытуды жүзеге асыру үшін бағытталған. Оқушыны шеттілінде сөйлеу үшін дайындау, нақты сөйлеу мінез-құлқы нормаларын дарытпай және оларды білместен коммуникативтік қабілетті қалыптастыру мүмкін емес. Бұл орта мектепте шеттілін оқытуда лингвоелтану аспектісін әзірлеумен байланысты өзекті мәселелерді анықтайды. 

Шеттілін оқыту үрдісінде лингвоелтану аспектісін пайдалану тиімділігі аса айқын. Бұл оқылатын тілдің ерекше құбылыстарын терең және толықтай ұғынуға әсерін тигізеді, оларды білмеу жеке тілдің құбылыстары, реалияларын дұрыс түсінбеушілікке әкеледі, бұл өзге халықты мәдениет ұғынуды қиындатада. Лингвоелтану аспектісі аталған мақсаттарға жету үшін жол ашады.

Бүгінгі күні мектепке қоғамның қоятын негізгі міндеттерінің бірі ең алдымен сөйлесіп отырған адамның, тіл тасымалдаушының, тіл тасымалдаушыға негізделген нақты мәтіндердің және т.б. сөздерін байыппен қабылдау арқылы мәдениет аралық коммуникация актілерінде коммуникативтік біліктілікті игерген мәдениет адамының білімі мен тәрбиесі болып табылады. Ағылшын тілін оқуда ұлттық мәдени және лингвоелтану компонентінің мәтінін игеру оқылатын тіл елінің мәдениетіне тілі меңгеретін адамды тарту болып табылады. Лингвоелтану реалиялары оқылатын тіл елінің мәдениетін зерделеу аспектілерінің бірі болып табылады. Аталған мәліметтердің барлығы лингвоелтану материалдарын, нақтылай айтсақ ағылшын тілін оқытуда лингвоелтану реалияларын пайдалана отырып зерттеу осы жұмыстың өзектілігін шарттайды. 

Дипломдық жұмыстың мақсаты шет тілі сабақтарында лингвоелтану материалдарын пайдалану тиімділігін зерттеу болып табылады.

Алға қойылған мақсаттарға жету үшін зерттеудің төмендегі міндеттерін шешу қажет:

- заманауи әдістемеде лингвоелтану және лингвоелтану реалиялары ұғымын ашу;

- лингвоелтану реалияларын сипаттау. Тұрмыстық реалиялары: оқылатын елдің салт – дәстүрлері, мерекелері;

- шеттілін оқытуда лингвоелтану материалдарын қарау және ағылшын тілі сабақтарында лингвоелтану материалдарының пайдалану тиімділігін анықтау;

- ағылшын тілін оқыту үрдісінде лингвоелтану реалияларын таңдау және пайдалану бойынша ұсынымдар әзірлеу. 

Зерттеу нысаны: лингвоелтану реалияларын пайдаланудың оқыту үрдісіне әсері. 

Зерттеу мәні: ағылшын тілін оқытудағы лингвоелтану реалиялары. 

Зерттеу әдістері: теориялық, эмпириялық, статистикалық.

Гипотеза (болжам) ағылшын тілі сабақтарында лингвоелтану реалияларын пайдалану арқылы ағылшын тіліне деген қызығушылықты ояту, оқушылардың белсенділігін арттыру және игерілетін білім тиімділігі және оқышулардың мотивациясын арттыру бойынша жаңа нәтижелерге қол жеткізіледі. 

Пратикалық маңыздылығы

Лингвоелтану материалдарын қолданып жасалған сабақ жоспарларының әзірлемелерін ағылшын тілінің мұғалімдері оқу үрдісінде лингвоелтану материалдарын пайдалану мысалы ретінде қолданады. 

Диплом жұмысының теориялық құндылығы нақты диплом жұмысында ағылшын сабақтарында қолдануға арналған лингвоелтану материаладырын іріктеу және пайдалану бойынша ұсынымдардың әзірленуі. 

Диплом жұмысы кіріспеден, теориялық және практикалық бөлімдерден, қорытындыдан және әдебиеттері тізімінен және қосымшадан құралған. 

 

1 «Лингвоелтану» ұғымы және заманауи шет тілдерін оқыту тұрғысынан қарағандағы лингвоелтану реалиялары

1.1Реалиялар анықтамасы және олардың түрлері

 

 

Мектепте шет тілін оқытудың ажырамас бөлігі – оқушылардың оқитын тілде сөйлейтін елдің мәдени құрылымын игеруі болып табылады, атап айтсақ нақты тілде сөйлейтін елмен, оның лингвоелтануымен және нақтылығымен, шанайылығымен, реалияларымен танысу. Бұл ұғымдарды жан-жақты қарастырып көрейік.

Соңғы кезде мектепте білім берудің гуманитаризациялануы мен демократизациялануы, жариялықты болуына байланысты, оқушылармен жұмыс істеудің барынша тиімді әдістері мен нысандарын іздестіруге ден қойылуда. «Шет тілі» пәнінің ерекшелігі оқушының коммуникативті өкілеттілікті игеруін шарттайды, атап айтсақ шет тілде қатынасу, сөйлесу қабілеті. Шет тілін оқытуда фонетикалық, лексикалық, грамматикалық, стилистикалық білім берумен қатар әлеуметтік, мәдени және эстетикалық тұрғыда білім беру қажеттілігі туындайды. Мұндай қажеттілікті лингвоелтану компоненті іске асыра алады.

Лингвоелтану – бір жағынан тілге үйрету болса, екінші жағынан оқылатын тілдің елі жайында нақты мағлұматтар береді. Лингвоелтанудың басты мақсаты – мәдени аралық қарым – қатынаста тілдесуші адамның тілін адекватты түрде қабылдау, түпнұсқалы мәтіндерді түсіну арқылы коммуникативтілікпен қамтамасыз ету.

Кейбір сөздер мен фразаларды дұрыс қолдану олардың шығу тегін, қолдану аясын білуді талап етумен қатар, оқытылатын тілдің елінің тарихын, әдебиетін, саясатын білуді де талап етеді. Тілді үйренумен қатар сол елдің мәдениетін, тарихын, экономикасын, географиясын, тұрмысын, салт-дәстүрлерін, психологиясын да оқып үйрену қажет.

    Лингвистиканың бұл саласының білімділік құндылығы оқылатын тілдің мәдениетімен танысу – алынған біліммен кейінгі алынған білімді үнемі салыстырып, оған баға беріп отыруында.

    Г.Д. Томахин «Лингвоелтану: бұл нені білдіреді?» атты жұмысында «оқитын тілде сөйлейтін елдің мәдениетімен танысу көне дәуірден бергі келе жатқан басты міндеттердің бірі» , - деп жазған [13; 3]. Автордың пайымдауы бойынша бүгінгі күні мәденитанымдық шолусыз классикалық тілдерді оқыту мүмкін емес.

Соңғы онжылдықта лингводидактикада оқылатын тілді нақты тілде сөйлетін елдің мәдениетімен тығыз байланыста оқытуды басты назарға алатын ерекше бағыт бөлініп шықты. Бұл Е.М. Верещагин мен                           В. Костомаровтың еңбектерінде лингвоелтану атауын алған бағыт, кеңестік лингводидактикада шет тілі ретінде оқытылатын орыс тілі негізінде көрініс тапқан.

Алғашқы рет «лингвоелтану» термині Е.М. Верещагин мен                           В. Костомаровтың 1971 жылғы «Шетелдіктерге орыс тілін оқыту барысында елтанудың лингвистикалық проблемасы» брошюрасында пайдаланылған.

Бұл терминнің туындауы Е.М. Верещагин мен В. Костомаровтың «Тіл және мәдениет» [2; 5] кітабының шығуымен байланысты, онда тілдерді оқыту үрдісінде елтану дәйегін пайдалану туралы сөз қозғалған, ал бұл пәннің нысаны оқушыларды жаңа мәдениетпен таныстыру тәсілі болды.

Е.М. Верещагин мен В. Костомаров «лингвоелтануды» оқушыларды жаңа мәдениетпен таныстыру амалдарын зерттей отырып шет тілдерін оқыту әдістемесінің аспектісі деп атауды ұсынады. Шетелдіктерге орыс тілін оқыту әдістемесінде «лингвоелтану» ұғымы шетелдік оқушыларды, студенттерді, стажерларды орыс тілі және оны оқыту арқыры заманауи кеңестік шынайылықпен, нақтылыпен, реалиялармен таныстыру әдістерінің қосындысы ретінді түсіндіріледі [2; 3].

Авторлардың пікірлері бойынша «бұл терминді тілді оқытуды ұйымдастыру барысында оқушылардың елдің өткенімен және қазіргі кезімен, ұлттық мәдениетімен тіл және оны игеру үрдісінде таныстыру деп түсінеді»

[2; 7].

    Сонымен қатар, лингвоелтану мәселелері Г.Д. Томахин, А.А. Брагина, В.В. Марковкин, В.В. Сафонов, Ю.Е. Прохоров, т.б. ғалымдардың еңбегінде жарық көрді. Мысалы, Ю. Прохоров лингвоелтану ғылымын танытатын мынадай анықтамаларды («оқыту әдістемесі аспектісі», «жеке әлеуметтік тіл білімі саласы», «филология саласы») жүйелеп, бірізділікке салу керектігін атады. Өзі мынадай анықтама ұсынады: «Лингвоелтану – бұл әдістемелік пән, яғни орыс тілін өзге ұлт өкілдеріне сол елдің мәдениетімен, таңдаулы ерекшеліктерімен, құндылықтарымен таныстарудың, үйретудің әдістемелік аспектісі» [37; 56].

    Лингвоелтану – тіл үйретуді негізге ала отырып, сол үйреніп отырған ел туралы деректер беру бағыты. Лингвоелтанымның басты мақсаты – түпнұсқа мәтіндерді және серіктесінің сөзін қабылдай отырып, мәдениетаралық қатысым актісіндегі коммуникативтік құзіреттілікті қамтамасыз ету. Елтанымдық бағытта тіл үйретудің негізгі тапсырмасы үйреніп отырған халықтың ұлттық мәдени ерекшеліктерінен нақты көрініс беретін тілдік бірліктерді меңгеру болып табылады. Демек, лингвоелтаным, бір жағынан, тілді үйретуге бағытталса, екінші жағынан, үйреніп отырған ел туралы мәліметтер береді. Лингвоелтанымның негізгі объектісі сол ел емес, үйреніп отырған елдің аялық білімі, яғни жинақталғын түрде мәдениеті, мәдениеттанымы қарастырылады [38].

Қазіргі уақытта лингвоелтану, мәдениеттану, елтану, лингвомәдениеттану ұғымдары ажыратылады.

Елтанудың шет тілін оқытумен байланысты мәселесі ХХ ғасырдың екінші жартысында түрлі мемлекеттердің білім жүйелерінде белсенді талқылана бастады. Нақты мәселенің өзектілігі лингвоелтануда ғана емес әлеуметтік себептер бойынша да көрініс алды.

Елтану мен шет тілі арасындағы өзара байланыс мәселесін шешу үшін ең алдымен «елтану» ұғымын нақтылау қажет, көптеген жағдайларда бұл ұғым жекелеген елдерде ғана емес тіптен бір елдің ішінде түрліше түсіндіріледі. Орыс тіліне сәйкесті «елтану» сөзі, орыс – шетел тілі сөздіктерінде мүлдем жоқ, немесе басқа тілдерге мағынасыз немесе сәйкессіз аударылады, атап айтсақ сөздер мен сөз тіркестері «елтану» ұғымының көлемі мен мәніне сай келмейді.

В.П. Фурманов өзінің «Шет тілдерін оқытудың теориясы мен тәжірибесіндегі мәдениет аралық коммуникация және лингвомәдениеттану» жұмысында теориялық сұрақтарды дайындау тұрғысынан жемісті тәжірибе жинаған неміс зерттеушілері Herde H., Kirsch E., Uhleman H елтану проблемасын дамытуға елеулі үлес қосқанын көрсеткен. Олар елтануды «оқыту қағидасы және біруақытта оқушының коммуникативтілік қабілетін дамыту құралы» деп анықтаған. Олардың пікірі бойынша елтануды оқытудың нысаны географиялық, әлеуметтік, этнографиялық және мәденит элементтерді біріктіретін «қоғамдық ая» болып танылады, ал қоғам аясының құрылымы келесі аспектілерді құрады: аймақтық – құрылымдық, тарихи, теориялық – концептуалды, интеграциялық–салыстырмалы және мәдени-көркем аспектілер [3; 76].

Г.Д. Томахиннің пікірі бойынша елтану «мәні нақты тілде сөйлейтін ауызша қатынас нысанымен және мазмұнымен байланысты экономикалық, әлеуметтік-саяси, тарихи, географиялық және басқа ді білімдердің іріктелген және ұйымдастырылған жиынтығы болып табылатын оқу пәні» және «оқытылатын тілде жүзеге асырылатын оқушының коммуникативтік қажеттіліктерін қамтамасыз етумен байланысты, оқытудың білімдік және тәрбиелік мақсаттарын қамтамасыз ету мақсатында» оқу үрдісіне қосылатын ұғым [14; 5].

А.Н. Щукиннің пікірі бойынша елтану – бұл «мәні – оқытылатын тілде сөйлейтін ел туралы мәліметтердің жинытығы болып табылатын, ғылым әдістемесінің негізі».

Елтану мәліметі «оқушылардың танымдық және коммуникативтік қажеттіліктерін ғана қамтамасыз етпейді, коммуникативтік және әлеуметтік-мәдени білімін қалыптастыруға әсерін тигізеді»[4; 32].

Әдістемелік терминдер сөздігінде «елтану» ұғымы «елдердің немесе ірі аймақтардың жалпы заңдылығын зерттейтін шет тілдерін оқыту әдістемесіне арналған аралас ғылым» ретінде анықталады. Щукин өзінің «Орыс тілін шет тілі ретінде оқыту әдістемесі» жұмысында «жүйеде, алдын ала географиялық ғылымдарда ғылыми пән бола отырып елтану елдер мен аймақтарды кешенді зерттеумен айналысады» деп көрсеткен [4; 33].

«Елтану шет тілін оқыту міндеттері мен қажеттіліктеріне бағытталған мәдениеттану ретінде ұғынылады» [5; 128].

 Лингвомәдениеттану ғылым ретінде лингвистика мен мәдениеттану жігінде мәдениет феномені ретінде тілді зерттейді. В.А. Маслованың пікірі бойынша «ерекше ұлттық менталитеттің нышанын білдіретін тіл ұлттық тіл призмасы арқылы нақты өмір көрінісі» [6;8]. В.А. Маслов лингвомәдениеттануды «лингвистика мен мәдениеттану жігінде туындағы және тілде арқылы берілген және бекітілген халық мәдениетінің көрінісін зерттейтін лингвистика саласы» деп жазған. Әдістемелік терминдер сөздігінде лингвомәдениеттану «мәдениет пен тілдің қолданылуы арасындағы өзара байланыс пен әрекетті зерттейтін және бұл үрдісті тілдік және тілден тыс (мәдени) мамұндағы бірліктің тұтас құрылымдық бірлігі ретінде айқындайтын, синтез түріндегі ғылыми пән» деп түсіндірген. Сондықтан да лингвомәдени зерттеулер нысаны «мәдени ақпарат таратқыш, нақты тілді пайдаланатын, осы мәдениетті жасайтын адам, оның құрылғылары мен преференциялары бар мәдениетті білдіретін тілдің өзара қатынасын зерттеу» болып табылады [6; 36].

Қазіргі уақытта шетел тілінде тілдесім мәдениетіне оқыта отырып студенттердің мәдениеттану, лингвоелтану, лингвомәдениеттану құзіреттіліктерін қалыптастыру лингвомәдениеттану әдісінің басты міндеттерінің бірі болып табылады. Оқыту үрдісінде студенттерді шетел тіліне үйретуде сол елдің мәдениетімен салт дәстүрімен сол елге ғана тән сөз өнерінің ерекшеліктерімен таныстыру маңызды міндеттердің бірі болып табылады. Лингвомәдениеттану құзіреттілігін В.В.Воробьев былай түсіндіреді:Тілде сипатталған сол елдің барлық мәдениетқұндылықтарының жиынтығының жүйесі [35;85].

Сонымен лингвомәдениеттану құзіреттілік дегеніміз– рухани мәдениет пен көркем мәдениетті біріктіре оқыту арқылы студенттердің жеке тұлға ретінде қалыптасуына, мәдени білімінің кеңейуіне, интеллектісінің дамуына, үйреніп жатқан тілінің әлем мәдениетінде алатын орнын түсінуге және сол тілде қатысым арқылы сөйлеу ерекшеліктерін қалыптастыруға, тілдегі стереотиптерді түсініп қабылдауға көмектесе алуы.

Шынайы тілдесу тілдік құзыреттілікпен шектелмейді, ол лингвоелтанулық, лингвомәдениеттанулық білімді қажет етеді. Елтану, мәдениеттану мәліметтерін тілді өзге тіл ретінде оқып – үйренуші басқа ұлт өкіліне толық өз дәрежесінде жеткізу, әрине, қиын. Бірақ оның бөліктерін оқыту кезінде біріктіріп ұсыну әлеуметтік-мәдени құзіреттіліктің мақсатты түрде дұрыс бағытталуын қамтамасыз етіп, халықтар арасындағы тілдесуді, мәдениеттер сұхбатын өзара байытудың негізі болып есептеледі. В.Г. Костомаров мұндай құзыреттілікті мәдениетаралық құзыреттілік деп атайды. Ғалымныц пікірінше: «Мәдениетаралық құзыреттілік үйренушінің өзге мәдениет дәйектерін шыдаммен қабылдауға қабілетін қалыптастырады, шын ниетпен өзге мәдениетті түсінуге сол, тілде сөйлейтін адамдардың жүріс тұрыстарын солардың көз қарастарын үйрету болып табылады. Осы жол арқылы бүкіл әлемдік мәдениетті қабылдауға, олардың ұлттық тұрмысын білуден сол арқылы өз мәдениеттінде, тілінде байытады» [36;80].

«Әлемнің тілдік бейнесін» құрайтындардың барлығы аралас ғылымдар шеңберінде орналасқан: әлеуметтіклингвистика, этнолингвистика, психологиялық лингвистика, лингвистикалық елтану, мәдениеттану. Сонымен қатар, «лингвомәдениеттану, өзінің лингво және этномәдени сипаттағы қортындыларға беталуына және тартымдылығына байланысты тіл мен мәдениеттің өзара қарым – қатынасын зерттейтін түбегейлі ғылымдарға қарағанда зерттеулердің жалпы бағытын барынша нақтылауға қабілетті: адам тілдік тұлға ретінде, тіл мәдени құндылықтар жүйесі ретінде, мәдениет ең жоғарғы тіл деңгейі ретінде және т.б.». Зерттеу нысандарына «мәдениеттің маңызды бірлігі ретінде сөз салымы, дін мен тілдің өзара қатынасы, тіл әдебі және мәтін» [7; 33].

Лингвомәдениеттану мен лингвоелтану барынша тығыз байланыста, себебі олардың зерттеу аясы ортақ. Е.М. Верещагин мен В.Г. Костомаров «Тіл және мәдениет: Шет тілі ретінде орыс тілін оқыту барысындағы Лингвоелтану» атты жұмысында «лингвоелтану мәні тілден көрініс тапқан ұлттық шынайылық көрінісі болып табылады (эквивалентсізжәне фонды лексика)» [8; 6], ал В.А. Маслованың пікірі бойынша «лингвомәдениеттану» бұдан басқа «мифологимденген тілдік бірліктерді (тілге бекітілген архетиптер мен мифологемалар, әдет – ғұрыптар, салт – дәстүрлер); тілдің паремиологиялық қорын (мақалдар мен мәтелдер); тілдің фразеологиялық қорын; стереотип этолондары, нышандарды; метафораларды; тілдің стилистикалық құрылысын; сөйлеу әдебі мен сөйлеу мінез – құлқын білдіреді». 

Г.Д. Томахиннің пікірі бойынша «лингвоелтану» термині бір жағынан тілді оқытады, екінші жағынан – оқылатын тілде сөйлейтін ел туралы ақпарат береді». Сонымен қатар бұл пікір әдістемелер терминдерінің сөздігінде де көрсетілген, ол жерде лингвоелтану ұғымы «шет тілінің практикалық курсының аспектісі ғана емес, теориялық курста да оны оқыту әдістемесі болып табылады» [15; 25]. 

Шет тілі ретінде орыс тілін оқыту әдістемесінде «лингвоелтану» термині 70-80-ші жылдары туындаған. Алғашында лингвоелтану «тіл арқылы және шет тілін оқу барысында оқытылатын тілде сөйлейтін елмен оқушыларды таныстыру жолдары мен тәсілдерін зерттеумен байланысты әдістеме саласы» ретінде түсіндірілген. 90-шы жылдары лингвоелтану мазмұны нақтылана түскен, ол «коммуникативтік өкілеттікті қамтамасыз ету мақсатында тілдік тұлғада сөйлеу қатынасының ұлттық – мәдени ерекшелігі туралы ақпаратты оқу үрдісінде ұсыну және іріктеу практикасын жүзеге асырудың әдістемелік пәні» ретінде түсіндірілген [7; 36].

Дегенмен, «зерттеу пәндерінің жалпылығына қарамастан, лингвоелтану және лингвомәдениеттану екі түрлы ғылым, бірінші ғылым (филологиялық ипостасысы бойынша) мәдениет саласының пәндік ұғымына сүйенсе, екіншісі мәдени құндылықтардың қолданыстағы жүйесі ретінде нысандытұтастай теориялық-жазбаша зерттеуді білдіреді».

Сонымен, қортындылай келе лингвоелтану бір жағынан лингвомәдениеттанудың құрамдас бөлігі болса, екінші жағынан лингвоелтану бастаушы ретінде мәдениеттанумен жалы ұқсастығы мол. 

Мәдениеттану «білім беру және тәрбие міндеттерін шешу үшін оқу үрдісіне қосылатын және осы тілде жалпылау үшін қажетті, оқылатын тіл мәдениеті туралы ақпараттардың іріктелген және ұйымдастырылған жиынтығын анықтатын оқу пәні». Лингвомәдениеттану «функционалды мәдениет моделі негізінде шет тілін оқытудың теориясы мен практикасына мәдениетті қосуды ғылыми негіздейді» және шет тілін оқытудың келесі аспектілерін анықтайды: 

- мәдени шынайылық туралы жүйелі түсінік алуға мүмкіндік беретін білім соммасын игеру;

- мәдени өзге тілдік контекст шарттарында сөздік және сөздік емес мінез-құлық ережелері игеру;

- өзге мәдениеттің салт – дәстүрі, құндылықтары мен нормалары жүйесін түсіну [3; 32].

Сонымен, шет тілін оқыту әдістемесінде пайдаланылатын терминдердің ұғымы туралы айта отырып, тілдер мен мәдениеттерді оқу барысында өзекті мәселелерді практикалық шешудің қандайда бір нұсқасын сипаттау үшін төмендегі қортындыны шығарамыз: 

1. Мәдениеттану мен мәдениетті оқыту тіл мен мәдениетті оқыту барысында базалық, негізгі ғылымдар болып табылады.

2. Лингвоелтану әдісі қандайда бір ғылымның мәліметтеріне сүйенеді және екі ғылымның тізбектерін интегралдайды.

3. Лингвоелтану лингвомәдениеттанудың құрамдас бөлігі болып табылады.

Сонымен, лингвоелтану, елтану, мәдениеттану және лингвомәдениеттану бір – біріне жақын пәндер болып табылады, бірақ өздерінің зерттеу ерекшеліктеріне байланысты жекелеген білім салаларында айрықшаланады.

    Лингвоелтану – шет тілдері курсының құрамына кіретін оқу пәні, оны оқытудың әдістемесі оқытылатын тілде сөйлетін елдің қоғамдық және мәдени өмірінің нақтылығын зерттеумен байланысты қатынас құралы ретінде шет тілін игеру қажеттілігі турлы идеяны білдіреді.

       «Лингвоелтану – тіл мен қоғам туралы – әлеуметтік лингвистика атты көпаспектілі ғылымның жеке тармағы. Дегенмен әлеуметтік зерттеулердіңтікелей сараптама нысаны – ұлт ішіндегі қандай да бір әлеуметтік ұжымның тілдік құрылымымен әлеуметтік – шартталған нұсқалылық болса,  лингвоелтанудың басты міндеті жалпы ұлтқа қызмет көрсететін әдеби тілдік стандартта көрініс тапқан ұлттық мәдениет элеменеттерін зерттеу [9; 77-80]. Әлеуметтік лингвистиканың мәні тілдік құрылыммен әлуеметтік-шартталған нұсқалылық болып табылады, атап айтсақ болжамы және тұрақсыз мөлшерлер барынш нақты назардың насаны болып табылады [10; 152]. Лингвоелтану тілді оқыту үрдісінде нақты мәдениетке қызмет көрсететін мәдениет элементтерін оқыту қағидаларын әзірлеу мақсатын алға тартатын ғылым ретінде жалпы ұлттық әдеби тіл факторларымен істес болады және қажетті этимологиялық (диахронды) экскурстармен синхронды қиықта қаралады. 

    Сонымен, нақты оқу пәнінің мазмұны оқылатын тіл елінің мәдениеті болып табылады. Тіл – халық өмірінің материалдық жағдйын, әлеуметтік-экономикалық және саяси саласын, моральдық – этикалық және естетикалық дәстүрлері мен қағидаларын, нақты тілде сөйлейтін халықты қоршаған ортаны сезіну ерекшелігін, тілдің өзіндік ерекшелігін, оның граматикалық, лексикалық және фонологиялық құрамдастарын бейнелейді.

    Лингвоелтану құзіреттіліктерін қалыптастыруда аялық білімдердің алатын орны ерекше.

 «Фон» терминінің мағынасы: басқа елдің, халықтың өмірі, мәдениеті туралы білім [24;145]. Аялық білім ол басқа елдің шынайы өмір тіршілігінің бейнесі және көрінісі туралы жиынтық. Е.М. Верещагин және В.Г. Костомаров оларды қатысымдық білімдердің жалпы жиынтығы деп анықтайды [8;126]. Е.И. Шумагер аялық сөздерді басқа елдің ұлттық ерекшелігін айқын бейнелейтін лексикалық бірліктер деп қарастырады [25; 124]. Осы мәдениетаральқ қатысымға оқытуда аялық білімнің бір тобы үлкен рөл аткарады. Олар - басқа мәдениет ерекшеліктеріне, басқа елге тән сөздер. Бұлар да мәдениетаралық қатысымда өзара түснісуді жеделдетеді. Бұларға реалиялар жатады. Лингвистикада бұл ұғымға бірілген айқындама әртүрлі. О.С.Ахманованың түсіндіруінше,«Реалия– ол да материалдық мәдениетке жататын заттарды бейнелейтін ұғымдар». «Белгілі бір ұлт пен халыққа ғана тән материалдық мәдениет атаулары, тарихи деректер, мемлекеттік институттар, ұлттык және фольклорлык кейіпкерлердің аттары, мифологиялық жайлар т.б.». Осылайша, зерттеуші реалия ұғымына жекелеген заттарды, ұғымдарды, тұрмыс пен мәдени құбылыстарды, сол халық пен сол елдің тарихына катысты сөздерді жатқызады. Бұл айқындамадан автордың реалияны заттың белгісі мағынасында деп түсіндіргені байқалады [26; 488].

    Елдің нақтылығы, шынайылығы, реалиясы лингвоелтанумен тығыз байланыста. 

    «Реалия» сөзі – латын тілінде көпше түрде, орта тектегі сын есім (realis, -е, көпше түр. Realia' заттық, нақты'), қазақ тіліне аударылғанда аналық текті зат есім. Оны (филологиялық мәтіндерде) біріншіден материалдық мәдениет заты, сөздің номинатты мағынасы ретінде қызмет етеді және екіншіден елдің рухани құндылықтарымен, халықтың салт-дәстүрімен, қоғамдық саяси құрылыммен және мәдени-әлеуметтік дәстүрлермен байланысты абстрактілі ұғым, атап айтсақ оқылатын тілелінің тұрмысына, мәдениеті мен тарихына байланысты барлық нақты фактілер [16; 11].

    Реалия – бұл материалдық мәдениет, этникалық және ұлттық ерекшелік, салт-дәстүрлермен, жоралғылар көрінісі немесе мәні, сонымен қатар жиі жағдайларда басқа тілдерде лексикалық эквивалент тарихи фактілер немесе үрдістер. 

    Реалия – бұл нақты ұлттар мен халықтарға тиесілі материалдық мәдениет заттары, тарих және мемлекеттік институттар фактілері, ұлттық және фольклорық кейіпкерлер, мифологиялық құбыжықтардың және т.б. аттары.

Тілдерді салыстыру барысында осы құбылыстарды білдіретін сөздер эквивалентсіз лексикаға жатады. Эквивалентсіз сөздер қандай да бір мәдениетте жоқ және басқа тілге бір сөзбен аударылмайтын, өзі тиесілі тіл шегінде эквиваленті жоқ ұғымдар жатады. 

Әдеттегі жағдайда аудармашылар шартты сипаттамаларды қолданады немесе жеке неологизмдерді ұсынады, мысалы жер үстінде (бетінде) — elevated railroad (“жер астына” ұқсас); виктролар — Victrola (нақты маркалы күйтабақ; Victor — радио және телеаппаратура шығаратын фирманың атауы); букмекер — book-maker (бәйгелер мен жарыстарда бұқарадан салым, ақша қабылдатын адам); родстер — roadster (үсті ашылатын екі орындық жеңіл көлік) [17; 99].

Эквиваленті жоқ лексика тілдерді салыстыру барысында жеңіл айқындалады, себебі нақты тілдің шынайылығын бөлшектеу және оның мәдениеті ерекшелігінде айқын көрінеді. 

Егер эквиваленті, баламасы жоқ лексикаға нақты реалий белгілерін жатқызатын болсақ, күнделікті тұрмыста ғана емес, мемлекеттік – саяси құрылым ерекшеліктерінің, түрлі өндірістік және халықтың мәдени өмірінің саласы атаулары ғана емес әр халықтың тіліндегі реалиялар да барынша жоғары болады. 

Эквиваленті, баламасы жоқ лекска ерекше орын алады. Ол ұлттық реалияны, шынайылықты білдіреді. Елдің тілі мен мәдениетін зерттеу барысында бұл реалияларды білу маңызды. Сөздердің лингвоелтену материалына тиесілі болуының тұрақты нышаны олардың басқа тілде жоқ ұлттық – мәдени компонентінің болуы. 

Бірақ та «лингвоелтану салыстырмасында ана тіліндегі ұқсас сөздерден мағынасы бойынша ерекшеленетін, оқылатын тіл елінің тарихымен, мәдениетімен, тұрмысымен байланысты заттар мен құбылыстарды білдіретін сөздер реалия болып саналады» [11; 13].

Реалияларда тіл мен мәдениеттің жақындығы барынша көрініс табады: қоғамның рухани және материалдық өмірінде жаңа реалияның көрініс табуы тілде де реалияның туындауына әкеледі.

Тілдегі басқа сөздерден реалияның айырмашылығы оның мағыналық мазмұнының сипаты болып табылады, атап айтсақ затты реалиясы бір жағынан ұлттық, екінші жағынан тарихи уақыт аралығының көрініс алуы.

Реалияларға ұлттық және тарихи ерекшелік тән деп қорытынды шығаруға болады. Осыдан кейін оқылатын тіл елінің мәдениетімен қандай тілдік құбылыс тығыз байланысты деп айта аласыз. 

Реалиялар кез келген тілде бар. Оларға айқын көрініп тұратын ұлттық колорит тән. Әртүрлі тілдер мен мәдениеттерді салыстыра келіп, реалияларды былайша бөліп көрсетуге болады:

1. Тек қана бір тілге ғана тән реалиялар, басқа тілде мүлдем жоқ: америкалық – drugstore – дәріхана – жеңіл тамақ сатылатын орын / орыс тілінде ұқсас сөз жоқ; америкалық – spongebath – денені сулы ысқышпен сүрту/ орыс тілінде ұқсас сөз жоқ.

2. Екі тілде де кездесетін реалиялар. Бірақ біреуінде ол
қосымша мағынаға ие: америкалық cloverleaf – беде жапырағы, беде жапырағы түріндегі айналымы бар авто жол қиылысы/ орыс тілінде –беде жапырағы.

3. Түрлі қоғамда ұқсас қызметтер түрлі реалиялармен жүзеге асырылады: америкалық sponge – ысқыш / орысша – жөке (ваннада, моншада жуыну барысында пайдаланылады).

4. Түрлі қоғамда ұқсас реалиялар өзінің түстік мағыналарымен айырықшаланады: cuckoo'scall – америкалықтардың халықтық жорамалы бойынша қыздың тойға дейін неше жылы бар екенін білдіреді, ал орыстарда неше жыл өмір сүретінін білдіреді [18; 14].

Салыстырмалы лингвоелтануда салыстырылатын тілдегі сөздердің

лексикалық ұғымынан тұтастай немесе ішінара ерекшеленетін,оқылатын тіл елінің тарихымен, мәдениетімен, экономикасымен және тұрмысымен байланысты заттарды немесе құбылыстарды білдіретін сөздер реалиялар деп аталады. 

    Реалияларда тіл мен мәдениет арасындағы жақындық барынша көрініс табады:  қоғамның матералдық және рухани өмірінде жаңа реалиялардың пайда болуы тілде реалиялардың туындауына әкеледі, нақтылай айтсақ лексика қоғамдық өмірдегі барлық өзгерістерге сезімталдық танытатындықтан жаңа реалияларды бірден анықтауға болады. 

    Шет тілдерін оқу барысында біз лингвоелтану нысаны болып табылатын топонимдер мен антропонимдер ұғымдарын кездестіреміз және де шет тілін оқу барысында бұл құбылыстарға көңіл бөлу аса маңызды. 

Сонымен, топонимдер (географиялық атаулар) қоныстану және аймақты игеру тарихын бейнелейді. Сондықтан да лексиканың осы бөлігі филологтарды ғана емес, тарихшылар мен этнорафтарды да және т.б. қызықтырады. Географиялық атаулар нақты бір елде ғана емес, одан тыс жерлерде де әйгілі болуы, барлық әлем тілдерінде де кездесуі (бұл алдын ала географиялық және картографиялық қажеттіліктермен белгіленеді) мүмкін, бірақ та бұл нысандармен байланысты нышандар ұлттық мәдениеттің бір бөлігі болып табылады және нақты мәдениеттен тыс белгілі болмауы да мүмкін. 

Антропонимдер де лингвоелтанудың нысаны болып табылады (адамдардың жеке аттары). Ең алдымен бұл тарихи тұлғалардың, мемлекет және қоғам қайраткерлерінің аттары: Henry VIII - (1491-1547) the King of England [16; 8].

Реалияларға келер болсақ, тіл ғылымында реалиялардың классифмкациясы лингвистикалық принциптерге негізделеді. Тіл білімінің зерттеушілері реалиялардың классификациясын бірнеше топтарға бөліп қарастырады: 1) реалия – жеке есімдер; 2) жергілікті тарихи ерекшеліктеріне байланысты; 3) жалпы ұлттық реалиялар. Сонымен, географиялық, этнографиялық және қоғамдық – саяси реалияларды қоса, үлкен, ауқымды топтардың бірі «жеке есімдер реалияларын қарап көрсек [19; 312].

Географиялық реалиялар:

1. Жер – су атаулары: snowdor - Уэльстағы тау, Thames – Британиядағы атақты, ең ұзын көл.

2. Адамдардың іс – әрекетімен байланысты географиялық объектілердің атауы: cause-way – үйіндідегі жол.

3. Өсімдіктер атаулары - honey-dew – бал шырыны.

4. Жануарлар атаулары - grizzly – үлкен сұр аю.

5. Елдер атаулары - Scotland – солт.Англияда орналасқан, біріккен әмірлік мемлекет.

6. Көше және алаң атаулары - Carnady Street – Лондондағы көше [19; 313].

Этнографиялық реалиялар:

1. Тұрмыстық;

а) киім, аяқкиім: Reebok – expensive and fashionable sports clothes;

б) тамақтар мен сусындар: Coca–Cola; hamburger – бөлкедегі ұсақталған бифштекс.

в) тұрмыстық орындар: pub - a place, not a club or hotel;

г) демалу, уақыт өткізу, спорт, ойындар: BootRace, cricket, rugbybaseball (“Baseball has a much claim to be called the national American game as cricket the English” [43; 14]);

д) салт-дәстүрлер, мерекелер: MayDay;

е) тұрғын үй: wiguam – солт.Американдық үндістердің тұрағы;

ж) өсімдіктер мен жануарлар, қоршаған орта күзеті: Daffodils, national park.

2. Транспорт

а) қозғалыс орны: subway - метро;

б) жүргізушілер: cowboy – даңғой.

3. Eңбек:

а) адами еңбек: lumberman – ағаш кесуші;

б) еңбек құралдары: hand-cart – қол арба;

в) еңбекті ұйымдастыру: ranch – бау-бақшасы бар, қорасы бар үлкен ферма;

г) демалыс: dude ranch - пансионат.

4. Өнер және мәдениет;

а) әдебиет: кейіпкер, нақыл сөз, қанатты сөздер, жазушылар: Robert Burns,WilliamShakespeare;

б) кинотеатр: CharlieChaplin, The Globe Theatre,Star Wars;

в) өнертапқыштық: theNationalGallery;

г) музыка: AC/DC - on Australian heavy-metal group, Beatles – Англиядағы атақты топ, blues – қара нәсілді адамдардың патриоттық әні, Джаздық музыка;

д) музыкалық аспап: banjo – джазда қолданылатын, ішекті, шертпелі аспап;

е) бұқаралық ақпарат құралдары: BBC, TheIndependent, The National Geographic, The Times;

ж) мейрамдар – July the fourth – АҚШ-тың тәуелсіздік күні;

з) фольклор: Bill Pecos - Билл Пекос – Рио - Гранде өзенінің қазылған арнасы секілді «жабайы Батыс даңғойы»;

и) календарь: Indian summer – қоңыр күз;

к) табынушылық: Mormos – мормондар, Quakers – кввакерлер, tabernacle – мормондардың табынатын үйі;

5. Этникалық объектілер;

а) этноним:Apache -апач, апачи тайпасындағы индеец;

б) лақап: hauks - "ястребтар", соғыс қолдаушылары; doves - "голуби", бейбітшілік ұстанымшылары;

в)тұрғылықты мекен-жай бейнесінің атауы: Michiganer–мичигандық, Мичиган штатының тұрғыны.

6. Өлшем және ақша;

а) жеке өлшем: foot - фут (30,4 см), bushel – бушель

б) күнделікті жеке-меншіктік: а penny – цент

Қоғамдық – саяси реалиялар:

1. Әкімшілік – аймақтық жайластыру:

а) Әкімшілік-аймақтық жекелік: state - штат;

б) елді – мекен: hich town – шет аймақтық қалашық;

в) елді – мекен бөлшектері: uptown – қаланың тұрғылықты бөлігі; dawn town – қаланың іскерлік бөлігі.

2. Биліктің халқы мен мүшелері:

а) биліктің мүшесі: city hall – муниципалитет ғимараты;

б) билік халқы: sheriff - шериф; marshal –үкім шығарушы.

3. Қоғамдық – саяси өмір:

а) қоғам: John Birgh Society - Джона Бирга қоғамы- оңшыл кертарпа құрылымы;

б) әлеуметтік құбылыс және қозғалыс: prohip – алкоголь өнімдерін сатуға тыйым салу;

в) лауазым, жолдау, дәреже: Bochelor - бакалавр, mister - мистер (тек қана фамилиямен қолданылады);

г) мекеме (құрылым): the Senate - сенат;

д) оқу орны: consolidated school – біріккен мектеп; бастауыш, орта;

е) оқу белгісі: old schooltie – бұрынғы сыныптас.

4. Әскери реалиялар:

а) әскери бөлім: wing - авиациялық қанат/полк;

б) қару: bozooka – танкке қарсы гранатомет;

в) әскери киім: shoulder patch – иықтағы шен атауы;

г) әскери қызметші: g.t. - американдық солдат; сhicken – полковник [19; 314].

Кей кездері «психологиялық реалилерді», «жарнамалық реалилерді», «әдебиеттік реалилерді» және т.т. қоса алғанда реалилер кеңінен белгіленуі мүмкін. «Психологиялық реалийлер» ретінде авторлар ұлттық мінез-құлық ерекшеліктері, ұлттық психология бейнесін түсінеді.

Дегенмен, «психологиялық реалиялар» нақты лексикалық бірлікте болмағандықтан біз оны бұл зерттеуден алып тастаймыз, бірақ та олар ұлттық мінез-құлықты зерттеу барысында ұсынылуы мүмкін.

«Жарнамалық реалилер» және «саяси реалилер» ең бірінші тұрмыстық реалилер мен қоғамдық-саяси реалилерге, өмірдің барлық салаларына жатқызылуы мүмкін түрлі мөрлер мен мөртабандар ретінде ұсынылған.

«Әдебиеттік реалиялар» шетелдіктер үшін орыс әдебиетінің ұстаздарымен түсіндіріледі (жазушының шығармашылық өмірбаянының кезеңдері, кейіпкерлердің прототиптері, нақты оқиғаларды бейнелеу, шығарманың әдебиеттегі ролі мен орны және т.б.), біздің ойымызша бұл әдебиеттану аясына кірмейді және клинингтік елтануға тікелей қатынасы жоқ [16; 12]. 

Халықтың мәдениетін зерттеу барысында халықтың ойлау қабілетін сипаттайтын әзіл – оспақ ерекше орын алады. Бірақ та, лингвоелтану лингвистикалық елтануға бағытталғандықтан тілдік бірлікпен байланысты, сондықтан да әзіл-оспақты зерттеу оның аясына кірмейді. 

Этнографиялық реалилер. Тұрмыстық реалилер: Англияның салт-дәстүрлері мен мерекелері

Тұрмыстық реалилерге мысал келтірейік: Англияның салт-дәстүрлері мен мерекелері:

Ағылшынша Жаңа Жыл мен Рождество; 

Британдықтар үшін Оның Мәртебесінің тәжі түріндегі көше иллюминациясынсыз Лондонда Рождествоны елестету қиын. Мерекелік қала түрлене түседі: гирлянда шамдары ілінеді және бір орман шырша әкелінеді, олардың ең бастысы Трафальгард алаңындағы шыршаны жыл сайын Норвегиядан сыйлаққа жеткізіледі. Сонымен бірге норвегиялықтар Ұлыбританияға екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Норвегиялық король отбасының мүшелерін құтқарып қалғаны үшін ризашылығын білдіреді. Британиядағы ең әйгілі жаңа жыл алдындағы базар Лондонның солтүстігінде, Йорк пен Кембридж арасындағы жолда орналасқан атақты Линкольн қалашығында өткізіледі. Линкольн – римдіктер орнатқан екі мың жылдық тарихы бар қала. Англиядағы ескі ХІ ғасыр ортасындағы нормандық қорған, ескі собор және ХІІ епсикоп сарайы Викториан дәуірі стиліндегі көше базарына ерекше әсер береді. Өткір қысқы желге қарамастан бұл жерде классикалық ағылшын ыстық пуншымен немесе күшті грогпен жылынуға болады. Дәстүр бойынша желтоқсан айының басында Линкольде Рождестволық базар өтеді. 

Advent –Рождествоға дайындық (1-24 желтоқсан).

Дайындық апталарындағы басты дәстүрдің бірі – майшамдары бар гүлдестелер. Бұл гүлдестелер алғашқы жексенбіге қарсы жасалады, төрт қызыл және бір ақ 5 майшамнан тұрады. Бұл дәстүр католицизмнан келген және барлық Еуропада таралған. Әр жексенбіде жаңа қызыл майшам жағылады. Оны барлық отбасы жиналып дұға оқыған кезде жағады.

Ақ майшам Христостың өмірге келетіні және қараңғыға жарық әкелетінінің нышаны ретінде Рождество алдындағы кеште жағады. 

Шотландықтардың Рождество қарсаңында атап өтетін көне дәстүрі бар. Ол YuleLog –рождестволық бөрене деп аталады. Бұл дәстүр YuleLog жағудың скандинавиялық көне мерекесімен байланысты. Викингтер күн барынша жарқырауы үшін үлкен бөренені жаққан. Шотландияда Yule мерекелеу барынша танымал, себебі Шотнандық аралдардың бір бөлігі ұзақ уақыт бойына викингтердің билігінде болған және мәдени ықпал еткен. Қазіргі кезде бөрененің орнына жуан майшам жағылады. 

St. David"sDay – әулие Дэвид Күні (1 наурыз).

Әулие Дэвид – Уэльса қорғаушысы. Бұл мереке Уэльс тұрғындары үшін аса маңызды, олар бұл күні жағаларына елдің елтаңбасы нарцис гүлін тағып жүреді. Валийцтерді құттықтауға ұмытып кетпеңіздер. 

Хеллоуин–барлық әулиелер Күні алдындағы кеш. Хэллоунге екі мың жылдан кем емес деп айтады. Бұл қарама-қайшылық мерекесі сонау кельт мәдениетінен бастау алады. Кельттерде жыл мезгілдерінің басында сречилер болған. Олар төртеу еді. Самхэйн қыстың келетінін білдірген және 31 қазанда атап өтілетін. VII ғасырда IV Папа Бонифация пұтқа табынушылық дәстүрлерден ағылшын халқының назарын басқаға аудару үшін 1 қарашаны – Барлық Әулиелер Күні деп бекіткен. Кейіннен 2 қараша барлық қайтыс болған адамдарды еске алатын – Аруақтар Күні деп белгіленді. Дегенмен, дәстүрлер халықтың жадында сақталды және бүгінгі күнге дейін оның жеңу мүмкін емес. 

Hallowe"en (HallowsEvening) - Хеллоуин (31 қазан).

Хэллоуин мерекесінің маңызы зор болған, ол кездері жоралғылардың көмегімен ескімен, жаманмен, керексіз дүниелермен қош айтысып жаңаны қарсы алған. Көне кездегі ағылшындықтар құдайларға сый ретінде алма, күзгі көкөністер мен гүлдерді сыйға тартқан, оларды ағаштардың жанына қалдырған немесе көмек көрсетуді және қолдауды өтіне отырып жерге көмген. 31 қазан түні тірілерге көмекке келуі үшін өлі аруақтарға арнап жеміс-жидек салынған тәрелкелер қалдырылған.

Нәтижесінде, Хэллоуин АҚШ-қа жеткен, Еуропада бұл мерекеге тиым салынған. Жаңа Жерге милиондаған ирландықтар келген кезде барлық әулиелер күні қарсаңында Хэллоуиннің басты белгісі асқиған асқабақты әр бір үйден кезіктіруге болатын. Бұл кеште американдықтар түрлі костюм киіп, көршілеріне ақша және тамақ сұрап баратын болды. Бұл дәстүр trick-or-treat - "сыйла немесе бүлдіремін» дегенді білдіреді. Осындай дәстүр Англияда – Аруақтар Күнінде де өткізіледі, бай адамдарға өлген туыстары үшін дұға ету туралы уәде ете отырып олардан тамақ және шырша сұраған. 

Ағылшын қыздары Хэллоуинде жіппен, тістелген алмамен және айнамен бала ашып өздерінің күйеу жігіттерінің аттырын және түр-тұрпаттарын білетініне сенген. 

Киімін теріс аударып киіп, жолға шыққаннан кейін жезтірнақты кездестіруге болатын еді. 

Жаңа жыл (1 қаңтар).

Англиядан Жаңа жыл базарлықсыз атап өтіледі және отбасы ортасында қарсы алу міндетті емес. Бұл мерекеге арналған дәстүрлі тағам жоқ. Әдеттегі жағдайда әйел қауымы алма бәлішін пісіреді. Шотландияда Рождествоға қарағанда Жаңа жыл маңызды мереке болып саналады. Шотландықтары үшін Жаңа жыл – бұл, ең бірінші толық тазалық жұмысы. Еш бір іс аяқтаусыз қалуы тиіс емес: сағат іске қосылады, шұлықтар жамалады, барлық жыртықтар жамалады. Ең алғашқы сағат соғылысымен үй иесі есікті айқара ашып соңғы соққыға дейін, үйден ескі жылды шығарып, жаңа жылды қарсы алғанша ұстап тұрады.

Сонымен қатар, Шотландияда Жаңа жыл келгеннен кейін үйге бірінші келген адам қаржылық жағдайға біршама әсерін тигізеді деп есептеген. Орналасқан өңіріне байланысты сарышашты немесе қара шашты адам сәттілік әкеледі деп сенген. Англияда үйге бір кесек көмір және бір стақан таза су әкелген адам сәттілік әкелген.

Ұлыбританияда «Жаңа жылды шығарып салу» дәстүрі кеңінен таралған. Хердфордширдегі Жаңа жылды шығару дәстүрі сағат 12 соққанда Ескі жылды шығарып салу үшін үйдің атқы есігін ашу, ал сағат соңғы рет соққанда кіре беріс есікті ашып Жаңа жылды кіргізу арқылы жүзеге асырылады.

Жаңа жылдың алғашқы күні ағылшындықтар үшін – жуырда өткен шақ пен құпияға толы болашақ арасындағы шекара іспеттес. Бұл күнмен көптеген наным – сенімдер, бал ашулар байланысты. Сонымен қатар бұлттардың орналасуына қарай астықтың қандай болатыны анықталған. Шотландықтар Жаңа жы қарсаңында отбасы тағдырына да бал ашқан. Бұл үшін ұйықтар алдында кешкі мезгілде жанып жатқа шымтезекті күлмен жапқан, ал таңғысын адамның аяғына ұқсас таңба белгісін көруге тырысқан: егер аяқтың бас жағы есікке бағытталса отбасы мүшелері бұл жылы азаятын, ал есікте үй ішіне қарай бағытталса отбасы мүшелері көбейе түседі деп сенген. Егер күлде еш белгі болмаса еш өзгеріс болмаған.

1 қаңтар, жаңа жылдың басталуымен британдықтар өздерінің өмірлерін жақсартуы тиісті маңызды шешімдер қабылдайтын болған (темекі шегуді тастау, спортпен айналысу және т.б.).

Челсидегі гүлдер фестивалі.         

Әлемдегі ең танымал гүлдер шоуы дәстүрлі түрде мамыр айының аяғында Лондонда өтеді. Биылғы жылы мереке 20-23 күндеріне жоспарланған. Фестиваль павильондарында дүниежүзінің түпкір-түпкірінен жүздеген гүл көрмелері ұсынылады. 

Челсидегі гүлдер фестивалі – ең ірі көрме ғана емес, фестивальдің соңғы күндері кішкентай гербарилерден бастап кең жылыжайларға дейін ұнаған экспонаттарды сатып алуға болады. Алғашқы екі күн Корольдік қоғамның бағбандары мүшелеріне беріледі.

Салыстырмалы лингвоелтануда салыстырылатын тілдегі сөздердің лексикологиялық ұғымынан тұтастай немесе ішінара айырмашылығы бар, оқылатын тілде затты немесе құбылысты білдіретін, тарихпен, экономикамен және елдің тұрмысымен байланысты сөздер реалилер болып есептеледі.

Реалияларда тіл мен мәдениет арасындағы жақындық барынша көрініс алады: қоғамның материалдық және рухани өмірінде жаңа реалиялардың көрініс алуы тілде де реалиялардың туындауына әкеледі, нақтылай айтсақ қоғамдық өмірде болып жатқан барлық өзгерістерге лексика ерекше көңіл бөлетіндіктен жаңа реалиялардың туындауын бірден анықтауға болады.

Дегенмен қалыпты ұғымдарды біліретін көптеген сөздер де мағыналық және эмоционалдық «фондық» айқындалатынын айта кеткен жөн.

Тідегі «коннотативті сөздерді» ажырату білген дұрыс, себебі ликсикалық бірліктердің ерекше түрінің болуы сөзсіз, атап айтсақ коннотация, стилистикалық, эмоционалды және мағыналық реңктері өздігінен болмайды, олар басқа сөзге қосылып, бірге айтылады. 

Тілдің басқа сөздерімен салыстырғанда реалилердің ерекшелік белгілері оның мәндік мазмұнының сипаты болып табылады, нақтылай айтсақ заттың, ұғымның, халық (ел, мемлекет) көрінісінің реалиясын білдіретін, екінші жағынан елдің және тарихи уақыт кезеңімен тығыз байланыс.

Осыдан реалияларға ұлттық (жергілікті) немесе тарихи колорит тән екенін байқауға болады.

Жергілікті реалилер мысалы ретінде жергілікті көрікті жерлердің атаулары болып табылады, олар нақты жерден тыс жерлерде әйгілі болса да (кей кездері ұлттық мәдениет қорына кіреді) нақты жердің ерекшелігін сақтап қалады.

 Мысалы: Cabildo — Кабильдо (Жаңа Орлеандағы испандық генерал – губернатордың бұрыңғы резиденциясы), Alcatraz — Алькатраз (Сан-Францизкоға жақын орналасқан аралдағы бұрыңғы түрменің атауы) немесе FreedomTrail — “еркіндік бағыты” (солтүстік – америкалық колониялардың еркіндік үшін күресімен байланысты тарихи ескерткіштерді тамашалай отырып Бостон қаласының поцентральді бөлігіндегі туристік бағыт) [16; 7].

Реалияларға уақытша колоритте тән. Тілдік құбылыс ретінде мәдениетпен барынша тығыз байланыста, бұл лексикалық бірліктер қоғамның дамуындағы барлық өзгерістерге жылдам әрекет етеді; олардың арасынан ылғи да неологизм, тарихи сөздер, архаизмдер – реалилерін ажыратуға болады. Мысалы, 50 – 60 жылдары АҚШ – та жас буын көтерген «бүлік» тілде келесі сөздердің пайда болуына әсерін тигізген: beatnik, beatgeneration' шаршаған, қажыған, көңілі қалған буын, битники'. 50 жылдары туындаған бұл реалилер бастапқыда неологизм ретінде қабылданса, кейіннен біртіндеп ерекше киім кию және өзін ұстау мәнерімен өзінің заманауи буржуазиялық қоғам шарттарына қарсылық білдіретін және моральді жоққа шығаратын жастар hippie 'хиппи ұғымына айналды [16; 7].

1960 жылдардың аяғында АҚШ – та Chappaquiddick' Чаппаквиддик (Массачусетс штатында)' аралының атауы әйгілі болды, аталған аралда 1969 жылдың 18 шілдесі түн жарымында бірқарағанда жай ғана автомобиль апаты орын алған. Ролде сенатор Эдвард Кеннеди отырған көлік көпірден құлаған, ал сенатормен болған хатшы Мэри Копечни көліктен шыға алмай суға батып кеткен. Бұл жағдайды Э. Кеннедидің саяси қарсыластары пайдаланған және де Э.Кеннедидің АҚШ президенті лауазымына үміткер болуы туралы сөз қозғалғанда баспасөз беттерінде Чаппаквиддиксөзі осы күндері де пайдаланылады [16; 7].

1970 жылдардың аяғында АҚШ – тағы көптеген жоғар лауазымды тұлғалар, конгресмендерді қоса алғанда, пара алғандары белгілі болған (араб шейхтарының костюмдерін киген ФБР агенттері оларға ірі көлемде ақшалай соммалар берген). Бұл қылмыспен күресу бойынша құпия операцияның ("Arabscam") қысқартылған атауы – Abscam – жаңа реалиін туығызды [16; 8].

Тілдік реалилер арасында өлі реалилерді білдіретін тарихи сөздерді және нақты кезеңде туындағы сөздерді білдіретін неологизмдерді ажыратады.

Әдеттегі жағдайда реалилер бірнеше топтарға бөлінеді:

1. Абсолютті (толық) реалилер – бір ғана мәдениетте және тілде кездесетін сөздер. Жиілеген жағдайларды бұл жеке атаулар (географиялық топографиялық нысандар, фирма аттары, мерекелер, ұлттық асхана тағамдарының, киімдерді, ертегі және аңыз кейіпкерлерінің атаулары және т.б.).  

2. Ішінара реалилер. Эквиваленті, баламасы жоқ лексика, оны аудармашылардың жалған досы деп те атауға болады. Олар түрлі тілдерде мағыналары ішінара немесе мүлдем сәйкес келмейді.

3. Құрылымдық реалилер (құрылымдық экзотизмдер) – шет тілдеріндегі сияқты өз тілінде де қандайда бір мағынасы жоқ, бірақ пратикалық мағынада бар реалилер.

4. Тіздік эквиваленті жоқ, бірақ ұғымдық эквиваленті бар реалилер.

5. Эквиваленті бар коннотациялы сөздер [41; 13].

   Қандайда бір халықтың ұлттық мінезі, оның жүріс–тұрысы ерекшелігі, темпераменті, менталитеті, мәдениет аралық коммуникация факторларының көрінісіне ел ішіндегі қарым–қатынас сияқты ұғымдары жеке–жеке қарастырылады.

    Сонымен қатар, қандайда бір халық басқа ұлттарға таныстыруға орай жүріс–тұрыс ерекшелігімен байланысты стериотиптерге көңіл бөлінеді.

 

1.2Лингвоелтану аспектісі және шет тілі мәдениеті шет тілін оқытудың ажырамас компоненті ретінде.

 

Қазіргі уақытта орта мектепте енгізілетін шет тілін оқыту курстары

лингвоелтану элементтері барынша маңыздылыққа ие болуда. 

     Лингвоелтану аспектісі шет тілі сабақтарының ажырамас бөлігі болуда. Нақтылай айтсақ, тілдік дағдыларға оқыту қажеттілігі ғана емес, оқытылатын тіл елінің мәдениетін де оқыту қажеттілігі де туындады. Лингвоелтану аспектісін пайдалану оқу мотивациясын қалыптастыруға әсерін тигізеді, шет тілінде қатынас жасау тілдік ортамен бекітілмегендіктен бұл мектете оқыту жағдайларында аса маңызды. Шет тілін оқытудың маңызды мотивациялық ынталандыруы өзінің ой – өрісін кеңейтуге ұмтылыс болып табылады. Демек, мектептегі оқу пәні оқушыларды «басқа халықтардың рухани мәдениетімен» таныстыру құралы болып табылады. 

    Тілді оқитын оқушыларды өздері үшін жаңа мәдениетпен таныстыру тәсілдерін зерттейтін шет тілін оқыту әдістемесінің аспектісі лингвоелтану деп аталады.

Ғылыми ұғым бойынша мәдениет дегеніміз адамның кез – келген әлеуметтік қызметі үрдістері мен нәтижелерінің жиынтығы және оның табиғатына қарама-қайшы қойылады, атап айтсақ адамның өмір сүруіне тәуелді емес сыртқы жағдайлардың жиынтығы. 

Сонымен, адам айналасындағы шынайылық табиғат пен мәдениет түрінде берілген. Қандай да бір пәндегі сияқты, шет тілін оқытудың өз әдістері, қағидалары мен оқыту нысандары, мақсаттары мен міндетері, оқыту мазмұны бар.

Тілдің лингвоелтану аспектісіне оқытуда түрлі оқыту әдістері пайдаланылуы мүмкін. Оларды орта мектептерде жүзеге асырудың әдістері мен тәсілдерін № 1 кестеде ұсынамыз.

Кесте №1 - Оқыту әдістері және оларды орта мектепте жүзеге асыру тәсілдері

 

№ р/с	Оқыту әдісі	Әдістің сипаты	Әдісті қолдану	Жоспарланған нәтижелер
1.	Оқытудың сөздік әдістері  (әңгімелесу, әңгіме, лекция)	Мұғалім ауызша тілдесу арқылы оқу материалдарын түсіндіреді, ал  Оқушылар тыңдау, еске сақтау, ой елегінен өткізу арқылы материалды қабылайды және игереді.	Нақты тілде сөйлейтін елдің мәдениетімен байланысты әңгімелер, әңгімелесулер (мұғалім оқыған немесе аудиожазба),  оқышуның естіген ақпаратты қабылдауы және талқылауы.	Өздерінің пікірі мен сезімдерін айтуға және тыңдауға үйрету; тыңдау қабілетін дамыту және тыңдағанының бастыларын айқындау; нақты тақырып бойынша білімді қалыптастыру.
2.	Оқытудың көрнекі әдістері	Оқыту иллюстрациялар-дың (плакаттар, карточкалар, схемалар, газеттер, оқылу, тұсаукесер) және әдістерді демонстрациялау (бейнефильмдер көрсету, аппараттармен жұмыс істеу) көмегімен жүзеге асырылады	Географиялық картаның көмегімен оқушылар нақты тілде сөйлейтін елдің орналасқан жерін, рельефін және қоршау аясын зерттейді (теңіздер, мұхиттар, схемалар мен плакаттардың, тұсаукесерлердің және бейнежазбалардың көмегімен оқушылар дүниежүзілік құндылықтар-дың нысандарымен байланысты ақпаратты игереді.	Пәндік дағдыларды дамытуды жүзеге асыру (мысалы картамен жұмыс істеу, тарихи ескертікшетр бойынша тұсаукесер танысу);  тыңдауға үйрету; танымның белсенді нысандарын дамыту.
3.	Оқытудың практикалық әдістері	Оқушылар болмысты танып біледі,  білім мен дағдылары қалыптасады, жинақталған білімдері тереңдей түседі, жаңасына жаттығады.	Нақты тақырып бойынша жаттығуларды, практикалық жұмыстарды, жобалар мен портфолиолард, ойындар мен викториналарды және топтық жарыстарды іріктеу	Өткен лингвоелтану материалдарын бекіту, алған біліммен жұмыс жасау, оқудың құрылымдық шығармашылық көрінісі, сонымен қатар оқушылардың жауаптылығы мен дербестігі.
4.	Оқытудың индуктивті және дедуктивті әдістері	Бұл әдіс тақырыпты оқыту тәсілінің логикасын ашады: индуктивті (жекеден жалпыға қарай) және дедуктивті (жалпыдан жекеге қарай).	Бұл аспектіде логика өз қолданысын таба бермейді,  сондықтан да пәнаралық байланыс пайдаланылады (индуктивті және дедуктивті көзқарас қолданылатын ғылыми қайраткерлермен танысу)	Ойлау үрдістерін жетілдіретін және оқытуды дамытатын метапәндік байлатысты қамтамасыз ету,   ана тілінде және басқа пәндер бойынша оқушылардың білімін жүзеге асыру.
5.	Оқытудың репродуктивті және проблемалық іздестіру әдістері	Оқу мәліметтерін белсенді қабылдауды және есте сақтауды қамтамасыз ету, проблемалық оқыту.	Бұрында алынған білімдеріне сүйене отырып оқушы мұғалім қойған өзекті мәселелерді шешеді  (мысалға Дәмханадағы, театрдағы, көліктегі, көшедегі және т.т. тілдесу, сөйлесу)	Тіл тасымалдағыш елде қабылданған лексиканы дұрыс пайдалану, айтылу мен жазылуды дамыту. Проблеманы айқындау дағдысы және оны шешудің барынша тиімді жолдарын қалыптастыру.

 

Біз бұл кестеден оқыту әдістемесінің сипаттамасын және шет тілі пәні аясында шеттілдік мәдениетті оқытуда оларды жүзеге асыру мүмкіндігін көреміз.

Лингвоелтану құрылымын оқытудың мақсаттары мен міндеттеріне келетін болсақ, олар заманауи қоғамның әлеуметтік тапсырысына бағытталған. Ол өз кезегінде тұтастай алғанда шет тілін игерумен байланысты және Федеральді білім беру стандартында бейнеленген.

Шет тілін оқытудың мақсаттары:

1. Жекелеген тұлға өмірінде, қоғам және мемлекетте тілдің ролі туралы ұғымды қалыптастыру; орыс және шет тілдері мен әдебиетін оқыту арқылы ұлттық және дүниежүзілік мәдени құндылықтарға жақындату;

2. Оқушылар түрлі нысандарда және әр түрлі тақырыптарда еркін тілдесуді үйренуі тиіс;

3. Сөздік қорды сауатты және еркін пайдалануды үйрену;

4. Жазу дағдысын қалыптастыру, нақтылай айтсақ шет тілінде түрлі тақырыптарға және зерттелген проблема бойынша мәтінде жазу, бұл оқушының шығармашылық қабілетінің көрінісі және көрсеткіші болып табылады;

5. Өзге елдің мәдениетін зерттеу, оларға деген төзімді және толерантты қатынас құралы ретінде оқуға деген тұрақты қызығушылықты қалыптастыру;

6. Түрлі дағдыларды қалыптастыру және әдеби шығармаларды сараптау.

Негізгі білім беру нысаны аясында жоғарыда берілген білім беру

әдістерін пайдалана отырып басты мақсаттар мен міндеттерге жетуге болады және нақты нәтижелерге қол жеткізіледі. 

Олар әңгімелесу, викторина, сынақ, емтихан, оекция, диспут, сабақ,

экскурсия, мерекелік кеш, сонымен қатар оқылатын тіл елінің мәдениетіне арналған түрлі іс шаралар.

Шет тілін оқытудың тағы да бір маңызды құрамының бірі тілді оқу

барысында жеткісі келетін мақсаттарға және қоғамның әлеуметтік тапсырысына тікелей байланысты оқудың мазмұны болып табылады.

Мысалы, Ресейде революциядан кейін ағылшын тілі «буржуазия» нышаны болып саналған және оны оқыту үшін көп қаржылар бөлінбеген. Ұлы Отан соғысы уақытында шет тілдерін оқу қажеттілігі (әсіресе неміс тілі) өсе түсті, тіптен әскери іс қимыл кезінде де мұғалімдер ең аз деген оқу құралдарын пайдаланған. «Жылымық» кезеңде шет тілі барынша қажет етілген, қазіргі кезеңдегі тіл жағдайында ағылшын тілі мен осы тілде сөйлейтін елдің мәдениеті Ресей Федерациясында ғана емес, барлық дүние жүзінде барынша қажет болып табылады.

Осыған байланысты көптеген ОӘҚ, оқыту әдістемелері, оқыту және тәрбиелеу теориялары мен технологиялары пайда болуда, бұл нақты пәнді қолайлы игеруге қолғабыс етеді, көптеген оқу құралдарының арасынан барынша тиімдісін таңдауға мүмкіндік береді. 

Сонымен, оқу құралдары – бұл түрлі оқыту әдістемелерін жүзеге асыру үшін қолданылатын ақпараттық, технологиялық, материалдық және ұйымдастыру ресурстарының жиынтығы.

Оқу құралдары дұрыс ұйымдастырылған оқу материалдары мен нақты материалдар бойынша оқыту тәсілдерін үйлестіретін кешенді бірлікті құрайды. 

Оқыту мазмұнымен жұмыс жасап, нақты оқу компанентін зерттеумен И.Л. Бим, Г.И. Пассов, С.Ф. Шатилов, Г.В. Рогова сияқты әдіскерлер мен лингвистер айналысқан.

Г.В. Рогованың білім беру мазмұнының сараптамасына сәйкес келесі компоненттерді ажыратуға болады [20; 152].

1 Бірінші компонент лингвистикамен, атап айтсақ шет тілін игеруге қажетті тілдік материалмен байланысты. Бұл лексикалық, грамматикалық, фонетикалық, әлеуметтік-мәдени, мінез-құлықтық құрылымдар, олар лингвоелтану аспектісінде келесі мысалдармен иллюстрациялануы мүмкін: оқушылар тіл тасымалдайтын елдің заманауи және тарихи кезеңіндегі раелилері бар, елтанымдық фильмдер, аудиожазбалар, көрнекі құралдар, карточкалар, плакаттар, баспасөз арқылы сөздік клишемен, грамматикамен, лексикамен, фонетикамен танысады. 

2 Келесі компонент психологиялық болып табылады және де оқыту үрдісінде дамитын ойлау үрдістерімен, сонымен қатар оқушы алатын дағдылармен және біліммен тікелей байланысты. Мысалы иллюстрацияларды және онда көрсетілген заттарды есте сақтау бойынша тапсырмалардың көмегімен есте сақтау қабілетін дамыту, мәтіндермен немесе шығармашылық жобалармен жұмыс істеу барысында ойлау қабілетін дамыту және т.т. 

3 Үшінші компонент – әдістемелік, оның көмегімен оқушылар оқу дағдысын алады, пәнді игереді, өзін-өзі бақылауға және рефлексияға үйренеді. 

Шет тілін оқытудың барлық құрамдары бірігіп шет тілін тиімді игеруге

қолдау көрсетеді және оның мәдени құрылымы болып табылады.

Шет тілін игеруге бағытталған білім үрдісі, жоғарыда атап

көрсетілгендей тіл аспектілерін игеруге және сөйлеу қызметі түрлерін меңгеруге ғана емес, мәдениетпен танысуға да бағытталған.  

    Бұл үрдіске келесі аспектілер қосылады:

1) Өзгетілдік мәдениеттің мәдениеттану мәніне бағытталған ұғым, тіл мәдениеттің бір бөлігі іспеттес;

2) Өзгетілдік мәдениеттің психологиялық мәнімен танысуға бағытталған даму (психикалық қызметтер, нақты қабілеттен және т.т.);

3)  Нақты үрдістің тәрбиелік құндылығы, себебі оның мақсаты өзгетілдік мәдениеттің адамгершілік, моральдық, этикалық аспектілерін игеру болып табылады;

4) Оқушыны әлеуметтік мазмұндағы өзгетілдік мәдениетке үйретуді білдіретін ілім, бұл - оларды қоршаған әлеуметте қатынас құралы болып табылатын сөйлеу дағдысы. Әр оқушы сөйлеу дағдысының қызмет етуін біліп қана қоймай, оны жүзеге асыруы тиіс. Шет тілінің практикалық білімі туралы айта отырып, оларды меңгеру мен көрсетілген қызметтерді назарға алып қана қоймай, нақты аспектілерді игеру үрдісінде өзгетілдік мәдениеттің елтану және лингвоелтану, психологиялық және педагогикалық аспектілерін игеруге байланысты оқу нәтижесі мен сапасын оқушылардың ұғынуына бағытталуы тиіс.

Кең ауқымды мәдениеттану аясы лингвистикалық дағдылар мен білімнің дамуына ғана қолдау көрсетпейді (сөйлеу қорын байыту, аударма қызметі дағдысы, фразеологиялармен жұмыс істеу дағдысы) және де оқушыны өзгетілдік мәдениеттің нақты аспектілерімен таныстырады.

Егер екі ұлттық мәдениетті салыстыратын болсақ, олардың бір-біріне сәйкес келмейтіндігі туралы қорытынды жасауға болады.    Бұл олардың әрқайсының ұлттық және интернационалдық элементтерден тұратындығына байланысты. Әр мәдениет үшін бұл элементтердің жиынтығы әр түрлі болады. 

    Лингвоелтану аспектісінің мәні оқылатын тіл елінің мәдениетін бейнелейтін арнайы іріктелген біртекті тілдік материал болып табылады. 

    Оның ішінде лексика ерекше орын алады. Ол ұлттық реалияны білдіретіндіктен болады. Бұл реалиялардың білу елдің тілі мен мәдениетін зерттеу барысында маңызды. Сөздің лингвоелтану материалына тиесілігінің тұрақты нышаны басқа тілдерде жоқ ұлттық-мәдени компоненттің болуында. 

    Лингвоелтану асектісін мүшелерге ажырату оқыту мәніндегі оның нақты орнын болжайды. Оның құрамы үш компоненттен тұрады:

1) тілдік және сөздік (сөйлеу) материалы (лингвистикалық ақпарат);

2)  оның көмегімен берілетін пәндік мазмұн (экстралингвистикалық ақпарат);

3) жаттығулар арқылы жүзеге асырылатын амалдар, оның мазмұнын өңдеу және тарату бойынша іс қимыл, оның нәтижесінде өзгетілдік қатынасты жүзеге асыратын білім мен дағдылар қалыптасады. 

Орта мектепте шет тілін оқытудағы лингвоелтану аспектісі ұғымына узус – коммуникация жағдайын білдіру әдісі, атап айтсақ нақты бір жағдайда сөйлеу нысанын жеткізуге жарамды амал жатады. Бұл сөйлеу этикетінің вербальді түрін  қалыптастыру барысында маңызды рольді диалогты сөйлесуді дамытатын карточкалар атқарады. Оқулықтардағы көрнекі иллюстрация мәтіндік материалдармен бірлесе отырып пән мәні мен оқылатын тілдегі сөздер арасында барынша тығыз байланыс орнатуға қабілетті. Біз бұны елтану ілімінің лексикалық аясын қалыптастыруды біршама жеңілдетеді деп есептейміз. 

    Сонымен, бастапқы деңгейде лингвоелтану аспектісі шет тілін оқытудың мақсаттары мен міндеттерінде, оқыту тәсілдер мен құрылымында көрініс табады, бұл алғашқы қадамнан бастап фондық елтану білімін қалыптастыру бойынша мақсатты бағытталған жұмыстарды жүргізуге мүмкіндік береді. 

    Біздің ойымызша, оқулықтар құрамында,ы лингвоелтану компоненті туралы толық құқықты айтуға болады, себебі ол оқулықта көрсетілген әдістерге және мазмұнға кіреді.

    Лингвоелтану компонентін тұтастай оқыту әдістемесінің компоненті құрамы деп есептеуге болады, себебі оның құрамына аталған міндеттерді шешуге көмек көрсететін, мұғалімге арналған және оқуға арналған кітап та кіреді. 

    И.Я. Лернердің анықтамасы бойынша, оқу дегеніміз – жас буынға толық көлемде мәдениетті үйрету (беру). Оның «тарауларын» игеруге байланысты жалпы мәдени қор адамның жетістігі саналады: физикалық, музыкалық, эстетикалық, көркем мәдениет, сонымен қатар жекелеен мектеп пәндері: ән сабағы – музикалық мәдениет, сурет сабағы – көркем мәдениет сабағы. Сәкесінше «шет тілі» шетелдік мәдениетті жеткізеді [21; 125].

    Шетелдік мәдениет – оқу, танымдық, даму және тәрбие алу аспектілерінде шет тілін игеру үрдісі барысында оқушыға берілетін құбылыс [42; 74]. 

    XVIII ғасырлардың өзінде философтар мен лингвистер тіл мен мәдениеттің өзара байланысына назар аударған. В. Гумбольдт «мәдениеттің ұлттық сипаты өмірді ерекше көру арқылы тілден көрініс табады» деп көрсеткен [22; 72]. Дегенмен, аталған проблеманы мақсатты түрде зерттеу ХХ ғасырдың аяқ кезінде басталған. Тілтанудың мақсаты тілді жүйе ретінде зерттеу болған, ал шет тілдеріне оқытудың басты әдісі аталған жүйеге және оның элементтеріне оқыту болған. 

    ХХ ғасырдың 70-ші жылдары басында әдіскерлер мен лингвистер, олардың арасында Е.М. Верещагин мен В.Г. Костомаров ерекше орын алады, практик-мұғалімдерді өзгетілде қатынас жасаудың коммуникативті сәтсіздіктерінің себебі реалилер туралы ұғымның боллмауы деп сендірген. 

Қолданысқа «лингвоелтану» термині енгізілген. Лингвоелтануды зерттеуде тарихи көзқарас басымдылық танытады [23; 25].

    Сонымен, өзгетілдік мәдениет – бұл оқу, танымдық, даму және тәрбие аспектілерінде шет тілін игеру үрдісінде оқушы алатын білім нәтижесі.

    Бұл дүниежүзілік мәдениеттің құрамдас бөлігі, онымен оқушы білім үрдісінің аталған төрт негізгі аспектілерінде коммуникативті өзгетілді үйрету барысында танысады.

    Өзгетілді мәдениетті игеру маңыздылығы тілдік қатынас пен оның нәтижесіне әсер ететін көптеген факторлармен бірге ұлттық салт – дәстүр, моральдық мақсаттар, мінез – құлық клишесі, өзара қарым – қатынас жүйесін ұсынатын заманауи қоғамнан тұрады. Оқушыларға тілдің грамматикалық ережелері мен лексикалық бірліктерін білу аз, бұл тарихи туындаған қандай да бір халықтың тілі мен мәдениетінің күрделі жүйесінің бір ғана бөлігі. Нақты тарихи даму тілді тасымалдайтын халықтың ұлттық сипаты мен тілінің қалыптасуында аса маңызды роль атқарған. 

    Қандай да бір елдің дүниежүзілік мұрасы нысаны, саяси қайраткерлер мен өнер қайраткерлері, музыка, сәулет, әдебиет, фразеологиялық бірліктер, нақты тілге тән сөз құру әдістері, бұның бәрін фонетика, лексика және грамматикамен бірдей, тең игеру қажет, себебі аталған құрамдас бөліктерсіз шет тілін толыққанды және сауатты игеру, оны қатынас құралы ретінде дұрыс және толыққанды пайдалану мүмкін емес. 

    Осыған байланысты, өзгетілдік мәдениет пен тілдің лингвоелтану құрылымын зерттеу маңыздылығын дәлелдеген негізгі факторларды ажыратуға болады:

1. Саяси сыпайылық. Бұл – мәдени мінез – құлықтық және тілдік тенденци, оның мақсаты қандай бір индивидуумның сезімі мен абыройына нұқсан келтіретін терминдерді эмоционалды бейтарап және/немесе оң эвфемизимдермен ауыстыру болып табылады. 

Мысалы: Negro следует употреблять Afro – American сөздерінде

нақты ұлттың адамын жәбірлемеу үшін invalid орнына – physicallychallenged қолданылады. Бұл мысал Америка мен Батыста кеңінен таралған саяси сыпайылық негіздерін зерттеу маңыздылығын көрсетіледі. 

2. Эвфемизмдерді зерттеу. Эвфемизм – алғашқы эмоционалдық кейпін жойған, сипаттау көрінісі немесе сөз саптау стилі және мағынасы бойынша бейтарап сөздер, олар дөрекі, бейпіл, жайсыз естілетін сөздер мен сөйлемдерді ауыстыру үшін пайдаланылады. Бұл тармақ саяси сыпайылықпен байланысты, бірақ та кеңінен зерттеуді қажет етеді. 

Кейкездері мәдениет аралық тұсініспеушілікті болдырмау және оппоненттің сезімін таптамау үшін қандай да бір ұғымның жұмсартылған түрін пайдалануға тура келеді. Мысалы «to die» (өлу) орнына – «to pass away» (өмірден өту); «men’s room»/ «women’s room» (ерлер/әйелдер әжетханасы), орнына «toilet» (дәретхана).

3. Фразеологиялық бірліктер мен мақалдарды дұрыс пайдалану.

Мысалы: kick the bucket – өлу, «жан тапсыру»; to rain cats and dogs –шелектеп жауу (жаңбыр туралы).

Бұл сөздерді білмеу түсініспеушілікке және шатасуға әкелуі, тіптен әңгімелесіп отырған адамға тіл тигізуі мүмкін.

Нақты бір сөйлемдердің тура мағынасын сөзбе сөз екі ауыз сөйлеу барысында дұрыс пайдалана алмағандықтан және бұл сөздер ел мәдениетінің ажырамас бөлігі, тарихи дамуы болып табылатындықтан қандайда бір сөздерді айту барысында мұқият болу қажет.

4. Ауызекі сөйлеу сөздері. Нақтылай айтсақ өзге тілдік мәдениет компоненті ретінде коллоквиализмдерді пайдалану фразеологиялық бірліктерді пайдалану және саяси сыпайылық туралы білім мен эвфемизимдерді пайдалану сияқты маңызы. Жекелеп айтылғанда көптеген ренішті сөздер біріктіріліп пайдаланылуы мүмкін және бірге пайдаланылған кезде мүлдем басқа мағынаға ие болады, сол бір қарапайым сөздер мен сөйлемдер ауыспалы немесе коннотативті мағынада пайдаланылуы мүмкін.

Мысалы: nuts – ақымақ, бас («жаңғақ» емес ); flippers – ескекаяқ (for ‘hands’); beatit (goaway) – кет әрі (бірақ «ұру» немесе «соғу» емес);

5. Сонымен бірге бөтен елге және оның халқына құрметпен және толеранттылықпен қараудың көрінісі болып табылатындай сол елдің мәдениеті, салт – дәстүрлерін, ғұрыптары мен мінез – құлқына ерекше көңіл бөлу қажет.

Сонымен, лингвоелтану мен өзгетілдік мәдениетті оқу, тілді тасымалдайтын елдің реалияларымен танысу сияқты шет тілін оқытудың міндетті компоненті болып табылады, сондықтан да өзіне ерекше көңіл бөлуді ғана талап етпейді, тіл аспектілерін игеруге және ауызекі сөйлеу қызметін жетілдіруге көмек көрсетеді.

 

 

2 Ағылшын тілі сабақтарында лингвоелтану аспектісін жүзеге асыру 

2.1Заманауи ОӘҚ 10-11 сыныптардың оқу материалдарындағы әлеуметтік – мәдени аспекті және лингвистикалық реалиялар 

Жалпы орта білім беру 10 сыныптары үшін «Шетел тілі» пәнінен типтік оқу бағдарламасы

10 сыныптарға арналған курстың мазмұнына әлеуметтік-тұрмыстық, оқу-еңбек және әлуеметтік-мәдени саланы қамтитын тақырыптар кіреді, оларды оқу үшін 68 сағат бөлінген:

1)«Саяхат және туризм» (9 сағат): «Туризм түрлеру», «Әйгілі саяхатшылар», «Қазақстандағы және оқылатын тіл еліндегі баршаға әйгілі туристік бағыттар»;

2) «Денсаулық» (4 сағат): «Салауатты өмір салтын насихаттау», «Біздің өміріміздегі спорт»;

3)«Экология» (5 сағат): «Қазақстанның географиялық орналасуы», «Қазақсатнның флорасы мен фауна (табиғаты)»;

4) «Қазақстанның шетелдік әріптестермен Серіктестігі» (6 сағат);

5)«Канада» (8 сағат): «Канаданың географиялық орналасуы, табиғаты, халқы», «Канаданың мемлекеттік құрылысы», «Канададағы білім»;

6) «Канада тарихынан» (12 сағат): «Оқылатын тіл елінің және Қазақстанның атақты ғалымдары»;

7) «Қазақстанның және оқылатын тіл елінің мәдени мұрасы» (8 сағат);

8)«Жұмыспен қамту» (16 сағат): «Болашақ мамандықты таңдау», «Болашақтың мамандықтары».

13. Тілдік материал:

1)сөздің фонетикалық аспектісі:

- айтылатын және ритмикалық-интонациялық дағдыларды жетілдіру; 

- сөздің дұрыс интонациялық суретін және дыбыстық әрленуін сақтау;

- ағылшын тілінің барлық дыбыстарын дұрыс айту және олардың есту бойынша ажыратылуы; 

- сөз бен фразадағы екпіндерді сақтау;

- бұйыру, мақұлдау, сұрау (жалпы, арнайы, альтернативті және ажырататын сұрақтар) және лепті сөйлемдер) дұрыс интонацияны сақтау;

1) сөздің лексикалық аспектісі: 

- потенциалды (әлеуетті) сөздікті кеңейту үшін сөзжасам құралдарын белсендіру (аффикстеу: зат есімдер, сын есімдер жасайтын жұрнақтар -esque, етістіктер;

- префикстер, сын есімдер жасайтындар: -pre, -super, -contra);

- сөзжасам әдістері (конверсия: етістік - зат есім: мысалы: to export-export және т.б.;

- сөз біріктіру түрлері: зет есім + зат есім: a postman, a woman – writer;зат есім + сын есім: breath taking, ground breaking және т.б.);

- сonfused words: travel, trip, voyage and journey;

- синонимдер, антонимдер, сөздердің көп мағыналылығы;

1) сөзің грамматикалық аспектісі:

- ағылшын тілінің тыныс белгілері және оның қызметі (мағыналық, синтаксистік, коммуникативті), бөлшектік және ондық сан есімдер; 

- орын, уақыт, бағыт өлшемдері; 

- етістіктің түр және уақын формалы белсенді және ырықсыз етістітердегі сөздерді пайдалану және белсендіру; 

- сөйлеу барысында модальді етістіктерді пайдалану және белсендіру; 

- сөйлеу барысында сын есімдер мен үстеулерді салыстыруды пайдалану және белсендіру; салыстырмалы конструкциялар;

- сөйлеу барысында тікелей және жанама сөздерді пайдалану және белсендіру; 

- сөйлеу барысында 0,1,2,3 типті шартты сөздерді пайдалану және белсендіру; 

- етістіктердің меншікті емес формаларын пайдалану дағдыларын жетілдіру (осы шақ және өткен шақ есімшелері);

- инфинитивті конструкциялар;

- мақсаты, салдары және әрекет кейіпті бағыныңқысы бар бағыныңқы құрмалас сөйлемдердің құрылымы: қызметтік сөздер; 

14. Сөйлеу материалы:

1) сөйлесу, айту (диалогті сөйлесу):

- әдеп сипатында диалог жүргізу жағдысын жетілдіру, дилог – сұрастыру, диалог – әрекет жасауға тарту, диалог – ақпарат алмасу, ресми және бейресми күнделікті қатынас (тілдесу) жағдайларында тақырыпты кейтуды пайдалану негізінде аралас типті диалог;

- кітаптарды, фильмдерді талқылау және талдауға қатысу: өз пікірін айту және дәйектер келтіру; 

- әңгімелесушіге төзімділік таныта отырып және сөйлесу әдебі ережелерін сақтай отырып диалогқа қатысу;

- идиомаларды, сөйлеу клишесін, сөйлеудің риторикалық сұрақтарын пайдаланы отырып айтылған, талқыланаты, оқылған және көрген материалы бойынша эмоционалдық қатынасты білдіру; 

- әдеп сипатындағы диалог (әр оқушы тарапынан 10-12 ілікпе сөз, реплика); 

- сұрастыру диалогы (әр оқушы тарапынан 10-12 ілікпе сөз, реплика); 

- пікір алмасу – диалогы (әр оқушы тарапынан 10-12 ілікпе сөз, реплика); 

- монологты сөйлеу:

- нақты темитикалық жағдайда жұрт алдында сөз сөйлеу дағдысын қалыптастыру;

- қоршаған болмысқа эмоционалды – бағалау қатынасын білдіру; 

- баяндама, жоба бойынша зерттеу жұмысының нәтижесі немесе конференцияда сөз сөйлеу түріндегі берілге тақырыпқа ғылыми негіздеме ұсыну; 

- өз ойын айту және дәйектер келтіру;

- қорытынды жасау; 

- заманауи өмір жағдайларын және мәдениетті сыни бағалау  (көлемі 14-16 сөйлем);

2) жазба сөз:

-оқылған материалды мазмұндау және мазмұнын қысқаша баяндау дағдысын дамыту; 

- жоспарлар, тезистер, ауызша және жазбаша хабарламалар құру; 

- толық жеке деректерді көрсете отырып олимпиадаларға, конференцияларға, семинарларға, дебаттарға және т.б. қатысу үшін өтінім, сауалнама нысандарын толтыру; 

- жобалық қызмет нәтижесін қысқаша баяндау;

- берілген тақырып бойынша эссе жазу (көлемі 100-120 сөз). 

3) тыңдалым:

- әңгімелесушінің, мұғалімнің, директордың сөздерін есту арқылы қабылдау және нақты әрекеттер жасау үшін берілген нұсқаулыққа сәйкесті әрекет ету; 

- түрлі жанрлардағы мәтіндердің, таныс және ішінара таныс

тақырыптардағы дилогтардың, монологтардың түпнұсқалық мәтіндерінің негізгі мазмұнын ұғыну;

- тыңдалған мәтіннен қажетті және қызықтырған ақпаратты алу;

- барынша маңызды дәйектерді айқындау (датасы, іс әрекет орны, әрекеттегі тұлғалар және т.б.); 

- мәнмәтін бойынша таныс емес сөздердің мағынасын аңғару (мәтіннің дыбысталу уақыты 3 минутқа дейін, ұсынылым салы 2 рет;) 

4) оқылым:

- түрлі жанрлардағы түпнұсқалы мәтіндердің барлық негізгі оқылым түрлерін әрі қарай дамыту (публицистикалық, ғылыми-көпшілік, көркем шығармашылық, прагматикалық);

- таныстыру, зерделеу, көру, іздестіру мәтіндерін стратегиялық оқу дағдыларын дамыту;

- негізгі және жанама ақпаратты анықтау, фактілер мен құбылыстарды жалпыландыру дағдысын дамыту; 

- оқиғалардың барысын/нәтижесін болжау: оқиғалар мен құбылыстардың уақытша және себепті-дәйекті өзара байланысын анықтау; 

- мәтіннің мағынасын және оның пробламатикасын ұғыну. 

15. Әлеуметті-мәдени материал:

- Канададағы атақты туристік бағыттармен, білім беру ерекшеліктерімен және мектеп түрлерімен танысу;

- ағылшын тілінде сөйлейтін елдердің және Қазақстанның мәдени мұрасымен, Канаданың атақты көрікті жерлерімен танысу, КАнаданың географиялық орналасуы, ауа-райы және халқы туралы, Канаданың атақты адамдары және олардың жетістіктері туралы, жануарлар және өсімдіктер әлемі туралы ақпарат алу;

- Канаданың мемлекеттік құрылымын оқу. 

16. Коммуникативтік құзырлық: 

1) өзі және қоршаған орта туралы байланыстырып сөйлеу дағдысын қалыптастыру, тікелей мәдениетаралық қатынас жасау жағдайларында тілдесу, бағдарламамен белгіленген тақырыптар мен жағдайлар аясында (вербальді және вербальді емес) тіл тасымалдағыштың/ әңгімелесушінің сөздерін ұғыну және әрекет жасау. 

2) коммуникативтік ниетті білдіретін ағылшынша сөйлеу мәнері мен сөйлеу формуласы есебімен тілдесу барысында сөйлесу стратегиясын пайдалану.

     10 сынып оқушыларын даярлау деңгейіне қойылатын талаптар

22. Пәндік, тұлғалық және жүйелік – әрекет нәтижелері есебімен оқушының дайындық деңгейі бағаланады. 23. Пәндік нәтижелер екі аспектіде бейнеленген: білулері тиіс және білулері керек. 24. 10 сынып оқушылары білулері керек: 1) оқылған лексикалық бірліктердің негізгі мағыналары (сөздер, сөз тіркестері) көлемі 150 сөз; сөзжасамның негізгі әдістері (аффиксация, сөз біріктіру, конверсия); күрделі сөздер; 2) жай және күрделі сөйлемдердің құрылымдық ерекшеліктері; 3) түрлі коммуникативтік сөйлем түрлерінің интонациясы; 4) оқылған грамматикалық құбылыстардың белгілері (актив және пассив етістің етістіктің түр және шақ формалары; модальді етістіктер және олардың баламалары, артиклдер; сын есімдер мен үстеулерді салыстыру деңгейлері; есімдіктердің барлық түрлеру; сан есімдер (бөлшектік, ондық); төлсөз бен төлеусөз; 3 түрлі шартты сөйлемдер; демеуліктер; 5) етістіктің меншікті емес түрлеру (есімше, герундий, инфинитив);6) оқылатын тіл елінде қабылданған сөйлеу әдебінің негізгі нормалары (репликалар-клише, барынша кеңінен таралған бағалау лексикасы). 25. 10 сынып оқушылары білуі тиіс: 1) өз елі және оқылатын тіл елі туралы мәліметтерді хабарлау, өздерінің мүделері мен қызығушылықтары туралы, болашақ мамандықты таңдау туралы, өзекті мәселелер бойынша өз пікірін жеткізе білу, оқылатын сөйлеу тақырыптары аясында берілген проблемаларды шешужің жеке жолдарын ұсыну; 2) оқиғаларды/ құбылыстарды сипаттау, 10-12 реплика көлемінде оқылған немесе естілген негізгі мазмұнды жеткізу; 3) 14 – 16 сөйлем көлемінде әр алуан диалог түрлері жүргізу білу; 4) түпнұсқалы бағдарламалық мәтіндердің негізгі мазмұндарын ұғыну және өзіне қажетті ақпаратты ажырату; 5) тыңдалған ақпаратты пайдалана отырып кестелерді, диаграммаларды немесе схемаларды (сұлбаларды) толтыра білу; 6) сөйлесудің түрлі коммуникативті түрлеріне жататын түпнұсқалы мәтіндердің негізгі мазмұндарын ұғыну (хабарлама/әңгіме), мәтіннің тақырыбын анықтай білу, қосалқы мәтіндерді жібере отырып мәтіндегі негізгі фактілерді айқындау (мәтінді дыбыстау уақыты 3 минутқа дейін, ұсынымдар саны – 2 рет);7) түпнұсқалы мәтіндердің негізгі мазмұнын ұғыну (тақырыбын анықтау, негізгі ойды ажырату, негізгі фактілерді айқындау және олардың логикалық бірізділігін анықтау); 8) қажетті және қызықтыратын ақпаратты таңдап ұғыну арқылы мәтінді оқу; 9) толықтай ұғынып түрлі жанрлардағы түпнұсқалы мәтіндерді оқу; 10) мәтіннің атауы немесе мәтіннен алынған үзінделер бойынша ықтимал мазмұнын болжау немесе жорамалдау, оқиғалардың логикалық барысын қалыптастыру, оқылған мәтіннің негізгі мазмұнын айту; 11) оқылған мәтінге өзінің пікірін білдіру; 12) көлемі 100-120 сөз тұратын жеке/электронды хат жазу; 13) коммуникативтік міндеттерге сәйкес мәтіннен қысқаша жазба жазу; 14) іскери хаталамасу жүргізу; 15) 100 – 120 сөз көлемінде проблемалы тақырыптарда эссе жазу дағдыларын қалыптастыру.

2.2Оқудың жоғары сатысына арналған ағылшын тілін оқытуда лингвоелтану материалдарын пайдалану 

       Саясатта, экономикада, мәдениетте және басқа да салаларда халықаралық қатынас пен байланыстың үдемелі дамуы заманауи шеттілдерін оқыту әдістемесін нақты коммникация жағдайларына кезеңмен бағытталуын шарттайды. Оқудың соңғы нәтижесі ретінде коммуникациялық біліктілікке ұмтылу тиісті өзге тілдік техниканы (атап айтсақ, оқышының тілдік біліктілігі) игеруді ғана болжамайды, адекватты оқу мен өзара түсіністік үшін қажетті орасан зор өзге тілдік ақпаратты игеруді де болжайды, себебі соңғысы қоршаған болмыс туралы оқушылар алатын негізгі ақпараттың салсыстырмалы тең болмаған жағдайда мүмкін емес. Түрлі тіл тасымалдағыштардағы бұл ақпараттар қоры әр түрлі, негізінен тиісті халықтар мен елдердің өмір сүруының материалдық және рухани жағдайларына, олардың тарихи, мәдени, қоғамдық – саяси құрылымдарына, саяси жүйесіне және т.б. ерекшеліктеріне байланысты анықталады. 

       Заманауи әдістемеде лингвоелтану тәсілі кеңінен пайдаланылады. Лингвоелтану ұғымы қазіргі кездегі ғылымда шеттілін және лингвистиканы оқыту әдістемесі тұрғысынан түсіндіріледі.

       Лингвоелтану – тіл және қоғам – әлеуметтік лингвистика туралы көпаспектілі ғылымның жеке тармағы. Лингвоелтану өз алдына барлық ұлтқа қызмет көрсететін, әдеби тілдік стандарттағы өзіндік мәнері бар жалпы ұлттық мәдениет элементтерін зерттау міндетін қояды. Лингвоелтану ең алдымен шеттілін оқу қажеттілігі мен міндеттеріне бағытталған мәдениеттану ғылым ретінде салыстырмалы түрде тұрақты жалпы ұлттық факторлар ие. 

       Тіл мен мәдениетті бір уақытта оқу проблемасына көңіл бөлу кездейсоқ емес, себебі бұл коммуникация құралы ретінде ғана берілмейтін тілдік құбылыспен бірге елтану элементтерін үйлестіруге мүмкіндігі ғана емес білім алушыларды өздері үшін жаңа шынайылықпен, болмыспен таныстыру әдісі болып табылады. Мектептерде шеттілін оқытудың бұл тәсілі практикалық, жалпы білім беру, дамыту және тәрбие міндеттерінің тиімді шешімін ғана қамтамасыз етпейді және де оқуға талпындыру және оқудың мативациясын әрі қарай қолдау үшін де үлкен мүмкіндіктер береді. 

       Әдістемеде лингвоелтану термині бұл бағыттың тілге үйретуді үйлестіретіні және оқылатын тіл елі туралынақты мәліметтер беретінін көрсетеді. Негізгі нысан ел емес, тіл тасымалдағыштардың фондық білімі, олардың жалпыланған мәдениеті болғандықтан дұрысы «мәдениеттану» деп айту. 

       Дегенмен «лингвоелтану» термині шет тілдерін оқыту практикасына нығыздап бекіген.

       Сондай ақ, дәстүрлі елтану мен лингвоелтану арасындағы айырмашылықты анық байқауға болады. Н.А. Саланович: «Егер елтану қоғамтану пәні болса, ол қай тілде оқытылуы мүмкін, ал елтану семантикалық тілдік бірліктердегі жұмыс үрдісінің тілдік практикасы бойынша сабақтарда, жеке пән ретінде оқытылмайды, ол филологиялық ғылым болып табылады» [27; 52].

Сонымен, лингвоелтанудың басты мақсаты – мәдениетаралық коммуникация актілерінде коммуникативтік (тілдесу, қатынас, байланыс) біліктілігін, ең алдымен әңгімелесушінің сөздерін және тіл тасымалдаушыға шақталған төлтума мәтіндерді адекватты қабылдауды қамтамасыз етеді. Шет тілін оқыту практикасында оқылатын тіл елінің мәдениетін оқу қажеттілігі сезіледі.

Ереже бойынша мәдениет: ақпараттық немесе фактологиялық мәдениет, мінез – құлық мәдениеті; жетістіктер мәдениеті болып ажыратылады. 

Өзге тілдік мәдениетті оқу барысында төмендегі аса маңызды мәндеттерді бөлуп айтуға болады: 

1. мәдениеттану материалдарының минималды көлемін анықтау; 

2. нақты жағдайда шет тілін оқытудың мақсаттарына қандай мәдениеттің сай келетінін анықтау;

3. осы мақсаттарға сәйкесті материалдарды іріктеу және ұсыну;

4. білім алушылардың «мәдени түйсіну дағдысын» қалыптастыру -"culturalawarenessskills";

5. білім алушыларда бір де бір мәдениеттің тұрақты емес екені ұғымын қалыптастыру; 

6. білім алушыларды «мәдени» қызметке тарту; 

7. білім алушыларда жалғыз ғана ағылшын тілі ғана емес, тұтастау ағылшын тілі отбасыларының бары ұғымын қалыптастыру.

    Алға қойылған міндеттерді шешу үшін, мұғалімге ең алдымен тиісті сөздіктермен, анықтамалықтармен, оқу құралдарымен танысу қажет. Сөздіктерден басқа да ағылшын тілді елдер туралы ақпарат алуға болатын өте көп кітаптар бар. Бүгінгі күнде елтану туралы ақпараттарды бүкіл жерден алуға болады: «күннің ағылшын фразасын» ұсынатын телевиденье бағдарламалары, радиобағдарламалар, ағылшын тілінде сөйлейтін елдердің өмірі жайлы түрлі аспектілерге арналған орыс тілімен қатар ағылшын тілдерінде материалдар беретін гезеттер. 

    Лингвоелтанудың мақсаты – тілді тілге жанама болғандықтан оқылатын тіл елінің мәдениетімен бір уақытта оқу, ал лингвоелтану аспектісі орта мектепте шет тілін оқытуда маңызды орынға ие болады. Ол нақты оқу пәнінің тәрбиелік және білім беру потенциалын біршама ұлғайтады. 

    Сонымен, лингвоелтану аспектісін пайдалану оқудың мотивациясын қалыптастыруға қолғабыс етеді. 

    Шет тілін оқудың маңызды мотивациялық ынталандырудың бірі өзінің ой – өрісін кеңейтуға тырысу болып табылады, сондай ақ оқылатын тіл елінің өмірімен, оның географиясымен, тарихымен, экономикасымен, тұрмыс салтымен және т.б. танысу талпынысы басты рольді ойнайды, сондықтан да жалпы білім беру орта мектептерінде шет тілін оқу пәні ретінде кезйдейсоқ алынбаған, ол ең алдымен оқушыларды «басқа халықтардың рухани мәдениетіне» тарту құралы болып табылады [28; 17].

«Аспект» терминіне анықтама беру қажет. 

Аспект (латын тілінде aspectus – түр, бейне, көзқарас, пікір) – бұл көпмағыналы ұғым адами қызмет түрлеріне (аспектілеріне) қатынасы бар, нақты жағдайда лингвоелтану. Жалпы жағдайда нақты сөз пән, ұғым немесе құбылыс ретінде түсіну қежет. Сонымен қатар, бұл қандай да бір ғылыммен зертелетін заттың тарапы болуы мүмкін, мысалы лингвоелтану аспектісі, философиялық (пәлсапа) аспект, ұлтаралық аспекті және бұдан басқалары

 [29; 125].

Қазіргі кезде лингвоелтану аспектісі шет тілін оқытудың абрлық курсыныі ажырамас бөлігі болды. Сонымен қатар, лингвоелтану аспектісі пәндік – мазмұндық жоспарды байытуға (толықтыруға) қолдау көрсетеді. Оны мектептегі шет тілін оқыту барысында барынша мұқият іріктеу және әуел бастан пайдалану – оның белсенділігін арттыру резервтерінің бірі болады. Лингвоелтану аспектісі тіл бірліктерінде елтану мәліметтерін бекіту үшін қызмет етеді, пәндік – мазмұндық жоспарды байытуға қолғабыс етеді. Сонымен, басты нысан ел емес, тіл тасымалдағыштарды фондық білу, олардың коммуникация актілеріндегі вербальді мінез – құлқы олардың жалпыланған мәдениеті, сондықтан да жалпы адами мәдениетті дамытуда ұлттық мәдениет жетістіктерімен танысу, мәдениеттер диалогы елдің салт – дәстүрлері мен реалиялары туралы оқышуның білімін қалыптастырып, шет тілін оқытудың әлеуметтік мәдени компоненті болуы құқыты еді. [30; 2].

Жоғарыда айтылға негізінде, лингвоелтану білімін игеру процесінің болмысы аспектілерін ажыратуға болады. Оқушылар:

1. лингвистикалық ақпаратты;

2. оқылатын тіл елу туралы мәліметтерді; 

3. ғылым мен мәдениеттің түрлі салалары фактілерін игереді. 

Лингвоелтану аспектісіне төмендегі сатылар жатады: 

1. оқушыларды сөйлеуге, лингвистикалық және экстралингвистикалық

ақпаратты өңдеуге үйрету;

2. тілдік қатынас қабілеттерін дамытуға ынталандыра отырып

оқушыларды шет тілдерін практикалық игеруге оқыту;

3. сөйлеу әдебі аясында адекватты технико-коммуникативтік белгілерді игеру;

4. басқа тілдесу жағдайларында шет тілдік сөйлесу әдебінің бірліктерін игеру;

5. сөйлеу қызметінің барлық тілдерінде фондық (елтану маңыздылығы бар) білімді қалыптастыру. 

       Лингвоелтану аспектісін есептеу оқу мазмұнындағы өзінің орнын нақтылауды шамалайды.

       Г.В. Рогова [31; 53] оқу мазмұнына келесілерді кіргізеді: а) тілдік сөйлеу материалы, б) дағды және шеберлік. Бірақ та бұл туралы ғана айтатын болсақ, оқудың мазмұндық жағы ғана есепке алынбайды, мысалы, экстралингвостикалық білім және мәтіндердің тақырыптық мазмұны, сонымен қатар оның процессуалдық жағы: коммуникацияны жүзеге асыру мақсатында нақты материалмен жұмыс істеу.

       Сонымен, оқудың мазмұны шартты түрде бөлшектелген көптеген компоненттерден тұратыны белгілі деуге болады: а) тілдік және сөйлеу материалы (лингвистикалық ақпарат); б) оның көмегімен берілетін нақты пәндік мазмұн (экстралингвистикалық ақпарат); в) нәтижесінде білім, дағды, шеберлік, тұтастай алғанда шет тілдік тілдесуді жүзеге асыратын қабілет қалыптасатын жаттығулардың көмегімен жүзеге асырылатын мазмұнын тапсыру, өңдеу және қабылдау бойынша әрекеттер. Соңғы көмегімен мақсаттарға жетудің тікелей құралы қызметін жаттығулар атқарады. Сонымен экстралингвистикалық ақпаратты оқыту мазмұнының ұғымына өзіне тиесілі орын беріледі. Қалыпты жағдайда бұл ішінде ақпарат тілдік және сөйлеу материалдары топталған тақырыптармен ұсынылады. Оның негізгі тасымалдағыштары оқу және тыңдалым үшін берліген мәтіндер, оқулықтардағы мәліметтер мен мұғалімдерге арналған кітаптар, сонымен қатар осы материал негізінде оқушылардың өздері әзірлеген мәтіндер. 

       Сонымен, оқушылардың лингвоелтану ақпаратын қабылдауға дайындығын құрылымдық түрде қарау қажет. Оған:

- жасөспірімнің тұлғалық әлеуметтік дамуының нақты деңгейі

(мотивациялық қызмет аясы: мүдделері және жеке уәжі мен идеалдары); 

- оның лингвистикалық біліктілігі (тілдік дайындығы).

       Дайындықтың нақты анықтамасы адекватті тілдесу және өзара түсінісу үшін қажет, орасан зор тілдік емес ақпаратты игерумен қатар оқушылардың тілдік біліктілігін шамалайтын, коммуникативтік біліктілік ұғымымен қатынаста.

       Елтану және лингвоелтану қызығушылықтары оқшауланған қызығушылықтар тобы болып саналмайды және ерекше локализацияланған кіші топты құрады. Олар таралатын аймақ өзге тілдік мәдениет аясында ғана шектеледі. Оған оқушыларда оқылатын тіл елін көрінісін қалыптастыруға қолғабыс ететін қоғамдық-саяси, танымдық, эстетикалық, оқырман, спорттық және басқа да көптеген қызығшылық танытатын топтар жатады. Елтану қызығушылығының басқа топтардан айырмашылығы объективті қызметті қарау шекарасымен ғана ерекшеленеді. Елтану қызығушылығы ана тілі және де шет тілі құралдарымен де қанағаттандырылуы мүмкін, соңғысында лингвоелтану қызығушылығы туралы айтуға да болады. 

       Оқу – әдістемелік модульдердің лингвоелтану элементтері, тіптен нақты сипаттағы жекелеген курстар мінез-құлықтың ұлттық стериотиптерін оқу, қабылдау, ойлау формасы, бағдар құндылығының жүйесін, ұлттық саяси мәдениет ерекшеліктері, мемлекеттік-құқықтық жүйе бойынша кешенді міндеттерді шешуді қамтамасыз ете алмайтыны белгілі. 

Барлық оқу пәндері кешенінің профильдік бағыты ретінде елтану білімі моделінің тұтастығын қалыптастыру қажет. 

Орта мектеп оқушылары келесі білімді алулары тиіс: 

а) оқылатын тіл елінің ұлттық мәдениетінің негізгі тақырыптары бойынша (тарих, география, саяси – қоғамдық қарым – қатынас, білім);

б) тіл тасымалдағыш – халықтардың әлеуметтік – мәдени ерекшеліктері: нақты бағдарламамен анықталған тақырыптар бойынша ауызша және жазбаша хабарламаларды түсініп үйрену; ауызша және жазбаша нысанда жеке ойын дұрыс және өздігінен жеткізіп үйрену; ұсынылған материалды сыни бағалай білу және онымен белсенді жұмыс істеу; анықтамалық әдебиетті және сөздіктерді пайдалануды үйрену; рефераттар жазуды және жобалық жұмыстарды орындауды үйрену; ұжымда жеке жұмыс істеу қабілетін дамыту [32;142].

Шет тілін оқыту әдістемесінде заманауи тенденция айқын байқалады, яғни – оны мәдениетке тартатын құрал ретінде ғана оқытпау. 

Нәтижесінде, оқыту үрдісінде заманауи мәдениетті, халықтың заманауи тұрмысын көрсетуге, оның салт-дәстүрлерімен таныстыруға үлкен орын беріледі. Бағдарлама талаптарына сәйкес оқушылар 10 сыныпты бітірер кезде өздерінің қатарластарымен және ересектермен барынша қарапайым тақырыптарда әңгімелесе білулері тиіс.

 Бұл үшін коммуникативтік біліктілікті қамтамасыз ететін келесі жағдайлар қажет: оқу материалының мазмұндық және процессуалдық жақтары оқушының тілдік дайындығы деңгейіне сай болуы; оқу материалының, оқыту амалдары мен әдістерінің әр түрлілігі; шешімді талап етуді қажет ететін проблемалы жағдайлар жасау; белсенді ойлау және іздестіру қызметі; оқушылардың оқылатын материалдың маңыздылығы мен қажеттілігін ұғынуы; оқу амтериалының эмоционалдығы (оқу үрдісін «тірілтетін» құралдарды пайдалану, мұғалімнің жанды сөзі); материалдың жаңашылдығы; оқу материалын берудің жүйелілігі; бұрында игерген білімін пайдалану; қосымша және жаңа мәліметтерді өздігінен іздестіру. Лингвоелтануды оқыту технологиялары негізінде – оқушыларды белсенді білім алу қызметіне тарту [34; 163].

Лингвоелтану материалының құрамында елтану мазмұнды мәтіндер, фотоқұжаттар, түпнұсқалы мәтіндер бар. Диалогтар сөйлеу әдебінің үлгілерін, фондық және баламасыз лексиканы пайдалану мысалдарын ұсынады. Білім беру үрдісінде мұғалім оқушылардың өздері үшін өзге тілдік мәдениеттің реалияларын ашуына қолдау көрсетеді. 

Оқушыларды елтану ақпаратына қалай тартуға болады? Практика бойынша бұл жерде оқушыларды жұппен және топпен жұмыс жасауға белсенді тарту, жобалар бойынша жұмыс істеу және т.т. қажеттілігін көрсетеді. Мұғалімнің міндеті – елтану материалымен барынша тиімді жұмыс істеу амалдарын табу болып саналады [40; 223].

Географиялық карталармен жұмыс жасау да қызығушылық танытады.

Оқушылардан қандай да бір географиялық атаудың нені естеріне салатынын сұрау қажет.

Мақал – мәтелдермен жұмыс жасау өте үлкен қызығушылық тудырады. Дегенмен идиомалық сөз тіркестерімен және фразеологизмдер сөздіктерімен жұмыс жүргізу де қалыс қалмайды. 

Оқылатын тіл елдері/елі туралы бейнефильмдерде оқушылардың үлкен қызығушылықтарын туғызады. Бұл фильмдер ұзақ болмауы тиіс, болмаса оқушылар фильм алдында берілген тапсырмаларды орындай алмайды. Сонымен қатар, сынып бірнеше топтарға бөлінеді және әр топ бірлесе отырып нақты тапсырма бойынша жұмыс істейді. 

Оқушыларды жобалар жасауға тартуға да болады, мысалы, оқушылар тобы қандай да бір тарихи кезеңде таңдап алады және өздері тағдаған кезең атауымен жоба жасайды (жобаға негізгі саяси оқиғалар, сол кезеңдегі негізгі тарихи тұлғалар, мәдени өмірдің негізгі оқиғалары кіреді). Бұл жерде елтану материалдарымен жұмыс жасау амалдарының тізімі толық көрсетілмеген. 

Сөйлеу жаттығуларын орындау барысында бейнематерилдар мен баспа материалдары мағыналық тіреу ретінде немесе оқушыларды өз ойларын білдірудің түрткісі ретінде қызмет етеді. Тапсырмалар: өзі көрген материалға нақты пікір қалыптастыру; қандай да бір жағдайда өзінің көзқарасын білдіруге қолдау көрсететін сөз тіркестері-клишесімен жалғасады [32; 107].Барлық сипатталған материалдар мен жұмыс амалдары оларды шығармашылық қолдану жағдайында мұғалімге сабақтарда шет тілінің лингвоелтану потенциалын пайдалануға көмек көрсетеді.

Шет тілін оқытудағы лингвоелтану аспектісі сөйлеу қызметін қамтамасыз ететін негізгі шеберлікті шыңдауға қолдау көрсетеді. Сөйлеу қызметін жетілдіру барлық сөйлеу қызметі кешенін шыңдауды білдіреді. Егер әр дағдыға қажетті көңіл бөлінбесе бұл үрдіс табысты болмайды [13; 144].

Сонымен, өмірдің заманауи жағдайлары ортасында тілдік біліктілік тұрған шет тілін оқуға жаңа талаптар қояды. Шет тілін оқудың негізгі құралы

тілдік орта болып табылады. Дегенмен, мектепте білім беру аясында тілдік ортадан тыс білім беру түрі ғана бар. Орта және жоғары буында нақты әдістеме ерекше қызығушылық тудырған жоқ және оқушыларды ағылшын тілін оқуға тарту барынша күрделене түсуде. Тартыншақтық, кейіннен нашар баға алуы мүмкін қателіктер жіберіп алу қорқынышы, осының барлығы балаларды нақты тілде қатынас жасаудан алыстатады. Оқушының мотивациясы біз үшін маңызды, себебі ол оқу қызметінің нәтижелілігіне әсер етеді. Оқушылардың мотивациясын арттыру құралы ретінде мен сабақтың құрылымына елтану материалын енгізуді бастадым.

    Шет тілін оқытудың негізгі мақсаты мәдениетаралық коммуникация жасауға қабілетті және оған қатысуға тілек білдірген оқушы тұлғасын дамыту болып табылады. Алға қойылған мақсаттарға сәйкес елтануды оқыту құрамына ағылшын тілі сабақтарында келесі компоненттер енгізіледі:

- реалияларды (ұлттық мәдениет декетерін білдіретін сөздер) білу және ұғыну;

- фондық лексиканы, фразеологизмдерді, ұлттық мәдени ақпарат көзі ретінде мақалдарды қолдану шеберлігі;

 - ел туралы жалпы біліммен байланысты елтану тақырыптарын білу; елтану және жалпы оқу компоненті бойынша оқулықтарда және оқу материалдарында берілген мәтіндік материал. Елтануды келесі аспектілерге бөлуге болады: тілі оқытылатын елдің географиясы, тарихы, мәдениеті. «Мәдениет» тарауына өнер ғана кірмейді, қоғамдық өмір, мемлекеттік құрылым, білім, тұрмыс, ұлттық спорт түрлері, салт – дәстүрлер де енгізіледі.

    Елтану материалымен жұмыс жүргізудің бірнеше әдістері бар. «Использование страноведческого материала на уроках английского языка, как средство повышения мотиваций обучающихся»мақаласының авторы Ямбаршева Елена Николаевнаның пікірі бойынша ағылшын тілі сабақтарында: лингвоелтану мәтіндерін, түпнұсқалы хаттарды, географиялық хаттар мен күнтізбелерді, мақалдарды, идиомалық сөз тіркестерін, квиздерді (викториналар) пайдалану қажет [39]. Елтану және лингвоелтану мазмұнындағы материалдардың жоғарыда көрсетілген нысандарын енгізу мектеп оқушыларына өзге тілдік мәдениетті таратуға қолғабыс жасайды, оларды мәдени диалогқа тартуға қолдау көрсетеді және оқушыларды жалпы білім дағдыларын дамытады. 

Географиялық карталармен және күнтізбелермен жұмыс рова

Түпнұсқалы хаттармен жұмыс.

Түпнұсқалы хабарламалармен, газеттермен, журналдармен, ашық хаттармен, тұрмыстық заттармен және атрибутикамен жұмыс.

Лингвоелтану мәтіндерімен жұмыс

Лингвоелтану

Вербальде емес нысандармен, мақалдармен, идиамалық сөз тіркестерімен жұмыс выражениями

 

1. Лингвоелтану мәтіндерімен жұмыс.

Оқыту сапасы көп жағдайда мұғалімнің лингвоелтану және елтану материалын таңдау шеберлігіне байланысты. Бөтен (өзге) мәдениетті танып-білу өзінің және өзге мәдениет үлгілері арасындағы айырмашылықты іздеуден және сол мәдениетті ұғынудан тұрады. Елтану сипатындағы мәтіндер шет тілін оқыту үрдісінде үлкен орын алады. Бұндай мәтіндердің мазмұны оқушылар үшін маңызды және олар үшін жаңа болуы тиіс. Мәтіндерді таңдау барысында мәдениет ұғымына келесі аспектілер енгізілуі тиіс: 1. География, ескерткіш – қалалар. 2. Халықтардың салт-дәстүрлері, өзін-өзі тануы. 3. Атақты тұлғалар. 4. Білім жүйесі. 5. Көркем сурет, сәулет, мүсіндеме. 6. Классикалық (халықтық) музыка. 7. Проза, поэзия, фольклор. 8. Көркемөнер ескерткіштері, әдебиеттер. 9. Кино, театр, БАҚ, ТВ. 10. Қоғамдық және діни ұйымдар, қорлар. Ағылшын тіліндегі оқулықтарда елтану сипатындағы материалдар беріледі, олар Ұлыбритания және ағылшын тіліндей сөйлейтін елдер туралы ақпаратты ұсына отырып әлеуметтік – мәдени компоненттің жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді, дегенмен бұл барлық жағдайда жеткілікті бола бермейді. Сондықтан да қосымша мәтінден енгізу қажет. Бұл елдердің өмірлері туралы өзекті және қызықты материалдар, танымдық мәтіндер, фотосуреттер мен иллюстрациялар оларды екінші жағынан дәстүрлі мектеп оқулықтарына тамаша қосымша етеді. Басқа жағынан қарасақ – қосымша мәтіндер жүйесі оқушылар ағылшын тілі сабақтарында алатын лингвоелтану туралы ақпаратты кеңейте түседі және тереңдетеді деп танылған. 

Бақылау нысандары мәтіннің мазмұны бойынша сұрақ-жауап түрінде, иллюстарцияны растайтындай мәтіннен сөйлемдерді табу, оқылған мәтін бойынша мұғалім мен оқушы арасындағы жай сұхбаттасу түрінді мәтінді қысқаша мазмұндау, оқушының өз көзқарасы бойынша негіздемесі түрінде болады. 

Сабақтың мақсатына байланысты кей кездері бақылаудың дәстүрлі және дәстүрлі емес нысандарын пайдалануға болады. Әдеттегі жағдайда мәтіндердің соңында лексико-грамматикалық сипаттағы тапсырмалар беріледі, мысалы, корольдік отбасы туралы ақырыпты оқу барысында тәуелдік септікті пайдалана отырып ауызша сөйлеуді жаттықтыру ұсынылады, басқасында – ағылшын баламасындағы мәтіндерді анықтау, жаңа лексикалық бірліктерді пайдалана отырып сұрақтар құру және т.т. 

2. Түпнұсқалы хаттармен жұмыс.

Хаттармен жұмыс жасау барысында келесі міндеттер шешіледі: 

- хатты ағылшын тілінде дұрыс рәсімдеуді, конвертту дұрыс толтыруды үйрету. 

- мәтіндердің мазмұнын түсінуді және дұрыс ұғынуды үйрету.

- мәтінде көрсетілген ақпарат негізінде өзінің пікірін білдіруді, әңгімелесуді, өзінің көзқарасын қорғауды үйрету.

- реалияларға жақын жағдайларда жазбаша нысанда алынған білімді қолдануды үйрету. Түпнұсқалы хаттардың басқа қарапайым мәтіндерден айырмашылығы оның күнделікті қолданылатын тілде берілуіне байланысты. 

Бұл жағдайда балаларға барлығы дерлік қызықты болады: маркалардағы, конверттердегі және ашық хаттардағы бейнелерден бастап қолтаңбаға дейін, тіптен оңы мазмұны да қызықты болады. Хат алмасуды түпнұсқасы оқушылардың хат жазу дағдысын игеруіне үлкен мотивация болады. 

       Әр түрлі хаттар зерделенеді: алғысхаттар, шақыру хаттары, кешірім сұрау хаттары, сәлемдемеге ілеспехаттар, денсаулық туралы сұраухаттар және т.б. Жеке және іскери хаттардың құрылымы міндетті тәртіпте оқытылады, кіріспе сөздердің, сәлемдесулердің, қорытынды сөздердің мысалдары жатталады, хаттың негізгі бөлігінде оқиғаны бірізділікпен баяндаудың мысал ретіндегі сұлбасы түсіндіріледі. Оқу материалының мазмұнында хаталамасу маңызды орын алмаса да, біздің байқауымыз бойынша оны оқыту ағылшын тілінің дәстүрлі сабақтарын жандандырады, және түрлендіреді, хаталмасуды оқу барысында оқушылардың қызығушылықтары оянады. 

3. Географиялық карталармен және күнтізбелермен жұмыс 

Географиялық карталар мен күнтізбелер орта және жоғары

сыныптарда ағылшын тілін оқу барысында тамаша қосымша көрнекі материал ғана болып табылмайды, және де оқушының көру естелігін, логикалық және сараптамалық ойлау дағдысын дамытуға қолғабыс көрсетеді, сонымен қатар география бойынша өзі меңгерген білімін бекітеді. 

       Түпнұсқа картамен жұмыс жасау 10 сыныптарда «Types of tourism» тақырыбы бойынша сабақ жүргізу үшін аса қажет болды, атап айтсақ штаттардың, ірі қалалардың, өзендердің атауларын және басқа да географиялық нысандарды және олардың орналасуын зерттеу. 

       Теория тақырыбы бойынша оқылатын жергілікті көркем жерлердің, пейзаждардың суреттері бар бірегей күнтізбелер оқушылардың қиялын дамыта отырып өзінің маңызды ролін оайнайды. Штаттардың бейресми атауларын (лақапаттары) аталған оқулықтарсыз оқу мүмкін емес, мысалы Maine – Pine-TreeState, Vermont – GreenMountainState, RhodeIsland – LittleRhody және т.б.

4. Вербальде емес нысандармен, мақалдармен, идиамалық сөз тіркестерімен жұмыс 

Бұл бағыттағы материалдар тілі оқытылатын елдің тәлі мен мәдениет туралы терең түсінік қана беріп қоймайды, бұл аса маңызды «ағылшын тілін барынша ағылшын етеді». Славян тілінде сөлейтік өкіл қолданып отырған ағылшын лексикасына анықта қиын емес. Жоғарыда аталған материалды оқу барысында оны оқылатын тілге барынша жанасу орын алады, ағылшындардың ойлау кейіпін «енгізу». Біздің естігеніміз қашанда бізге не туралы айтқанын білдірмейді. Ақпаратты вербальді жоғалту орын алады, сондықтан да сөзбен айтудан да жоғары маңыздылыққа ие вербальді емес қатынас құралдарын (сөйлеу мәнері, айқай, тембр), сонымен қатар ым тілін игеру маңызды. 

Бірнеше мысал келтірейік: 

Standing with hands on hips - Readiness, aggression

Sitting, legs apart - Open, relaxed

Arms crossed on chest - Defensiveness

Rubbing the eye - Doubt, disbelief

 Stroking chin - Trying to make a decision

Кейбір ағылшын және орыс мақалдарының мағынасы бір және олар бір тілден екіншісіне сөзбе сөз аударылуы мүмкін. Мысалы: «Thereisnosmokewithoutfire» орысша баламасы «Отсыз түтін болмайды» (желсіз шөптің басы қимылдамайды). Басқа жағдайда бір мақалдың мағынасын түрлі тәсілдер бойынша аударуға болады: «Oncebitten, twiceshy»

орысша «суды үрлеп, сүтке күйю» немесе «Қорыққанға қос көрінеді». 

       Британ, американ және австралиялық ағылшын тілдерінде мағынасы басқа бір сөздердің мағыналарын зерттеу оқушылардың танымдық қызығушылығын тудырады. Мысалы: Barbie-barbecue, roo-kangaroo, mozziemosquito, chook-chicken, tellie-TV.

Жоғарыда көрсетілгенде, тілі оқытылатын елдің мәдениетіне оның фольклорымен және мақалдарымен және т.б. таныспай жақындау мүмкін емес, бұл лингвоелтану материалының міндетті компоненті болып табылады. 

Ағылшын тілін оқу барысында осы аспектіге көп назар бөлінуі тиіс. 

5. Түпнұсқалы хабарламалармен, газеттермен, журналдармен, ашық хаттармен, тұрмыстық заттармен және атрибутикамен жұмыс. 

Түпнұсқалу журналдар және журналдарда берілген хабарламалар балаларға өздері тілін оқитын елде ойша сапарға шешуге көмек көрсетеді, бұл өзкезегінде қызығушылық тудырады. Бұл газеттердегі мақалалар аса күрделі және оларды жоғары сыныптарды оқу қажет. 

       Аталмыш жіктеуге біз өз пунктімізді, яғни сөздікпен жұмыс жасау тәсілін қостық. Cөздікпен жұмыс оқушылардың зейінін ашып қоймай, есте сақтау қабілеттерін жақсартады және ізденімпаздыққа үйретеді. Мысалы, сөздікпен жұмыс «Sport in our life» тақырыбында жүргізілді. Сабақта«The Advanced Learner’s Dictionary of Current English»және «Оxford Dictionary of English» сөздігінен неше түрлі спорт түрлері, жазылуы, қалай оқылатындығы, сонымен қатар мағынасы, қашан пайда болғандығы жайында ақпараттар берілген. Сондай – ақ, оқушыларды қызықтыру мақсатында берілген спорт түрлері суреттермен берілді.

       Қазіргі уақытта жоғарыда аталған пәндерді жеткілікті мөлшерде қабылдауға болады, олар өз кезегінде тиісті тақырыпты оқу барысында пән бойынша сабақты жүргізу кезінде, сынып сағаттарында және ағылшын тілі апталықтарында пайдаланылады.

Барлық аталған елтану материалдарын жүргізу нысандарының мазмұндары мектеп оқышыларына ағылшын мәдениетін дарытуға қолғабыс етеді, оларды мәдениеттер диалогына тартады, олардың шығармашылық және танымдық шеберліктерін дамытады, шет тілін оқуға қызығушылықтарын арттырады және қолдайды. 

       Оқу барысында оқушылардың мүмкіндіктерін және оқу материалының күрделілігін есепке алу қажет. Сабақтар оқушының өз мүмкіндіктерін көрсетуі, өзінің жеке ерекшеліктерін жетілдіруге қызығушылық танытуы үшін құрылады. Оқу материалы «өткен+нақты+жаңа» моделі бойынша ұсынылады. 

       Орта және жоғары буын оқушыларын қызықтыратын проблемаларды сараптау елтану материалын оқу барысында оқу тақырыптарының негізгі төрт блогын көрсетеді: жастар проблемасы; сән, демалу; білім; өзі утралы және қоршаған орта. 

       Осы тақырыптарды оқу келесі компоненттері бар сабақ мазмұнымен тікелей байланысты: 

1. Лингвоелтану компоненті:

a) Реалияларды (ұлттық мәдениет заттарын білдіретін сөздер) білу, ұғыну және оларды қолдану дағдысы, сонымен қатар фондық лексика (антропонимдер, топонимдер); фразеологизмдер, ұлттық мәдени ақпарат көзі ретінде мақалдар мен афоризимдер. Әдеттегі жағдайда бұл мерекелер, нышандар және салт-дәстүрлер туралы мәтіндерге негізделген танысу сабақтары. 

b) Англия және оның тарихы туралы жалпы біліммен байланысты елтану тақырыбындағы білімдері (ағылшын юморы, корольдік отбасының тарихы мен салт-дәстүрлері, атақты король Артур және т.б.). Англия тарихы бойынша жұмыс түрлерінің бірі ағылшын поэзиясы кеші немесе Марк Твен, Шекспир шығармалары бойынша сахналау түрінде берілуі мүмкін. 

2. Жалпы-оқу компоненті:  

a) мектеп оқушыларының түрлі режимдерде жұмыс істеу қабілетін қалыптастырумен, өзінің қызметін және өзінің достарының қызметтерін объективті және дұрыс бағалаумен байланысты оқу-ұйымдастыру шеберлігі. 

Бұл 3-5 адамнан құралға оқушылар тобы өздеріне тақырып таңдап, хабарлама дайындап, кейіннен оны сынып алдында қорғайтын тұсаукесер-сабақтар, жобалар. Негізгі шарты – тақырып бойынша сұрақтар қою, ағылшын тілін бағалау.  

b) Оқылатын материалды салыстыру, салғыластыру, сараптау, жүйеге келтіру және жалпыландыру қабілетін қалыптастырумен байланысты оқу-зияткерлік дағды. Бұл жағдайда тұсаукесерлер, репортаждар, интервью, кезесулер түріндегі «Субмәдениет», «Саясат», «Ата-аналар мен балалар проблемасы» тақырыптарындағы оқушылардың жұмыстары қызықты болып табылады. 

с) тілдесу мәдениетінде, нақты айтсақ әңгімелесу, өзінің көзқарасын негіздеу барысында серіктесті тыңдау және есту дағдысында көрініс алатын оқу-коммуникативті дағды. Сабақ түрлері сан алуан: саяхат – сабақтар, телекөпір – сабағы, журнал –сабағы, экскурсия – сабағы, викторина – сабақ және т.б. [33; 212].

Әр кезеңде танымдық қызметті ұйымдастыру нысандары мен оқыту әдістері ойластырылуы тиіс. Мұғалімнің міндетіне нақты сынып оқушыларының қабілеттеріне сәйкес, барынша жылдам қарқында оқушылардың жұмыс жасау белсенділігін арттыру, сабақта жайлы және достық атмосфера жасау, сонымен қатар жастары бойынша қажеттіліктеріне және қызығушылықтарына, оқушылардың тілдік ортаға (ағылшын тіліне) икемделуіне сәйкесті балаларды арнайы дайындалған лингвоелтану материалдарымен әуестендіру.  

 

2.3 Ағылшын тілі сабақтарында лингвоелтану материалдарын пайдалануды сараптау.

Біздің зерттеуіміздің келесі сатысы орта мектепте шет тілін оқыту барысында лингвоелтануды пайдаланудың тиімділігін тексеру бойынша эксперименталды жұмыс жүргізу болып табылады. 

Лингвоелтану мәтіндерін ұсынумен байланысты проблемалар аса өзекті. Бұл экперименттің мақсаты лингвоелтану материалының «шет тілі» пәніне оң көзқарасты қалыптастыруда басты рольдердің бірін ойнайтынын дәлелдеу.    

Шет тілі сабақтарында лингвоелтанудың эксперименталды және бақылау топтарында алынған нәтижелерді өңдеу. 

Оқушылардың шет тілін оқуына лингвоелтану аспектісінің әсерін тексеру бойынша эксперименталды жұмыс Көкшетау қаласының № 1 орта мектеп – гимназиясында өткізілді. Эксперимент білім беру ретінде ұйымдастырылды. Эксперименталды жұмыс тиімділігін анықтау үшін біз ғылыми-педагогикалық зерттеудің түрлі әдістерін пайдаландық: психологиялық-педагогикалық және ғылыми – педагогикалық әдебиеттердің теориялық сараптамасы, педагогикалық бақылау, педагогикалық эксперимент, жеке және топтардағы өздік жұмыстарды сараптау, сауалнама және тесті жүргізу. 

Эксперименталды және бақылау тобын іріктеу – бірінші саты болды.

Біз шет тілін оқитын 10 сыныптардың паралелін іріктедік. Эксперимент үшін баламалы эксперименталды және бақылау топтары қажет болды. Біз оқу үлгерімі және жалпы мәдени деңгейі бойынша, толық болуы бойынша сыныптарға назар аудардық. Жұпты салыстыру өткізілді, күшті және үлгерімі төмен оқушылардың тізімдері, шет тілі бойынша орташа баға сарапталды. Сонымен біз эксперименттің басталу уақытына білім деңгейлері және тәрбиесі тең топтардың алынуын қамтамасыз еттік. Эксперименттің нақты тұжырымын жасау үшін біз эксперименттің қалыптастыру бастағанға дейін шет тілін оқу мотивациясының деңгейін өлшеуге мүмкіндік беретін сауалнамалар мен тестілер әзірледік. 

Сауалнама барысында ағышын тіліне деген қызығушылықтарын білу мақсатында түрлі сұрақтар болды. Бірінші, «Ағылшын тілін не үшін оқып жатырсыз?» деген сұрақ болды. Сұрақ бойынша, бақылаудағы сынып оқушылары мен эксперименталды сынып оқушыларының жауаптарының көбісі «өз – өздерін дамытып, білімдерін арттыру» болды және ағылшын тіліне қызығатындықтарын білдірген.

Екінші, «Ағылшын тілі сізге ұнайды ма?» - деген сұрақ болды. Бақылаудағы сынып оқушыларының 100  - ы, яғни он сегіз оқушының он сегізі де сұраққа «Иә» деп жауап берді (диаграмма №1), ал эксперименталды сынып оқушыларының 5  - ы, яғни жиырма оқушының біреуі «Жоқ» деп жауап берсе, қалған он тоғызы, яғни 95  - ы «Иә» деп жауап берді. (диаграмма №2)

 

(Диаграмма №1)                                        (Диаграмма №2)

 

Үшінші, «Ағылшын тілі сізге несімен ұнайды?» деген сұрақ болды. Бұл сұрақ төңірегінде оқушылар өз ойларын жазған болатын. Нәтижесінде, бақылаудағы сынып оқушылары мен эксперименталды сынып оқушыларының ойлары бірдей болды. Оқушылардың көбісі «Танымал тіл» деп жауап қайырса, енді бір тобы «Қол жетімді» деп жакап қайтарған.

Төртінші сұрақ «Ағылшын тілін оқу барысында қиындықтар кездесеме?» болды. Сұрақ бойынша бақылаудағы сынып оқушыларының 78  - ы «Иә» деп жауап берсе, 22  - ы «Жоқ» деп жауап берді (диаграмма №3). Ал, эксперименталды сынып оқушыларының 40  - ы «Иә» деп жауап берсе, 60  - ы «Жоқ» деп жауап берді (диаграмма №4).

 

(Диаграмма № 3)

 

(Диаграмма № 4)

Келесі сұрақ «Ағылшын тілінде сөйлеу барысында қате жіберіп алудан қорқасызба?» - болды. Сұрақтың қорытындысы бойынша, бақылау сынып оқушыларының 72  - ы «Иә» деп жауап берсе, 28  - ы «Жоқ» деп жауап берді (диаграмма №5). Ал, эксперименталды сынып оқушыларының 50  - ы «Иә» деп жауап берсе, ал қалған 50  - ы «Жоқ» деп жауап қайтарған (диаграмма № 6).

 

(Диаграмма №5)

(Диаграмма №6)

       Келесі сұрақ, «Жаттаған жаңа сөздеріңізді диалогта қолдана аласыз ба?» - болды. Сұрақтың қорытындысы бойынша, бақылау сынып оқушыларының 67  - ы «Иә» деп жауап берсе, ал қалған 33  - ы «Жоқ» деп жауап берді. Ал, эксперименталды сынып оқушыларының 65  - ы «Иә» деп жауап беріп, жаңа сөздерді қолдана алатындықтарын білдірсе, ал қалған 35  - ы «Жоқ» деп қолдана алмайтындықтарын ашып көрсеткен.

Келесі, жетінші сұрақ бойынша, яғни, «Ағылшын тіліндегі сөздерді есте сақтап қалу қиынба?» деген сұраққа бақылау сынып оқушыларының 67  - ы «Иә» деп жауап берсе, қалған 33  - ы «Жоқ» деп жауап берді. Ал, эксперименталды сынып оқушыларының 45  - ы «Иә» деп жауап берсе, ал қалған 55  - ы «Жоқ» деп жауап қайтарып, ағылшын тіліндегі сөздерді есте сақтау барысында қиындыққа ұшырайтындарын білдірді.

Келесі сұрақ «Оқып жатқан тілдің мәдениетімен және салт – дәстүрімен танысқыңыз келеді ме?» - болды. Сұрақтың қорытындысы бойынша, бақылау сынып оқушыларының 94  - ы «Иә» деп жауап берсе, қалған 6  - ы «Жоқ» деп жауап берді. Ал, эксперименталды сынып оқушыларының 95  - ы «Иә» деп жауап беріп, шет ел мәдениеті мен салт – дәстүріне қызығушылықтарын білдірсе, ал қалған 5  - ы «Жоқ» деп жауап беріп, шет ел мәдениетіне қызығушылықтары жоқ екенін білдірді.

Тоғызыншы сұрақ бойынша, яғни «Біліміңізді жоғарылату мақсатында ағылшын тілінде видео жаттығулар қарайсызба?» деген сұраққа, бақылау сынып оқушыларының 61  - ы «Иә» деп жауап берсе, 39  - ы «Жоқ» деп жауап берді. Ал, эксперименталды сынып оқушыларының 65  - ы «Иә» деп жауап берсе, ал қалған 35  - ы «Жоқ» деп жауап қайтарған.

Келесі, соңғы сұрақ бойынша, яғни, «Шет елдерге саяхаттағыңыз келеме?» деген сұрақ болды. Жауаптар көз қуантарлықтай болды, бақылау сынып оқушыларының 89  - ы «Иә» деп жауап беріп болашақта ше елде болғысы келетіні жайында қызығушылықтарымен бөліссе, қалған 11  - ы, яғни тек екі оқушы ғана «Жоқ» деп жауап беріп, шет елде болуға қатты қызықпайтындарын білдірді. Ал, эксперименталды сынып оқушыларының 100  - ы «Иә» деп жауап беріп, шет елді көргісі келетіндерін және саяхаттағылары келетіндерін жасырмады.

Бұл тек, зерттеудің алғашқы кезеңі болды. Сонымен қатар, алғашқы кезеңінде екі сыныптан да, яғни бақылау жүргізілетін сынып пен эксперименталды сыныптан шет ел мәдениеті, тарихы, мейрамдары, әдебиеті және атақты адамдары жайында тест жүргізілді. Тестте 30 сұрақ қаралды. Тестте 30 сұрақтың ішінде 27-мен 30-ға дейінгі аралықтағы дұрыс жауап үшін – 5, 23-пен 26-ға дейінгі аралықтағы дұрыс жауап үшін – 4, 15-пен 22-ге дейінгі аралықтағы дұрыс жауап үшін – 3, ал қалған 14-тен төмен дұрыс жауаптар үшін – 2 деген бағалар қойлыды. Тест қортындысы бойынша, бақылаудағы сынып оқушыларының 6  - ы 4 деген бағаға, 16  - ы 3 деген бағаға, ал қалған 78  - ы 2 деген бағаға ие болды (диаграмма №7). Ал, эксперименталды сынып оқушыларының 5  - ы 4 деген баға, 20  - ы 3 деген баға, ал қалған 75  - ы 2 деген баға алды (диаграмма №8).

 

(Диаграмма №7)                                                 (Диаграмма №8)

 

Эксперименталды жұмысты жүзеге асыру оқыту эксперименті арқылы орындалады. 

Оқытуға лингвоелтану ұғымын және ерекшеліктерін, шет ілін оқытудағы лингвоелтануды мақсаттары мен әдістемелік міндеттерін пайдалану кірді. 

Тапсырмалар комбинациялары, амалдар мен әдістер шет тілін оқытуға оң мотивациясын қалыптастыру және дамыту, білім алуға бағытталды. 

Сонымен, нақты эксперименттің мақсаты тілі оқытылатын елдің тұрғындарын түсіну және оларға оң қарым-қатынасты тәрбиелеуге, олардың салт – дәстүрлері, тарихын, экономикалық және саяси құрылымын ұғынуға қолғабыс жасау, алдыңғы білімдерін бекіту және ел туралы жаңа білімдерін қабылдауды ұғыну деңгейін арттыру; олардың коммуникативтік шеберліктері мен дағдаларын қалыптастыруға көмек көрсету (оқылыме хат, түпнұсқалық және айтылым), сонымен қатар ойлау, сөйлеу, қиялдау, есте сақтау, назар және басқалары сияқты психикалық прлцестерді дамыуға көмек көрсету. 

Нақты эксперимент 10 сыныпта өткізілді, себебі осы жастағы балалар олардың санасына, сезіміне және мінез-құлқына әсер етуді барынша сезімталдықпен қабылдайды. Осы экспериментті жүргізу барысында келесі әдістемелер элементтері пайдаланылды: қарқынды әдістеме, Storytelling әдісі, сонымен қатар лингвоелтану сипатындағы тақырыптардағы әдістемелік жұмыстар.

Біз білім, шеберлік және дағды деңгейлерінің өзгеру туралы білуге болатын бірқатар критерийлерді анықтадық: 

- оқылатын тіл еліне деген қарым – қатынас;

– оқылатын тіл елі (елдері) туралы білім деңгейі; 

– оқылатын тілдің грамматикалық және фонетикалық ерекшеліктерін білу деңгейі. 

       Эксперимент барысында оқушылардың жұмыстарын сараптай отырып біз төмендегі қорытындыға келдік: оқушылар оқытылатын тіл елімен үстірт таныс; кейбір көркем жерлерін біледі. Дегенмен жұмыстарда тарихқа қызығушылық танытатын бір оқушыдан басқа тілі оқытылатын елге, адамдарға қызығушылық танытқандар болған жоқ. 

       Лингвоелтану білімі берудің негізгі әдісі оқыту принциптарымен жиынтықта айту болып табылады: техникалық құралдарды пайдалану және көру. Бұл оқушының есте сақтауы ғана емес өзінің игілігі болуы үшін материалды ұсынудың барынша айқын және есте сақталаты нысаны. Түсіндіру әдісімен тығыз байланысты, түсіндіру әдісі оқу құралы болған. Оқушылардың оқыған материалдарды ұмытып қалмауы және бекітуі үшін оларға түрлі жаттығулар ұсынылады. Мысалы тұтастай ағылшын тілінің мәдениеті туралы әңгіме барысында көптеген реалиялар кездесті, олар оқушылардың ана тілінде мұқият түсіндірілді. Тақтада шет тілінде нақты реалиялардың мазмұндары, сөз тіркестері жазылды. Реалиялардың мағыналары бойынша оқушылар сөз тіркестерінің мағыналарын түсінуге тырысты. Әрі қарай мәтінмен жұмыс істеу барысында оқушылар сөйлемдерді, олардағы сөз тіркестерін еш қиындықсыз аударды.

       Сонымен қатар лингвоелтану сипатындағы мәтіндермен жұмыс істеу әдісі нәтижелі болды. Бұл әдістердің бірі бес бағаннан тұратын кесте толтыру болды: ел, географиялық орналасуы, халқы, астанасы және бас қалалары. Елтану сипатындағы мәтіндермен жұмыс істеудің нақты әдісі оқушы үшін оқылатын мәтіннің басты, негізгі идеясын іздестіру дағдысын дамытуға, оның мағынасын ұғынуға қолғабыс етеді, сонымен қатар мазмұнды қасқаша сипаттау дағдысын жетілдіреді, сонымен оқушының коммуникативті дағдыларын дамытады. Осы кесте сияқты тіреу материалы болған кезде оқушыларға қандай да бір мәтінде мазмұндай жеңіл болады. 

       Жұмыс барысында тілдесудің коммуникативтік әдісі принципін және қарқынды әдістемені пайдалана отырып біз оқушыларға мамыржай жағдай жасадық, олардың тең болуына, өздерінің қателерінен қорықпауына, ұжымда жұмыс істеп үйренуіне жағдай жасадық. Осыған ұқсас біріші сабақта алға бастайтын тақырыпты алды. Шеңберде отырға кезде алғаш рет бір бірімен «қақтығысқан» оқушылар басында үндемей қалды, дегенмен өздері оқыған, таныс сөздерді естіп өздерін еркін ұстай бастады. Әсіресе осы бағыттардың бірінде қарқынды әдістемені жақсы бақылауға болады. Оқушылар елтану арқылы бағытталған мәтіндерді мұқият тыңдады, кейіннен жетектеуші сұрақтар қою арқылы біз мәтінді ұғыну деңгейін анықтадық. Жаттығулардың әр түрлілігі оқушылардың назарын лексикаға, мәтіннің мазмұнына және барынша детальді түрде аударды. Сонымен материалды игеру деңгейі дәстүрлі жүйе бойынша өткізілетін сабаққа қарағанда біршама жоғары болды. Дегенмен, елтану сипатындағы мәтіндермен жұмыстың қарқынды әдістемесінің оң әсеріне қарамастар үлкен кемшілікті анықтады. Оқушылар сөздіктермен мүлдем жұмыс істей алмайды. Сондықтан да бірнеше сабақ лексикографияға және сөзжасамға арналды. Сөздіктермен жұмыс жасау бойынша бірқатар жаттығулар мен конкурстардан кейін жұмыс қарқыны жылдамдатылды, бұл тақырыптарды тереңдеп зерттеу мүмкіндігін берді. Сөздіктермен жұмыс істеу олардың қызығушылықтарын төмендеткен жоқ, және де материалды игеру деңгейіне де әсер еткен жоқ, тіптен оны ұлғайта түсті. 

        Сонымен қатар, біз 2 ай ішінде шет тілін оқыту барысында оқушылардың жалпы үлгерімі деңгейін анықтау үшін бақылау тестілерін өткіздік. 10 сыныптардың паралелилері үлгерімін салыстыру үшін лингвоелтау материалы тереңдетіп оқытылмағаны сыныпта да осыған ұқсас бақылау тесті жүргізілді. Нәтижелілігі кестеде берілген.

Сонымен, бақылау тестінде 30 сұрақ қаралды. Тестте 30 сұрақтың ішінде 27-мен 30-ға дейінгі аралықтағы дұрыс жауап үшін – 5, 23-пен 26-ға дейінгі аралықтағы дұрыс жауап үшін – 4, 15-пен 22-ге дейінгі аралықтағы дұрыс жауап үшін – 3, ал қалған 14-тен төмен дұрыс жауаптар үшін – 2 деген бағалар қойлыды. Тест қортындысы бойынша, бақылаудағы сынып оқушыларының 11  - ы 5 деген бағаға, 22  - ы 4 деген бағаға, 28  - ы 3 деген, ал қалған 39  - ы 2 деген бағаға ие болды (диаграмма №9). Ал, эксперименталды сынып оқушыларының 10  - ы 4 деген баға, 40  - ы 3 деген баға, ал қалған 50  - ы 2 деген баға алды (диаграмма №10).

 

(Диаграмма №9)

 

(Диаграмма №10)

Сонымен, қорытындылай келе, бақылаудағы сынып оқушыларының әлем мәдениеті жайындағы білімдерінің біршама өскендігін, ал эксперименталды сынып оқушылары бастапқы көрсеткішті көрсеткенін көріп тұрмыз.

Ал, сауалнама қорытындысы бойынша бірінші, «Ағылшын тілін не үшін оқып жатырсыз?» деген сұрақ болды. Сұрақ бойынша, бақылаудағы сынып оқушыларының көбісі «Шет ел мәдениетімен танысу үшін» деген жауаптар және эксперименталды сынып оқушыларының жауаптарының көбісі «өз – өздерін дамытып, білімдерін арттыру» деген жауаптар көп болды және ағылшын тіліне қызығатындықтарын білдірген.

Екінші, «Ағылшын тілі сізге ұнайды ма?» - деген сұрақ болды. Бақылаудағы сынып оқушыларының 100  - ы, яғни он сегіз оқушының он сегізі де сұраққа «Иә» деп жауап берді (диаграмма №11), ал эксперименталды сынып оқушыларының 5  - ы, яғни жиырма оқушының біреуі ғана «Жоқ» деп жауап берсе, ал қалған он тоғызы, яғни 95  - ы «Иә» деп жауап берді. (диаграмма №12)

 

(Диаграмма №11)                                  (Диаграмма №12)

 

Үшінші, «Ағылшын тілі сізге несімен ұнайды?» деген сұрақ болды. Бұл сұрақ төңірегінде оқушылар өз ойларын жазған болатын. Нәтижесінде, бақылаудағы сынып оқушылары мен эксперименталды сынып оқушыларының ойлары бірдей болды. Оқушылардың көбісі «Танымал тіл» деп жауап қайырса, енді бір тобы «Қол жетімді» деп жауап қайтарған.

Төртінші сұрақ «Ағылшын тілін оқу барысында қиындықтар кездесеме?» болды. Сұрақ бойынша бақылаудағы сынып оқушыларының 39  - ы «Иә» деп жауап берсе, 61  - ы «Жоқ» деп жауап берді (диаграмма №13). Ал, эксперименталды сынып оқушыларының 70  - ы «Иә» деп жауап берсе, 30  - ы «Жоқ» деп жауап берді (диаграмма №14).

 

(Диаграмма № 13)

(Диаграмма № 14)

Келесі сұрақ «Ағылшын тілінде сөйлеу барысында қате жіберіп алудан қорқасызба?» - болды. Сұрақтың қорытындысы бойынша, бақылау сынып оқушыларының 33  - ы «Иә» деп жауап берсе, 67  - ы «Жоқ» деп жауап берді (диаграмма №15). Ал, эксперименталды сынып оқушыларының 60  - ы «Иә» деп жауап берсе, ал қалған 40  - ы «Жоқ» деп жауап қайтарған (диаграмма №16).

 

            (Диаграмма №15)                               

         (Диаграмма №16)

 

Келесі сұрақ, «Жаттаған жаңа сөздеріңізді диалогта қолдана аласыз ба?» - болды. Сұрақтың қорытындысы бойынша, бақылау сынып оқушыларының 100  - ы «Иә» деп жауап берді, ал эксперименталды сынып оқушыларының 60  - ы «Иә» деп жауап беріп, жаңа сөздерді қолдана алатындықтарын білдірсе, ал қалған 40  - ы «Жоқ» деп қолдана алмайтындықтарын ашып көрсеткен.

Келесі, жетінші сұрақ бойынша, яғни, «Ағылшын тіліндегі сөздерді есте сақтап қалу қиынба?» деген сұраққа бақылау сынып оқушыларының 28  - ы «Иә» деп жауап берсе, қалған 72  - ы «Жоқ» деп жауап берді. Ал, эксперименталды сынып оқушыларының 60  - ы «Иә» деп жауап берсе, ал қалған 40  - ы «Жоқ» деп жауап қайтарып, ағылшын тіліндегі сөздерді есте сақтау барысында қиындыққа ұшырайтындарын білдірді.

Келесі сұрақ «Оқып жатқан тілдің мәдениетімен және салт – дәстүрімен танысқыңыз келеді ме?» - болды. Сұрақтың қорытындысы бойынша, бақылау сынып оқушыларының 100  - ы «Иә» деп жауап берсе, ал, эксперименталды сынып оқушыларыныңда 100  - ы «Иә» деп жауап беріп, шет ел мәдениеті мен салт – дәстүріне қызығушылықтарын білдірді.

Тоғызыншы сұрақ бойынша, яғни «Біліміңізді жоғарылату мақсатында ағылшын тілінде видео жаттығулар қарайсызба?» деген сұраққа, бақылау сынып оқушыларының 61  - ы «Иә» деп жауап берсе, 39  - ы «Жоқ» деп жауап берді. Ал, эксперименталды сынып оқушыларының 65  - ы «Иә» деп жауап берсе, ал қалған 35  - ы «Жоқ» деп жауап қайтарған.

Келесі, соңғы сұрақ бойынша, яғни, «Шет елдерге саяхаттағыңыз келеме?» деген сұрақ болды. Бақылау сынып оқушыларының 100  - ы «Иә» деп жауап беріп болашақта ше елде болғысы келетіні жайында қызығушылықтарымен бөлісті. Ал, эксперименталды сынып оқушыларыныңда 100  - ы «Иә» деп жауап беріп, шет елді көргісі келетіндерін және саяхаттағылары келетіндерін жасырмады.

Сарамптама қорытындысы бойынша, бақылаудағы сынып оқушыларының ағылшын мәдениетіне деген қызығушылығының жоғарылағаны және адамдармен қарым – қатынас жасауы, сондай – ақ үйренген сөздерін қолдана білу біршама оқушыға жеңіл түскені байқалады.

Оқушылардың бақылау жұмыстары мен шығармаларын сараптап, сонымен қатар эксперимент алдындағы және одан кейінгі оқушылардың білім деңгейінің пайыздық ара салмағы белгілеп, біз келесі қорытынды жасадық: көшіру барысындағы мұқияттылық тұрақты, бұны қателердің азаюынан көруге болады. Мәтінді мазмұндау барынша анық, шет тілінің дыбысталуын қабылдау деңгейі көтерілді, бұны оқушылардың ауызша жасалған бұйрыққа әрекет жасауынан байқауға болады. Эксперимент барысында сабақтарда және аудиториялардан тыс іс шараларда оқушылардың позитивті мотивациясының көтерілгенін байқауға болады, бұл біз әзірлеген педагогикалық кешен шарттарын жүзеге асыру тиімділігінің дәлелі болып табылады. Аяқтау сатысында білім беру экспериментінің тиімділігін бағалаумен және пайдаланумен, әзірлеумен байланысты бірқатар проблемалар туындады. Оқытылатын тілдің грамматикалық және фонетикалық ерекшеліктерін білу және оқытудың мәдени компоненті.

 

Қорытынды

1. Шет тілі сабақтарында сөйлеу дағдысын қалыптастыру барысында лингвоелтану материалдарын пайдалану орта деңгейдегі негізгі мектепте оқу қызметінің тиімділігін арттырады, нақты тілдік коммуникация атмосферасын құрайды, шет тілін игеру процесін жандандырады, қызықты, проблемалы, эмоционалды және сендіреді. 

2. Эксперименталды зерттеу барысында біз сөйлеуге үйрету барысындағы оқу үрдісінде лингвоелтану материалдары бар жаттығуларды пайдалану маңыздылығын дәлелдедік.

3. Қабылданған тілдік әдеп ережелерін игеру, ұлттық салт-дәстүрлерге өзге әлеуметтік мәдени орта өкілдерінің сыйластық қарым-қатынасын қалыптастыру үрдісінде сөйлеу мәдениеті көтерілді. 

4. Лингвоелтану компоненттері бар шет тіліндегі үлгі сөздерді игеруге бағытталған үлгі – диалогпен жұмыс жасау барысында оқушылар коммуникативтік өзара әрекетке белсенді жаттықты, диалогты сөйлесу түріндегі тілдік материалдарға сүйенді, диалог мәтіндерімен түрлі трансформацияларды орындады, сонымен қатар үлгі бойынша диалогтарды құрастырды.

5. Лингвоелтану материалдарын пайдаланып айтылым дағдысын қалыптастыру үрдісінде эксперимент барысында біз оқушылардың жаттығуларды жұппен орындауының нәтижелілігін дәлелдедік. Лингвоелтану материалдарын пайдаланы отырып жаттығуларды орындау барысында оқушылардың белсенділігі артты. Оқушылар оқылатын тілде сөйлесуден ұялмайтын болды. 

6. Қайта сауалнама жүргізу сараптамасы айтылым бойынша негізгі мектептің жоғары буын оқушыларына шет тілін оқыту барысында лингвоелтану материалдарын пайдалану материалды табысты игеруге қолдау жасайтынын анықтады, бұл төмендегі қорытындыны жасауға мүмкіндік берді: айтылымға оқыту үшін лингвоелтану материалын пайдаланудың заманауи әдістемесі материалды игеру үрдісін жылдамдатуға және жақсартуға, сонымен қатар негізгі мектептің жоғары деңгейінде шет тілін оқуты барысында айтылым дағдысын қалыптастыруға көмегін тигізеді. 

7. Эксперименталды зерттеу барысында алған қойылған міндеттер орындалды. 

Нақты шығарылымның біліктілік жұмысында біз шет тілдерін оқыту проблемасы қазіргі кезде ең өзекті проблемалардың бірі болып қала беретінін түсіндік. Шет тілдерін оқыту саласындағы қоғамның әлеуметтік тапсырысы осы уақытта оқушылардың рухани саласын дамытуы, оқудың гуманистік мазмұнын арттыруды, әр оқушының тұлғасына қатысты оқу пәнінің тәрбиелік-білім-дамыту потенциалын толықтай жүзеге асыру болып табылдады, сондықтан да оқушының мәдениет аралық коммуникацияда шет тілінде сөйлеу дағдысын еркін пайдалана алатындай коммуникативтік бағытталуын қалыптастыру негізгі мектептерде заманауи оқыту жағдайларында өзекті. 

Біздің дипломдық жұмысымызды біз: негізгі мектептің орта деңгейінде лингвоелтану материалын қоса отырып жаттығулар жүйесін қолданып айтылым дағдысын қалыптастыру. Лингвоелтану материалының сөйлеу дағдысын жетілдіруге, мақсатты және жоспарлы түрде дамытуға қолдау көрсетуін растау немесе тойтару үшін біз Көкшетау қаласының № 1 орта мектеп – гимназиясы базасында, 18 адамға эксперименталды зерттеу жүргіздік. Теориялық және практикалық зерттеу барысында біз келесі міндеттерді шештік: зерттеу проблемасы бойынша оқу-әдістемелік әдебиетке сараптама жасадық, айтылымға оқыту саласындағы мемлекеттік жалпы білім стандарттарының талаптарын зерделедік, айтылым дағдысын табысты игеру мақсатында лингвоелтану материалын пайдалану маңыздылығын анықтадық  тұжырымдаманы растау мақсатында эксперименталды зерттеу жүргіздік. 

Эксперименталды зерттеу нәтижесі шет тілі сабақтарында айтылым дағдысын қалыптастыру барысында лингвоелтану материалын пайдалану жоғары деңгейде негізгі мектептің білім беру қызметінің тиімділігін арттыратынын, нақты тілдік коммуникация атмосферасын құратынын, шет тілі материалдарын меңгеру процесін барынша жанды, қызықты, проблемалы, эмоционалды ететінін көрсетті.

Эксперименталды зерттеу нәтижесінде біз айтылымға үйрету барысындаға оқу үрдісінде лингвоелтану материалдарының жаттығуларын пайдалану маңыздылығы дәлелденді.

   Қабылданған сөйлеу әдебінің ережелерін игеру үрдісінде сөйлеу мәдениеті артты, өзге әлуеметтік мәдени орта өкілдерінің ұлттық салт-дәстүрлеріне сыйластық қарым-қатынас қалыптастырылды. 

Зерттеудің эксперименталды сатысында лингвоелтану материалын пайдалану арқылы айтылым дағдысын қалыптастыру процесінде біз оқушылардың жұптасып жаттығуларды орындауы жұмысының нәтижелілігін дәлелдедік. Лингвоелтану материалдарын пайдаланы отырып жаттығуларды орындау барысында оқушылардың белсенділігі артты. Оқушылар оқылатын тілде сөйлесуден ұялмайтын болды. 

Сауалнама жүргізу сараптамасы айтылым бойынша негізгі мектептің жоғары буын оқушыларына шет тілін оқыту барысында лингвоелтану материалдарын пайдалану материалды табысты игеруге қолдау көрсетітіні анықтады, бұл төмендегі қорытындыны жасауға мүмкіндік берді: айтылымға оқыту үшін лингвоелтану материалын пайдаланудың заманауи әдістемесі материалды игеру үрдісін жылдамдатуға және жақсартуға, сонымен қатар негізгі мектептің жоғары деңгейінде шет тілін оқуты барысында айтылым дағдысын қалыптастыруға көмегін тигізеді. 

Біздің жұмысымыз өз мақсатына жетті – біз шет тілі сабақтарында лингвоелтану материалдарын пайдалану тиімділігін көрсеттік. 

Шығарылым біліктілік жұмысының материалдары шет тілін оқытуда жаңадан бастаған мұғалімдер үшін педагогикалық маңызды болып табылады.

Ағылшын тілі сабақтарында лингвоелтану материалдарымен жұмыс бойынша ұсынымдар:

1. мәдениеттану материалдарының минималды көлемін анықтау; 

2. нақты жағдайда шет тілін оқу мақсаттарына қандай мәдениеттің сай келетінін анықау (нақтылау);

- География, ескерткіш – қалалар.

- Халықтардың салт – дәстүрлері, өзін-өзі тануы.

- Атақты тұлғалар.

- Білім жүйесі.

- Көркем сурет, сәулет, мүсіндеме.

- Классикалық (халықтық) музыка.

- Проза, поэзия, фольклор.

- Көркемөнер ескерткіштері, әдебиеттер.

- Кино, театр, БАҚ, ТВ.

- Қоғамдық және діни ұйымдар, қорлар.

3. бұл мақсаттарға сай келетін материалдарды іріктеу және ұсыну; 

4. білім алушылардың «мәдени ұғыну дағдыларын» -"culturalawarenessskills" қалыптастыру;

5. оқушыда бір де бір мәдениеттің тұрақты еместігі ұғымын қалыптастыру;

6. оқушыларды «мәдени» қызметке тарту;

7. білім алушыларда жалғыз ғана ағылшын тілі ғана емес, тұтастау ағылшын тілі отбасыларының бары ұғымын қалыптастыру.

    Лингвоелтану материалымен ұсынылатын жұмыс нысандары:

    Ағылшын тілі сабақтарында лингвоелтану материалдарын пайдалану барысында:

-  географиялық карталармен және күнтізбелермен

- мақалдармен, идиомалық сөз тіркестерімен

- түпнұсқалы хабарламалармен

- газеттермен және журналдармен

- лингвоелтану мәтіні бар түпнұсқалы хаттармен

- сөздіктермен жұмыс істеуге болады.

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

1) Бим И.Я. Творчество учителья и методическая наука// ИЯШ. 1988 - №4.

2) Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Язык и культура. Лингвострановедение в предподавании русского языка как иностранного. Изд. 2-е М.: Русский язык, 1976.

3) Фурманов В. П. «Межкультурная коммуникация и лингвокультуроведение в теории и практике обучения иностранным языкам». 1984.

4) Щукина А.Н. «Методика преподавания русского языка как иностранного». 1990.

5) Швейцер А.Д. Рецензия на кн.: Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Язык и культура. – В сб.: Иностр.языки в высш.школе, вып.11. М.: Высш.школе, 1976

6) Маслова В.А. Лингвокультурология. - М., 2001. - 203 с.

7) Азимов Э.Л., Щукин А.И. Словарь методических терминов. Теория и практика преподавания языков. - Санкт-Петербург, 1999. - 472 с.

8) Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Язык и культура: лингвострановедение в преподавании русского как иностранного. - М., 1983.

9) Томахин Г.Д. Понятие лингвострановедения. Его лингвистические и лингводидактические основы. – Иностр.языки в школе, 1980, № 3.

10) См. Брагина А.А. Рецензия на кн.: Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Язык и культура. Лингвострановедение в преподавании русского языка как иностранного. – В.Я., 1974, №6.

11) Фельдштейн Д. И. Особенности стадий развития личности // Психология развития личности в онтогенезе – М.: Педагогика, 1989.

12) Кузовлев В.П. Счастливый английский. Кн. 2 - М., 1994.

13) Томахин Г.Д. Лингвострановедение: что это такое. // Иностранные языки в школе. - 1996. - №6

14) Томахин Г.Д. Теоретические основы лингвострановедения - Автореф., дис…д-ра филол. наук. - М., 1984.

15) Томахин Г.Д. Культура стран английского языка. // Иностранные языки в школе. - 1999. - №1, 3, 4, 6

16) Томахин Г.Д. Реалии — американизмы. Пособие по страноведению: Учеб. пособие для ин-тов и фак. иностр. яз. —М.: Высш. шк., 1988

17) Вапсбурд М. Л.Реалии как элемент страноведения/Русский яз. Зарубежом. - 1972. -№ 3.

18) Томахин Г.Д. «Реалии в языке и культуре»//ИЯШ,1997, №3

19) Воробьев, В.В. Лингвокультурология (теория и методы) : учеб.пособие / В.В. Воробьев. - М. : Академия, 2002.

20) Рогова Г. В. Методика обучения английскому языку на начальном этапе в ср. школе: Пособие для учителя. - М.: Просвещение, 1998

21) Лернер И.Я. Дидактические основы методов обучения, 1981.

22) Вильгельм фон Гумбольдт. Язык и философия культуры. – М.: Прогресс, 1985.

23) Верещагин Е.М., Костомарова В.Г «Язык и культура». - М.,1973.

24) Федоров А. В. «Основы общей теории перевода». – М. : Высшая школа, 1983.

25)Шумагер Е.И. «Фоновая лексика, ее своеобразие и связь сКультурой» //Лексика и культура. Тверь: Тверской государственный университет, 1990. – с. 124 –129.

26)Ахманова О. «Словарь лингвистических терминов». - Москва: Советская энциклопедия, 2-ое изд, 1969.

27) Саланович Н.А. Лингвострановедческий подход как средство повышения мотивации при обучении иностранным языкам в начальной школе. - М., 2008.

28) Бим И.Л. Ключевые вопросы теории учебника: структура и содержание. М., 2009.

29) Томахин, Г.Д. Лингвострановедческий словарь. Соединенное Королевство Великобритании и Северной Ирландии: учеб.пособие / Г.Д. Томахин. - М.: Академия, 2008.

30) Миньяр-Белоручев Р.К., 0беременко О.Г. Лингвострановедение или «иноязычная культура»? //Иностранные языки в школе. - 2008. - №6

31) Рогова Г.В. Методика обучения иностранным языкам в средней школе: учеб.пособие / Г.В. Рогова, Ф.М. Рабинович, Т.Е. Сахарова. - М.: Владос, 2009.

32) Пассов Е.И. Программа-концепция коммуникативного иноязычного образования. «Развитие индивидуальности в диалоге культур» - М.: Просвещение, 2008. - 161с.

33) Кулахметова Н.Н. Формы реализации страноведческого компонента на уроке иностранного языка в средней школе: учеб.пособие / Н.Н. Кулахметова. - М.: Академия, 2008. - 257 с.

34) Гудков Д.Б. Межкультурная коммуникация, проблемы обучения: учеб.пособие / Д.Б. Гудков. - М.: Академия, 2009. - 210 с.

35)Воробьев В.В. «Лингвокульторология (теория и методы)».-Москва:Из-во РУНД, 1977.

36)Костомаров В.Г. «Человеческое измерения» как перспективное направление в развитии лингвострановедения // Русский язык как иностранный: Лингвистические проблемы.-1997.

37) Прохоров Ю. Е. «Лингвострановедение. Культуроведение. Страноведение», Москва, 1998.

38) Бейсенбекова Г.Т., Ниязбекова К.С. қазақ тілін лингвоелтанымдық бағытта оқыту / «Современная педагогика» электронды ғылыми – тәжірибелік журналы.

39) https://infourok.ru/ispolzovanie-stranovedcheskogo-materiala-na-urokah-angliyskogo-yazika-kak-sredstvo-povisheniya-motivacii-obuchayuschihsya-554125.html

40) Пассов Е.И. Учитель иностранного языка: мастерство и личность / Е.И. Пассов, В.П. Кузовлев, В.Б. Царькова. - М.: Просвещение, 2009.

41) Миньяр-Белоручев Р.К., Обеременко О.Г. Лингвострановедение или «иноязычная культура». // Иностранные языки в школе. - 1993 - №4

42) Плотицына. Н.В. Лингвострановедение: язык в соприкосновении культур: учеб.пособие / Н.В. Плотицина. – М.: Просвещение. 2006. – 190 с.

43) Commager H.S. Meet the USE. – Washington: Institute of International Education, 1978. – 467 p.

 

Қосымша №1

Theme: Travelingand tourism		Number present :	Absent:
The aims of the lesson		teach most pupils to write essay correctly; train pupils to speak, to write correctly; develop pupils’ speaking, reading and writing skills.
Lesson objectives		All learners will be able to:
		tell write the new words
		Most learners will be able to:
		tell their opinion
		Some  learners will be able to:
		write a little essay about traveling correctly
Resources:		pictures, book, cards, video
Plan
Planned timings	Planned activities			Resource
Beginning of the lesson (3 min) Warm-up (4 min) Practice: (25 min) Summary (5 min) Giving home task: (1 min) Marks: (2 min)	Stand up! Good afternoon, guys. How are you? Who is on duty today? Who is absent? What day is it today? What month is it now?   Before the lesson, we’ll play the game “The A to Z ” (to introduce with the game and play). Let’s start our lesson. Now, open your copybooks and put down the date and theme of the lesson. The theme of the lesson is “Traveling”. Today we’ll travel to the UK. I’ll divide you into two groups, and give to each groups different texts about UK.   1st group: Great Britain The full name of the country the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland. The United Kingdom is situated on the British Isles. The British Isles consist of two large islands, Great Britain and Ireland, and a great number of small islands. Their total area is over 314 000 sq. km. The British Isles are separated from the European continent by the North Sea and the English Channel. The western coast of Great Britain is washed by the Atlantic Ocean and the Irish Sea. Northern Ireland occupies one third of the island of Ireland. It borders on the Irish Republic in the south. The island of Great Britain consists of three main parts: England (the southern and middle part of the island), Wales (a mountainous peninsula in the West) and Scotland (the northern part of the island). There are no high mountains in Great Britain. In the north the Cheviots separate England from Scotland, the Pennines stretch down North England along its middle, the Cambrian mountains occupy the greater part of Wales and the Highlands of Scotland are the tallest of the British mountains. There is very little flat country except in the region known as East Anglia. Most of the rivers flow into the North Sea. The Thames is. the deepest and the longest of the British rivers. Some of the British greatest ports are situated in the estuaries of the Thames, Mersey, Trent, T Clyde and Bristol Avon. Great Britain is not very rich in mineral resources, it has some deposits of coal and iron ore and vast deposits of oil and gas that were discovered in the North Sea. The warm currents of the Atlantic Ocean influence the climate of Great Britain. Winters are not severely cold and. summers are rarely hot. The population of the United Kingdom is over 58 million people. The main nationalities are: English, Welsh, Scottish and Irish. In Great Britain there are a lot of immigrants from former British Asian and African colonies. Great Britain is a highly industrialized country. New industries have been developed in the last three decades. The main industrial centres are London, Birmingham, Manchester, Leeds, Liverpool, Glasgow and Bristol. The capital of the country is London. The United Kingdom is a parliamentary monarchy.   Questions: 1. What islands do the British Isles consist of? 2. Where is the United Kingdom situated? 3. How many parts does the Island of Great Britain consist of and what are they called? 4. What ocean and seas are the British Isles washed by? 5. What country does Northern Ireland border on? 6. What mineral resources is Great Britain rich in? 7.What is the population of Great Britain? 8.What city is the capital of the UK.?   2nd group: British Traditions and Customs British nation is considered to be the most conservative in Europe. It is not a secret that every nation and every country has its own customs and traditions. In Great Britain people attach greater importance to traditions and customs than in other European countries. Englishmen are proud of their traditions and carefully keep them up. The best examples are their queen, money system, their weights and measures. There are many customs and some of them are very old. There is, for example, the Marble Championship, where the British Champion is crowned; he wins a silver cup known among folk dancers as Morris Dancing. Morris Dancing is an event where people, worn in beautiful clothes with ribbons and bells, dance with handkerchiefs or big sticks in their hands, while traditional music - sounds. Another example is the Boat Race, which takes place on the river Thames, often on Easter Sunday. A boat with a team from Oxford University and one with a team from Cambridge University hold a race. British people think that the Grand National horse race is the most exciting horse race in the world. It takes place near Liverpool every year. Sometimes it happens the same day as the Boat Race takes place, sometimes a week later. Amateur riders as well as professional jockeys can participate. It is a very famous event. There are many celebrations in May, especially in the countryside. Halloween is a day on which many children dress up in unusual costumes. In fact, this holiday has a Celtic origin. The day was originally called All Halloween's Eve, because it happens on October 31, the eve of all Saint's Day. The name was later shortened to Halloween. The Celts celebrated the coming of New Year on that day. Another tradition is the holiday called Bonfire Night. On November 5,1605, a man called Guy Fawkes planned to blow up the Houses of Parliament where the king James 1st was to open Parliament on that day. But Guy Fawkes was unable to realize his plan and was caught and later, hanged. The British still remember that Guy Fawkes' Night. It is another name for this holiday. This day one can see children with figures, made of sacks and straw and dressed in old clothes. On November 5th, children put their figures on the bonfire, burn them, and light their fireworks. In the end of the year, there is the most famous New Year celebration. In London, many people go to Trafalgar Square on New Year's Eve. There is singing and dancing at 12 o'clock on December 31st. A popular Scottish event is the Edinburgh Festival of music and drama, which takes place every year. A truly Welsh event is the Eisteddfod, a national festival of traditional poetry and music, with a competition for the best new poem in Welsh. If we look at English weights and measures, we can be convinced that the British are very conservative people. They do not use the internationally accepted measurements. They have conserved their old measures. There are nine essential measures. For general use, the smallest weight is one ounce, then 16 ounce is equal to a pound. Fourteen pounds is one stone. The English always give people's weight in pounds and stones. Liquids they measure in pints, quarts and gallons. There are two pints in a quart and four quarts or eight pints are in one gallon. For length, they have inches» foot, yards and miles. If we have always been used to the metric system therefore the English monetary system could be found rather difficult for us. They have a pound sterling, which is divided into twenty shillings, half-crown is cost two shillings and sixpence, shilling is worth twelve pennies and one penny could be changed by two halfpennies.   Questions: 1.What do you know about customs and traditions of the UK? 2. When is Halloween celebrated on? 3. What do they celebrate in Britain on 5th November? 4. What children do on November 5th? 5. What do know about the most famous New Year celebration?   3rd group: Outstanding People of Great Britain Great Britain made a great contribution to the science, literature, music and arts of the world. It gave mankind a lot of outstanding scientists, writers and poets, musicians and painters. Thomas More, who lived in the 15th century was an outstanding humanist, scientist and statesman. His work “Utopia” brought him worldwide acknowledgement. Many prominent people were influenced by his ideas of a free democratic state described in “Utopia”. William Shakespeare is one of the most famous writers in the world. His plays “Romeo and Juliet”, “Hamlet, Prince of Denmark”, “King Lear”, “Macbeth” were translated into almost every language and staged in every theatre. He described the characters and feelings, which can be called international and living forever. Daniel Defoe, Robert Burns, Walter Scott, Charles Dickens, Lewis Carroll are only a few names well-known all over the world. William Hogarth, Sir Joshua Reynolds, Thomas Gainsborough, John Constable contributed to the world’s painting treasures. Great Britain has also given the world many outstanding scientists. Alexander Fleming, the discoverer of penicillin was born in Scotland. He spent his working hours almost entirely in hospitals and laboratories. His discovery of penicillin did more to help suffering people than anything else for centuries. When he died in 1955 his old friend said: “… by his work he relieved more suffering than any other living man”. Ernest Rutherford, a famous English physicist worked in the field of radioactivity. His brilliant researches established the existence and nature of radioactive transformations. He was one of the founders of the atomic theory of physics and creators of the first atomic model. Isaac Newton one of the greatest men in the history of science was born in a little village in the middle of the 17th century. He studded math at Cambridge University. Newton's contribution to physics astronomy and math is so great that, he may be considered the founder of the mordent mathematics and physics. He discovered the law of motion and the universal law of gravitation. He studded the nature of light and colour and came to the conclusion that white colour consists of many different colours known as spectrum. He died when he was 84 and was burred at Westminster Abbey. Charles Darwin was born in the beginning of the 19th century. He was a great biologist. He created a new theory of evolution. Once there were only simple organisms living in the seas, hundreds millions of years they have developed to produce all the different kind animals and plants we knew today. Michael Faraday was born at the end of the 17th century. He was interested in electricity very much and spent long months studding this strange force. He discovered that electricity passed from the magnet to the wires and cowbell become a strong electric current. So he opened many laws of electricity and magnetism. Lord Rutherford the great pioneer of nuclear physics received the Nobel Prize in 1908 for his investigations into decay of elements chemistry of radiated substances. Alexander Fleming discovered penicillin in 1929. All of them considered hard labour and love for mankind to be the main reason of their success. [41],[42] Question: 1. Who lived in the 15th century and was an outstanding humanist, scientist and statesman? 2. Tell about William Shakespeare? 3. Who was Alexander Fleming? 4. When was Charles Darwin born? Who was he? 5. What Alexander Fleming discovered? 6. Who received the Nobel Prize in 1908?   Task 1. To make a dialogue. Well, lets pronounce some phrases you can use in your conversations. Now, children, imagine, you are tourists in London and act your dialogues according to your situation. Task 2. To write letter to their foreigner friends. Task 3. Quiz from previous lesson.   What was the theme of our lesson? Did you understand it? What was difficult for you? Do you like the lesson? Ex.8.p.94. To write essay. The theme of essay is “Traveling to London”   The marks for the lesson are…			Pictures   Cards, pictures

Қосымша №2

Theme: Types of tourism
		Number present :	Absent:
The aims of the lesson		introduce most pupils with the new theme using the new methods; train pupils to speak, to write correctly; develop pupils’ speaking, reading and writing skills.
Lesson objectives		All learners will be able to:
		Understand and speak about the idea of the text using new words
		Most learners will be able to:
		ask and answer the questions about the idea of the text using new words
		Some  learners will be able to:
		createown sentences with new words and grammar.
Resources:		pictures, book, cards, presentation
Plan
Planned timings	Planned activities			Resource
Beginning of the lesson (3 min) Warm-up (4 min) The main part: (20 min) Practice: (8 min) Summary: (2 min) VI.Giving home task: (1min) VI. Marks:         (2 min)	Stand up! Good afternoon, children. How are you? Who is on duty today? Who is absent? What day is it today? What month is it now?      Before the lesson, we’ll play the game “Teacher says” (to introduce with the game and play). Let’s start our lesson. Now, open your copybooks and write down the date and theme of the lesson. Ok, Let’s begin our new lesson. Today we’ll continue to speak about the UK. Look at the map. London is the capital of Great Britain and the UK. This is the flag of the UK. At your Geography lesson you’ll also speak about this country but today we’ll travel to the most famous sights of  the UK. Be attentive and you’ll learn some interesting facts about the sights. Look at the pictures. Task 1. Talk to your partner about the pictures. England is a land of ancient cities, royal palaces, massive cathedrals, and legendary sites. Mighty castles, stately homes, glorious gardens, and tiny picturesque villages enhance the natural beauty of the countryside. Famous Landmarks in London Stonehenge Stonehenge is the most famous prehistoric monument in Britain. It is a circle of stones. Stonehenge is situated on Salisbury Plain in the county of Wiltshire.   Windsor Castle Windsor Castle has been a royal residence for over 900 years and today is one of the homes of Queen Elizabeth ll. The royal standard flies from the round tower of the Castle when the Queen is in residence. Windsor Castle has dominated the river Thames for over 900 years. It was built by the Normans from timber and later rebuilt in stone.   Hadrians Wall Hadrian's Wall, a stone wall barrier built to separate the Romans and the Picts tribes in Scotland 2000 years ago. It allowed Roman soldiers to control the movements of people coming into or leaving Roman Britain. It was so well built that you can still see parts of it today. Kings College, Cambridge King’s College, founded in 1441 by Henry VI, is a constituent college of the University of Cambridge. The chapel, is home to the world-famous Choir.   The White Cliffs of Dover The White Cliffs of Dover are truly one of the most famous English landmarks. These distinctive cliffs have been a welcoming site for returning sailors through the many centuries.   Buckingham Palace Buckingham Palace is one of the most popular landmarks in London. It is the London home of the British Royal family. The 600 room palace is surrounded by a 40 acre garden.   The Palace of Westminster The Palace of Westminster, known also as the Houses of Parliament, is where the two Houses of the Parliament of the United Kingdom (the House of Lords and the House of Commons) conduct their sittings. The Palace lies on the north bank of the River Thames in the London borough of the City of Westminster. Tower of London This royal fortress, on the north banks of the River Thames, was built by William the Conqueror, following his successful invasion in 1066. It has been added to over the years by the various monarchs. The Tower, or Bloody Tower as it is known, has been host to many famous executions and imprisonments, including those of Anne Boleyn, Catherine Howard, Lady Jane Grey and Sir Walter Raleigh. The Jewel House, which houses the Crown Jewels, lies within the confines of the Tower of London.   The London Eye   The London Eye, next to County Hall, is another of London’s most modern landmarks. It is the world’s biggest ferris wheel, and will carry 800 passengers at a time on a thirty-minute ride. From its highest point of 450 feet, it promises views of up to 25 miles.   St Paul's Cathedral The dome of St Paul's Cathedral is the second biggest dome in the world, after St Peter's in Rome. The first St Paul's Cathedral was built in 604 AD but burnt down in 675. The rebuilt cathedral was again burnt down in the Great Fire of London in 1666.   Now look at the photos of the places you have spoken about. So, my friends, imagine, you are really in London. Close your eyes, relax and see yourselves near the Houses of Parliament. Listen the sounds of Big Ben. Well, you have visited London. Lets summarize the information about it. What sights of London do you like most of all and what do you know about them? Task 2. What is the most commonly used means of transport in your country? How do you prefer to travel? Why? In three minutes write a few sentences on the topic. Compare your answers with a partner.   - What can you say about our lesson? Did you like it? Was it interesting? - Thank you for the lesson!   To write an essay about sight of the UK.   Today your marks are….			Pictures, presentation

 

Қосымша №3

Theme: Health
		Number present :	Absent:
The aims of the lesson		introduce most pupils with the new theme using the new methods; train pupils to speak, to write correctly; develop pupils’ speaking, reading and writing skills.
Lesson objectives		All learners will be able to:
		· use words on topic Health;  · makesentences about their healthy habits and activities; · demonstrate topic related vocabulary in sentences.
		Most learners will be able to:
		express their opinions about value of healthy habits.
		Some  learners will be able to:
		analyse some hobbies and leisure activities and differentiate them for groups
Resources:		pictures, book, cards, presentation
Plan
Planned timings	Planned activities			Resource
Beginning of the lesson (3 min) Warm-up (4 min) The main part: (20 min) Practice: (8 min) Summary: (2 min) VI.Giving home task: (1min) VI. Marks:         (2 min)	Stand up! Good afternoon, children. How are you? Who is on duty today? Who is absent? What day is it today? What month is it now? Before the lesson, we’ll play the game “game with fingers” (to introduce with the game and play). Let’s start our lesson. Now, open your copybooks and put down the date and theme of the lesson. The theme of our lesson is “Health”. Let’s talk about British meals and sports which are affected to health.   Task 1.Read the text. Talk to your partner about meals.     Meals in Britain Since the 1970's eating habits in Britain have undergone a change. People have been encouraged by doctors, health experts and government advertisements to eat less fat and more fibre. Fat is believed to be one of the major causes of obesity and heart disease. Forty per cent of adults in Britain are overweight and Britain has one of the highest death rates due to cardiovascular disease in the world. Britons have also become more aware of calories, the energy value of food. Some people count the number of calories they eat every day, so that they can try to take in fewer calories and lose weight. Food manufactures have started to help the general public to make more informed choices about what they eat. So the traditional British breakfast is bacon, eggs or sausages, preceded by fruit and followed by toasts. Britons may eat this breakfast at weekends or on special occasions but prefer a smaller and healthier meal to start a day. Lunch is a light meal and is eaten at school or work. Lunch takes 40 minutes. Dinner is usually the main meal of the day and consists of two courses. In recent years, foreign foods have become a regular part of the British diet. Indian and Chinese dishes are particularly popular for evening meals. Take-aways became extremely popular in the 1980 's. The traditional British take-away is fish and chips eaten with salt and vinegar and served in an old newspaper. The British are famous r their love of sweet things and afternoon tea with sandwiches; scones, jam and several kinds of cake, was once a traditional custom. Most working people don't have tea as an afternoon "meal", but they do have a short break in the middle of the afternoon for a cup of tea. Tea is often also drink with lunch and dinner. Task 2. What is the most commonly used means of health in your life? Why? In three minutes write a few sentences on the topic. Compare your answers with a partner. There are many proberbs in English. Let’s talk about proberbs. In English Translation English equivalent Время Better late than never Лучше поздно, чем никогда Лучше поздно, чем никогда Early to bed and early to rise makes a man healthy, wealthy and wise Кто рано ложится и рано встает, здоровье, богатство и ум наживет Кто рано ложится и рано встает, здоровье, богатство и ум наживет Never put off till tomorrow what you can do (can be done) today Никогда не откладывай на завтра то, что можешь сделать сегодня Сегодняшней работы на завтра не откладывай. Деньги     Better go to bed supperless than rise in debt Лучше ложиться не поужинав, чем вставать в долгу Ешь хоть репу вместо ржи, а чужого не держи Money begets money Деньга деньгу наживает Деньги к деньгам идут Money has no smell Деньги не пахнут Деньги не пахнут Дом Every bird likes its own nest Всякая птица свое гнездо любит Всяк кулик свое болото хвалит. My house is my castle Мой дом — моя крепость В своем доме как хочу, так и ворочу Дружба A friend is never known till needed Друга не узнаешь, пока не понадобится его помощь Без беды друга не узнаешь A Joke never gains an enemy but often loses a friend Шуткой врага не задобришь, а друга можешь оттолкнуть Шути, да осторожно, а то в беду попасть можно. Old friends and old wine are best Нет ничего лучше старых друзей и старого вина Вещь хороша, пока новая, а друг — когда старый Еда     Appetite comes with eating Аппетит приходит с едой Аппетит приходит во время еды. Чем больше ешь, тем больше хочется Не that would eat the fruit must climb the tree Тот, кто любит фрукты, должен влезть на дерево, чтобы их сорвать Без труда не вытащишь и рыбки из пруда. Здоровье Good health is above wealth Доброе здоровье дороже богатства Здоровье дороже денег. Laughter is the best medicine Смех — лучшее лекарство Смех — лучшее лекарство Любовь     Love cannot be forced Силою любить не заставишь Сердцу не прикажешь Love me, love my dog Любишь меня, люби и мою собаку Любишь меня, люби и собаку мою. Make love not war Занимайтесь любовью, а не войной Лучше худой мир, чем добрая ссора Погода     After rain comes fair weather После ненастья наступает хорошая погода Не всё ненастье, будет и красное солнышко Small rain lays great dust Небольшой дождь густую пыль прибивает Мал золотник, да дорог Путешествия Follow the river and you'll get to the sea Иди вдоль реки — к морю выйдешь По нитке до клубка дойдешь It is a long lane that has no turning Дорога без поворотов длинна Не все ненастье, проглянет и красное солнышко The furthest way about is the nearest way home Самая длинная окольная дорога — ближайший путь домой Тише едешь— дальше будешь Семья Behind every great man there’s a great woman За каждым великим мужем стоит великая женщина Муж - голова, а жена - шея Marriages are made in heaven Браки заключаются на небесах Суженого ни обойти, ни объехать The falling out of lovers is the renewing of love Милые бранятся, только тешатся Милые бранятся, только тешатся Счастье All is well that ends well Всё хорошо, что хорошо кончается Всё хорошо, что хорошо кончается. Don’t worry, be happy Не беспокойся, будь счастлив Утро вечера мудренее Учёба     It is never too late to learn Учиться никогда не поздно Учиться никогда не поздно. Learn wisdom by the follies of others Учись мудрости на чужих ошибках Только дураки учатся на своих ошибках   Task 3. Give Russian equivalents of the English proverbs All is well that ends well   Learn wisdom by the follies of others   Marriages are made in heaven   It is a long lane that has no turning   After rain comes fair weather   Love me, love my dog   Good health is above wealth   A friend is never known till needed     - What can you say about our lesson? Did you like it? Was it interesting? - Thank you for the lesson! To find many proverbs and theirKazakh equivalents. To make own sentence about “Healthy habits” Today your marks are….			Pictures, presentation

Қосымша №4

Theme: Famous travellers
		Number present :	Absent:
The aims of the lesson		introduce most pupils with the new theme using the new methods; train pupils to speak, to write correctly; develop pupils’ speaking, reading and writing skills.
Lesson objectives		All learners will be able to:
		speak and write new words correctly.
		Most learners will be able to:
		answer the questions using new words.
		Some  learners will be able to:
		create own sentences with new words and grammar.
Resources:		pictures, book, cards
Plan
Planned timings	Planned activities			Resource
Beginning of the lesson (3 min) Warm-up (4 min) The main part: (20 min) Practice: (8 min) Summary: (2 min) VI.Giving home task: (1min) VI. Marks:         (2 min)	Stand up! Good afternoon, children. How are you? Who is on duty today? Who is absent? What day is it today? What month is it now?   British people like to play games. We like to play too. Lets play a game "Magic box". One by one take a strip from the hat and answer the question, which is written there.I will be the first. I want to tell about the traditions of these countries. Let’s start our lesson. Now, open your copybooks and put down the date and theme of the lesson. The theme of our lesson is “Famous travellers”.                    Task 1.Reading the texts about famous travellers: Christopher Columbus, James Cook   Christopher Columbus Why is Columbus Famous? Who was Columbus? Columbus was an explorer. In 1492, he sailed from Europe to America. He and his sailors crossed the Atlantic Ocean, not knowing where they would land. It was a voyage into the unknown. After Columbus, other Europeans began to explore and settle in America. When did he live? Christopher Columbus was born in 1451. It was a time of new ideas and discoveries in Europe. We call this time the Renaissance - a word that means 'rebirth'. People were making maps of new lands. They were building ships to explore places they had never visited before. What did Columbus do? Columbus did not 'discover' America. There were many people already living there. Vikings from Europe had landed in America 500 years before. But Columbus did not know that. His voyage started regular contact between America and Europe. What Columbus discovered A New World Columbus sailed on to Cuba and Hispaniola. He explored a world new to Europeans. People later called it the New World. Native Americans Native American people lived on the islands. Columbus called them 'Indians', because he thought he'd landed in 'the Indies' (Asia). At first the Native Americans were pleased to see the visitors. Columbus gave them cheap presents and bells. But he also claimed their islands for Spain! Shipwreck On Christmas night 1492 the Santa Maria was wrecked. It hit a reef. The other two ships sailed home. Columbus left 40 men behind. He took some captive Native Americans with him. He landed in Spain in March 1493. Captain James Cook (1728 - 1779)  Cook was an 18th century explorer and navigator whose achievements in mapping the Pacific, New Zealand and Australia radically changed western perceptions of world geography. As one of the very few men in the 18th century navy to rise through the ranks, Cook was particularly sympathetic to the needs of ordinary sailors. James Cook was born on 27 October 1728 in a small village near Middlesbrough in Yorkshire. His father was a farm worker. At the age of 17, Cook moved to the coast, settling in Whitby and finding work with a coal merchant. In 1755, Cook enlisted in the Royal Navy, serving in North America where he learnt to survey and chart coastal waters. In 1769, the planet Venus was due to pass in front of the Sun, a rare event visible only in the southern hemisphere. The British government decided to send an expedition to observe the phenomenon. A more secret motive was to search for the fabled southern continent. Cook was chosen as commander of the Whitby-built HMS Endeavour. Those on board included astronomer Charles Green and botanist Joseph Banks. Endeavour arrived in Tahiti in April 1769 where Green was able to observe the transit of Venus. Endeavour continued on to New Zealand, and then sailed along the length of Australia's eastern coast, which had never before been seen by Europeans. Cook claimed it for Britain and named it New South Wales. Cook and his crew then returned home, arriving in July 1771. In 1772, not satisfied by his previous exploits, Cook set out on a second voyage to look for the southern continent. His two ships sailed close to the Antarctic coast but were forced to turn back by the cold. They then visited New Zealand and Tahiti, returning to England in 1775. Cook's third voyage was to find the North-West Passage that was believed to link the Atlantic and Pacific oceans. Unable to find the fabled route, Cook took his two ships south and explored the island of Hawaii. Relations with the islanders were soured after the theft of a ship's boat. On 14 February Cook tried to take the local leader hostage. There was a scuffle and Cook was stabbed and killed. He was born in England in 1728. He made three voyages to different places: the Pacific Ocean, Australia, New Zealand, Hawaii, the Antarctic, and Arctic. He discovered the Hawaiian Iilands. He was born in Italy in 1451. He was a sailor and made many voyages. In 1492 he started a journey with three ships. It was long and difficult. He discovered America in 1492. Ex: 2. Reading about Shoqan Ualikhanov and translating it. Shoqan Ualikhanov was born in November in 1935. He was a Kazakh scientist, ethnographer and historian. Shoqan spend his childhood in his father’s traditional yurt. His father sent him to a small private school in 1842 when he was six. He moved to his grandmother’s home. Ualikhanov entered the military academy in Omsk in 1847. He read a lot of books in Russian. He travelled in Central Asia in the late 1850s. In 1856 he went to the region of Issyq Kul where he had his first successful expedition. In 1857 he went to Russia to report about the results of the expedition and there he became the member of the Russian Geographical Society. On June 28, 1858, Shoqan Ualikhanov began his second expedition. He had a caravan of 43 men, 101 camels and 65 horses. The caravan arrived in Kashgar in early October of 1858. During his travels he collected a lot of materials about traditions and customs of the people in the places he visited. He returned to his native steppe region because he became seriously ill in the spring of 1861. He died on April 10, 1865 at the age of 29. His works are still popular. Ex: 3. Making questions. Make questions with these words and give an answer for them. 1st group: was When he born / school When he did go private to 2nd group: study Where did he / returned native did Why he to region his 3rd group: during he What did do his travels / did die he When Ex: 4. Talking years. What do these numbers refer to? 1835 1856 1842 1850 1861 1857 1865 1858 Example: 1835 – This is the year when Shoqan Ualikhanov was born   VI. Conclusion Make Adjectives from Nouns James Cook was a _________(fame) traveller Nikolai Przhewalski opened a new era of ______(centre) Asia Shoqan grown up in _______(tradition) yurt   - What can you say about our lesson? Did you like it? Was it interesting? - Thank you for the lesson! Write letterto travelers.     Today your marks are….			Pictures

Қосымша №5

Theme: Sport in our life
		Number present :	Absent:
The aims of the lesson		introduce most pupils with the new theme using the new methods; train pupils to speak, to write correctly; develop pupils’ speaking, reading and writing skills.
Lesson objectives		All learners will be able to:
		speak and write new words correctly.
		Most learners will be able to:
		answer the questions using new words.
		Some  learners will be able to:
		create own sentences with new words and grammar.
Resources:		pictures, book, cards
Plan
Planned timings	Planned activities			Resource
Beginning of the lesson (3 min) Warm-up (4 min) The main part: (20 min) Practice: (8 min) Summary: (2 min) VI.Giving home task: (1min) VI. Marks:         (2 min)	Stand up! Good afternoon, children. How are you? Who is on duty today? Who is absent? What day is it today? What month is it now?   Before the lesson, we’ll play the game “Mike says”. Let’s start our lesson. I will check your hometask from the copybook because at the end of the lesson I will take your copybooks. Do you understand me? Let’s start our lesson. Now, open your copybooks and put down the date and theme of the lesson. The theme of our lesson is “Sport in our life”. Let’s talk about sport. Look at the presentation. Soccer/ˈsɒkə / ▸ noun [mass noun] a form of football played by two teams of eleven players with a round ball which may not be handled during play except by the goalkeepers. Also called football and Association football. The object of the game is to score goals, by kicking or heading the ball into the opponents' goal. The game originated in England, and is played according to rules established by the Football Association, which has organized the major English knockout competition, the FA Cup, since 1872. The international game is administered by the International Football Federation (FIFA), which is responsible for the World Cup. – ORIGIN late 19th century: shortening of Assoc. + -er4. Baseball /ˈbeɪsbɔːl / ▸ noun [mass noun] a ball game played between two teams of nine on a diamond-shaped circuit of four bases. It is played chiefly as a warm-weather sport in the US and Canada: a game of baseball [as modifier] a baseball player. [count noun] the hard ball used in baseball. Badminton /ˈbadmɪnt(ə)n / ▸ noun [mass noun] a game with rackets in which a shuttlecock is hit back and forth across a net. – ORIGIN mid 19th century: apparently named after Badminton House in SW England, country seat of the Duke of Beaufort..   Сricket /ˈkrɪkɪt / ▸ noun [mass noun] an open-air game played on a large grass field with ball, bats, and two wickets, between teams of eleven players, the object of the game being to score more runs than the opposition: a game of cricket [as modifier] a cricket bat. Cricket is played mainly in Britain and in territories formerly under British rule, such as Australia, South Africa, the West Indies, New Zealand, and the Indian subcontinent. The full game with two innings per side can last several days; shorter single-innings matches are usual at amateur level and have become popular at professional level since the 1960s. – PHRASES a cricket score British informal (in sports other than cricket) an unusually high score: England looked set to run up a cricket score when they went four tries ahead. not cricket British informal something contrary to traditional standards of fairness or rectitude: an appeal by the Crown against too lenient a sentence is simply not cricket. – ORIGIN late 16th century: of unknown origin. Cricket also means as a small, brown insect, something like a grasshopper, that jumps along and makes a shrill noise by rubbing its wings together. Croquet/ˈkrəʊkeɪ , , ˈkrəʊki/ ▸ noun [mass noun] a game played on a lawn, in which wooden balls are driven through a series of square-topped hoops by means of mallets: [as modifier] a croquet lawn. [count noun] an act of croqueting a ball. ▸verb (croquets /ˈkrəʊkeɪz/, croqueting /ˈkrəʊkeɪɪŋ/, croqueted /ˈkrəʊkeɪd/) [with object] drive away (an opponent's ball) by holding one's own ball against it and striking this with the mallet. A player is entitled to do this after their ball has struck an opponent's. – ORIGIN mid 19th century: perhaps a dialect form of French crochet ‘hook’. Rugby union[ˈrʌgbɪ ˈjuːnjən] ▸ noun [mass noun] a form of rugby played in teams of fifteen. Unlike rugby league, the game was originally strictly amateur, being opened to professionalism only in 1995. Rugby league ▸ noun [mass noun] a form of rugby played in teams of thirteen, originally by a group of northern English clubs which separated from rugby union in 1895. Besides having somewhat different rules, the game differed from rugby union in always allowing professionalism. Discuss[dɪsˈkʌs], a heavy, round piece of stone or metal thrown in ancient Greek games. The discuss throw, one of the contests in the Olimpic Games.   Netball /ˈnɛtbɔːl / ▸ noun [mass noun] a seven-a-side game in which goals are scored by throwing a ball so that it falls through a netted hoop. By contrast with basketball, a player receiving the ball must stand still until they have passed it to another player. [count noun] the ball used in netball. Netball is a ball sport played by two teams of seven players as a basketball game.Its development, derived from early versions of basketball, began in England in the 1890s. Lacrosse/ləˈkrɔs/ Noun [masss noun] a team game, originally played by North American Indians, in which the balls is thrown, carried, and caught with a long – handled stick having a curved L – shaped or triangular frame at one end with a piece of shallow netting in the angel. - ORIGIN mid 19th century: from French (le jeu de) La crosse’(the game of) the hooked stick’. Compare with cross. Task 1.Match the words. 1.To play this game you need a ball and a basket 2. To do this sport you need a field with holes, a club and a white ball. 3. To do this sport you need a swimming suit, a swimming – pool, a ball and a goal. 4. To play this sport you need skates, a puck, a skating – rink and a stick. 5. To play this sport you need a helmet, a glove, a bat and a ball. 6. To do this sport you need a sports suit, a helmet, glasses, trainers and a bike. 7. To do this sport you need a balloon and a strong wind. 8. To da this sport you need a helmet, a boat, a strong stream. Golf   Water polo   Baseball   Basketball   Balooning   Ice Hockey   Cycling   White water rafting   - What can you say about our lesson? Did you like it? Was it interesting? - Thank you for the lesson!   See also kinds of sports from different dictionary and write an essay abour sport.   Today your marks are….			Pictures, presentation

Кездесетін реалиялар тізімі:

Саяхат: the United Kingdom of Great Britain

 Northern Ireland

The British Isles

Ireland

North Sea

English Channel

Atlantic Ocean

Irish Sea

Wales

Scotland

Cheviots

 Pennines

Cambrian mountains

East Anglia

The Thames

Mersey, Trent, T Clyde and Bristol Avon

Birmingham, Manchester, Leeds, Liverpool, Glasgow and Bristol

Wiltshire

Танымал тұлғалар

Thomas More

William Shakespeare

Daniel Defoe,

Robert Burns,

Walter Scott,

Charles Dickens,

Lewis Carroll

William Hogarth,

Sir Joshua Reynolds,

Thomas Gainsborough,

 John Constable

Alexander Fleming

Ernest Rutherford

Isaac Newton

Charles Darwin

Michael Faraday

Lord Rutherford

Queen Elizabeth ll

William the Conqueror

Anne Boleyn

 Catherine Howard

Lady Jane Grey

Sir Walter Raleigh

King James 1st

 

Атақты шығармалар

Utopia

Romeo and Juliet

Hamlet, Prince of Denmark

King Lear

 Macbeth

Мақал - мәтелдер

Better late than never

Early to bed and early to rise makes a man healthy, wealthy and wise

Never put off till tomorrow what you can do (can be done) today

Better go to bed supperless than rise in debt

Money begets money

Money has no smell

Every bird likes its own nest

My house is my castle

A friend is never known till needed

A Joke never gains an enemy but often loses a friend

Old friends and old wine are best

Appetite comes with eating

Не that would eat the fruit must climb the tree

Good health is above wealth

Laughter is the best medicine

Love cannot be forced

Love me, love my dog

Make love not war

After rain comes fair weather

Small rain lays great dust

Follow the river and you'll get to the sea

It is a long lane that has no turning

The furthest way about is the nearest way home

Behind every great man there’s a great woman

Marriages are made in heaven

The falling out of lovers is the renewing of love

All is well that ends well

Don’t worry, be happy

It is never too late to learn

Learn wisdom by the follies of others

Спорт

Soccer

Baseball

Badminton

Cricket

Croquet

Rugby union

Discuss

Netball

Lacrosse

Салт - дәстүрлер

the Marble Championship,

Morris Dancing

the Boat Race

Easter Sunday

Oxford University

Grand National horse race

All Halloween's Eve

Saint's Day

Bonfire Night.

New Year

Guy Fawkes

Trafalgar Square

Edinburgh Festival

Eisteddfod

Көрікті жерлер (Достопримечательности)

Stonehenge

Windsor Castle

Hadrians Wall

Kings College, Cambridge

The White Cliffs of Dover

Buckingham Palace

The Palace of Westminster

Tower of London

Bloody Tower

The Jewel House

The London Eye

St Paul's Cathedral

 

 

Список реалий:

Путешествие:

Выдающиеся люди

Пословицы

Спорт

Традиции

---

Дата добавления: 2018-06-01; просмотров: 760; Мы поможем в написании вашей работы!

Поделиться с друзьями:

---

---

Мы поможем в написании ваших работ!