Дриопитектер мен австролопитектер

Энгельстің «Маймылдың адамға айналу» атты еңбегі Адамның тарихи дамуы жайында жаңа ұғым енгізген, бірінші жаратылыс зерттеушісі Ж. Б. Ламарк болды. Ол адамның арғы тегі, алғашында ағашта өрмелеп жүрген, одан жерге түсіп тік жүру әдісіне кешкен маймыл тәрізді жануар болды деген гипотеза жасайды. Ламаркше, тік жүру — дененің тік болып қалыптасуына және табанның өзгеруіне жеткізді. Топтанып жүру сөздің дамуына және тіл шығуына себеп болды. Ч. Дарвин «Түрлер тегі» деген кітабының бірінші баспасында ол бұл еңбегім «адамның шығу тегі мен оның тарихы жөніндегі мәселеге жол ашады» деп қана қойған болатын. Тек қана 12 жылдан кейін 1871 жылы оның осы проблемаға арналған кітабы басылып шықты. «Адамның тегі және жыныстық сұрыптау» атты бұл кітабындағы негізгі идея — адам кұдайдың құдіретімен жаралған жоқ, ол жануар дүниесінің тарихи дамуының нәтижесінде пайда болды деп тану. Адамның тегі проблемасын шешуде бұл кітаптың орасан зор маңызы болды. Бұл кітап идеяларының көлемділігі және оны дәлелдеудегі нақтылы материалының көптігімен таңдандырды. Бірақ ол антропогенездің басты себебін, демек адам қалпына келудегі өзіндік ерекшелікті ашып бере алған жоқ. Бұл ерекшелік адамның еңбектегі іс-әрекеттерінде екендігін «Маймылдың адамға айналу процесіндегі еңбектің ролі» (1896 ж.) атты еңбегінде Ф. Энгельс көрсетіп берді. Барлық омыртқалы жануарлардың ішінен өзінің құрылысы жөнінде адам приматтар отрядының өкілдеріне өте ұқсас. Қазіргі кезде бұл отрядқа адам мен маймылдар ғана жатқызылады. Приматтар—сүт қоректілердің ең жоғарғы сатыдағы курделі құрылысты отряды. Негізгі белгілері сәйкес болуына байланысты адам приматтар отрядына жатқызылады. Бұл отряд екі отряд тармағына бөлінеді: 1) жалпақ мұрынды маймылдар және 2) құшық мұрынды маймылдар. Жалпақ мұрынды маймылдар Орталық және Оңтүстік Америкада таралған. Олардың екі мұрын тесіктерінің арасын жалпақ перде бөліп танаулары екі жаққа қарай делдиіп тұрады. Құйрығы ұзын, ұстау органы міндетін атқарады. Әрбір жақ сүйегінде 18-ден тістері болады. Бұларға ермекші тәрізді маймыл, бақырауық қара және ойнампаз маймылдар жатады. Қушық мұрынды маймылдар Африка мен Оңтүстік Азияда мекендейді, бұлардың қазба қалдығы Европадан табылды. Мұрын аралық пердесі жұқа. Құйрығы ұзын болуы мумкін, бірақ ол еш уақытта ұстау қызметін атқармаған, бірсыпыра түрлерінде құйрық жойылып кеткен. Әрбір жақ сүйегінде16-дан тістері болады. Қушық мұрынды маймылдардың отряд тармағында төрт тұқымдас бар: мартышкалар, гиббондар, адам тәрізді маймылдар және адамдар. Отряд тармағында ең көбі мартышка тұқымдасы. Бұларда ұзын құйрық, ұрт қалтасы және шонданай сүйелі болады. Бұл тұқымдасқа мартышкалар, павиандар және макаккалар жатады. Белгілер жиынтығы жөнінен адамға едәуір жақын формалары шимпанзе болып табылады.Ең алдымен көзге түсетіні — адам скелетіндегі сүйектердің бәрі адам тәрізді маймыл скелетіндегі сүйектерге гомологті болады.Бұлшық еттерін және ішкі органдарының қайсысын алсақ та сол сияқты ұқсастық байқалады. Тіпті нерв системасының құрылысында да және миының кейбір бөліктерінде де көптеген ұқсастықтар бар. Тағы бір көңіл аударатын жағдай, ми құрылысы жөнінен жоғары сатыдағы маймылдар төменгі сатыдағы маймылға жақын емес, адамға жақынырақ. Мысалы, адам тәрізді маймылдардың миынын маңдай бөлімі едәуір дамыған және оның ми қыртысындағы адамның сөйлеу процесіне сәйкес бөлімінің күрделілігі де гомологті. Осының бәрі адам тәрізді маймылдардың төменгі сатылы маймылдардан үлкен айырмашылығы бар екенін көрсетеді. 2. Артық өнімнің жинақталуы, жеке меншіктің шығуы мен мүліктік теңсіздік. Класс қалыптасу дәуірінде адамзаттың экономикалық дамуының біркелкілігі және алуан түрлілігі Палеолит дәуіріндегі тарихи дамудың біркелкілігі сыртқы мәдениеттің әртүрлі формаларында және мамандандырылған асыл тұқымды табиғаттың әртүрлі табиғатынан көрінді. Бұл жолда тағы бір қадам болды, біз еске түсірсек, адами ұжымдар аң аулаушы, балықшылар мен коллекторлар, металдар, және, әсіресе, темір дәуіріне көшуді жалғастыратын ауыл шаруашылығы мен малдың пайда болуы болды бұл процесті күшейтуге мүмкіндік берді. Теңсіздікті көрсететін құбылыс. тарихи дамудың және археологиялық логи келісімдерінің, атап айтқанда материалдық мәдениет объектісінің аумақтық шектелген кешендерінің. археологиялық дақылдар атауын алды, неолит дәуірінде едәуір дамуына қол жеткізді. Бірақ оның ең жоғары гүлдендірілген сарайлары қазіргі уақытта қарастырылады. Мысалы, Еуропаның ең зерттелген археологиялық аумағында. ондаған осындай дақылдар анықталды. Олардың әрқайсысы ерекше ерекшеліктерімен ерекшеленеді. Кейбір жеке экономикалық әрекеттерден бастап керамиканы безендіруге байланысты. Археологиялық курстар туралы жалпы түсінік береді. Біз экономикалық де сенікі эльф адам топтарда мұнда ең маңызды шолуды confine'm фермерлер мен бақташылар осы кезең бөлу экологиялық шартты табиғат болды: үлкен өзен аңғарлары әрқашан sredoto- chiem басым ауыл шаруашылығы ұжымдары болды. Тоған аудандар көбінесе ірі қара мал басы. Алайда, географиялық қоршаған ортаға Nost және дала адамның тәуелділігі, ол қазірдің өзінде алғашқы қауымдық қоғам тарихы vysokoraznitom осы нүктесінде абсолютті болған жоқ, әсіресе, өйткені, абсолюттік ешқашан болған емес. террассалар өрістер ұйыммен шаруашылығы жоғары orornoe әзірлеу, бір тартым күші параллель ретінде ұстап және жануарлар өнімдерін қолданып бірлесіп оны пайдалана отырып, мал фермерлер сақталады. Айтпақшы, бұл Еуропа ауылшаруашылығы өсімдіктерін өсірумен айналысатын алдыңғы қатарлы аймақ болатын. Тек таулы аудандарда мал шаруашылығынан ауылшаруашылығы жетіспеді. бірақ экономикасы таза емес Сейшел аралдары болған жоқ. Еуропа орман аймағында тайпалық аңшылық топтары кейбір жерлерде өмір сүрді. балықшылар, олардың көпшілігі Балтық теңізі жағалауында және Ладога, Омбы және басқа да ірі көлдерде болды. Мәдени кешені бүкіл Еуразияның солтүстік жағалауы бойымен созылды. Еуразияның солтүстігінде орналасқан. Аляска. каналда, және Гренландия аңшылық оңтүстігінде кейбір аудандарда, дегенмен, Еуразиялық дала аймағында арқылы жарақат мал немесе қақ жарылды кабинасы ауыл шаруашылығында негізделген, теңіз сүт қоректілерін кешенді экономиканың аңшылық болып табылатын, мамандандырылған сипаттағы осы уақытта сатып алынған Мысалы, Моңғолия, Орталық Азия, Орталық және Батыс Азия және шөлді жерлерде оңтүстік таулы аудандарында бірқатар. мал шаруашылығының көшпенділігі басым болды. Негізінде, Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Азияда жергілікті табиғи жағдайларға байланысты өзгертілген экономикалық құрылымдардың жиынтығы енгізілді. 3. Садақтың қолданған кездегі аңшылық пен құрал саймандардағы ерекшеліктер.  Ерте аналық рулық қауым дамуындағы келесі кезең мезолиттің арх-қ ескерткіштері б/ша қадағаланады. Мезолиттің бас кезі мұз құндақтың түпкілікті еріп, жер бетінде жалпы осы заманғы климаттың орнығуымен сай келеді. Флора мен фауналар азды-көпті осы заманғы түрге ие болады. Оңт. ж/е Орт.Еур-да мұздық дәу-ң аяғынан бастап солт. бұғысы жойылды. Аңшылардың негізгі табысы бұлан, кер марал, зубр, қабан, қара құйрық, сондай ақ ұсақ жануарлар мен суда жүзетін құстар болды. Мезолиттік тех-ға микролиттердің кішкентай (ұзындығы 1-2 см) үш бұрыш, ромб, трапеция, сегмент формалы шақпақ қарулардың таралуы тән болып келеді. Микролиттер сүйек н/е ағаш жақтаулардың ұзынша ойындыларын да, ілмек ретінде пайд-ды. Микролиттерден шақпақты тілетін шеті бар ағаш н/е сүйек қару осылай келіп шықты. Мезолит тех-ң аса маңызды жетістігі садақ пен жебені ойлап табу болды. Садақтың сонау мадлен дәу-де табылуы ықтимал, бірақ оның таралуы сөзсіз мезолит дәу-не ғана жатады. Бұл алыстан соғатын жаңа қару аңшылықтың дамуына жаңа түрткі салды. Солт. аймақтарда, мезолиттің аяғында, жалпы әртүрлі аудандарда тұрпайы орамдалған соққылайтын құралдар, балғалар, қайлалар, шот балғалар п.болады, гарпунның кеңінен таралуы жұрттардан көптеген мөлшерде балық сүйектерінің табылуы, балық шаруашылығының интенсивті дамығанын көрсетеді. Мезолиттік адамдар ары қарай солт-ке ірге жайды, Шотландияны, Скандинавияны, Прибалтиканы, тіпті Солт.мұзды мұхит жағалауының бір бөлігін игерді. Америкаға кең жайыла мекендеді. Мезолиттік аңшылар мен балықшылардың тұрмысы Еур-ң террит-дағы көптеген тұрақтар б/ша барынша жақсы зерттелген. Кәдімгі мезолиттік мәд – азиль, тарденуаэ, свидер мәд-і т.б. Азилб мәд-і Францияның оңт.батысындағы Мас д' азиль үңгірінің атын алған. Оның шақпақ тас ж/е сүйек қарулары негізінен алғанда, сонау кейінгі палеолиттік тұрпатын сақтаған. Бірақ енді микролиттер мен жебенің тас ұштықтары да кездесетін. Кер маралдың мүйізінен жасалған шағын жадағай гарпун да, үстіне қызыл сырмен жұмсақ белгілер салынған малта тас қарулар да тән болып келеді. Үйретілген иттер сүйегі де табылған. Азильдіктер көбінесе үңгірлерде тұрды, мұнда олар өздерінің өліктерін де жерлейтін еді. Азиль мәд-і Батыс Еур-ға таралған. Бұларға ұқсас ескерткіштер СССР-дің оңт. обл-да – Қырымда, Кавказда, ішінара Орта Азиядан да таб-ды. Тарденуа мәд-і өзінің атын Солт. Франциядағы Фер-ан-Тарденуа тұрағынан алған. Тардануа жұртының мәд-і, әдетте өзендер мен көодердің жағалауларында, құм төбелердің баурайларында, кейде шағын аңғарларда жайғасады. Мұның үлкен бөлігі б.з.д 7-5 м.ж шегіндегі уақ-пен шамаланады. Бұған стандартталған геометриялық формалы микролиттер мен жеуге жарамды малюскалар қауашақтарының көптеп жиналуы тән болып келеді. Свидер мәд-і атын Свидер – Вельки түбіндегі мекен жайдан алған. Бұл мәд-ң тұрақтары, әдетте өзендердің жағаларында жайғасқан қыдырма аңшылардың рулық топтарының уақ-ша мекен жайлары болып келеді. Бұлардың ең ертедегілерінде әлі де шақпақ қарулардың мадлен формалары ұшырайды, бірақ мұнымен бірге олардың жаңа микролиттік формалары да кездеседі. Әсіресе бұған тал сағағындағы жапырақ тәрізді жебе ұштықтары тән болып келеді. Свидер мәд-і Орт. ж/е Солт. Польша террит-сы мен Литвада таралған. Мезолит дәу-не тән болып келетін микролиттік техника мен геометриялық формалардың ықшамды қарулардың таралуы Еур-мен шектеліп қалмайды. Бұл қарулар Афр-да белгілі, сондай-ақ Орта Азияда, Үндістанда, тіпті Авст-да да таралған. Микролиттердің барлық жерде таралуы аң аулаудың дамуымен ж/е оның шаруашылық маңызының арта түсуімен байл болды. Жебелердің ұштықтары мен пышақтардың жүздері болған микролиттерді ж/е оларды пайд-у тех-н бір тайпалардан екіншілері жиі алмасып отырды ж/е қару жарақтардың жаңа түрлерін жасаудың негізі болды. Мезолиттік аңшылардың шаруашылық бейнесін қалпына келтіру садақ қолдануды білетін ең артта қалған аңшылар тайпаларымен атап айтқанда бушмендермен этнографиялық параллельдер жеңілдете түседі. 4. Металды игеру және оның кезеңдері Алғашқы тұрмыстық қоғамның ыдырауының ең маңызды өндірістік алғышарты металдарды кеңінен пайдалануға көшу болды. Адамзат тарихы мүлде жаңа формаларға ие боларлықтай метал қарулардың енгізілуінің соншама тамаша мәдени және әлеуметтік алға басушы өз салдары болды. Металдар ғасыры екі дәуірге бөлінеді:Қола және темір ғасыры. Қола ғасыры дегеніміз-адамзат тарихында қолдан жасалған еңбек қарулары кеңінен таралған және осы қаруды тастармен қатар немесе солардың орнына қолданған дәуір еді. Темір ғасыры- темір металлургиясы мен темір қарулардың таралуымен сипатталатын уақыт болатын. Еңбектің темірден жасалған қарулары аса маңызды материал болып отырғандаықтан қазір де де осы заманғы дәуірде темір ғасырына енеді. Алғашқы тұрмыстық тарихтың археологиялық дәуірленуінде ертедегі темір ғасыры термині жиі қолданады. Қол дегеніміз- мыс пен қалайның кейде алмастың қорғасынның мышияктың немесе мырыштың әртүрлі үлесте балқытылған қоспасы. Ең жақсы арақатынас 90% мыс пен 10 пайыз қалайы. Қола ұарулар мыс қаруынан тек қатты емес өткір де келеді. Бірақта оларды құю оңайырақ өйткені мысқа қарағанда қола анағұрлым төменгі температурада бадқиды, алайда мыс сияқты қола қаруларда тас қаруларды түгелдей ығыстыра алмайды. Бұған себеп 1 ші ден бірқатар жағдйаларда қоладан тастың жұмыстық сапалары жоғары болды. 2ші ден қару жасалатын тастар барлық жерде дерлік бар еді. Ал қоланың әсіресе қалайы үшін шикізат көзі өте сирек еді. МЫс және қалай рудаларына бай аудандарда мекендеген тайпалар метал шығаруға маманданып көршілес елдің халқын солармен жабдықтап қамтамасыз етіп отырды. Мыс Иранда, кіші Азияда, Арабия мен Армения да қалайы Иран мен Арабия да болды. Европада ертедегі мыс кен орындары Испанияда Францияда Австралияда Венгрия мен Англия да ертедегі қалайы кен рудалары Испания мен Англияда ашылды. Қытайдың оңт. мен солт. Вентамда ашылғаны белгілі. Біздің елімізде қола ғасырының ірі металлургиялық орталықтары Кавказда Уралда Қазақстанда Ертіс және Енесей маңы өлкелерінде мәлім еді. Ең ертедегі метал қарулар өзінің формасы жағынан тас қаруларды бүтіндей қайталады. Тек адамзат бірте –бірте жаңа материялдың ең тиімді қасиеттерін пайдаланатын қару формаларын балталарды, қашауларды, балғаларды, қайлаларды, кетпендерді, орақтарды, пышақтарды, қанжарларды, сапыларды, шапқыларды, найза ұштықтарын, жебелерді, т.б ларын жасап шығарды. Қола ғасырының дәл шежірелі шеңберін көрсете қою қиын. Қола бәрінен бұрын б.з.д 3 м.ж орта шеңінде оңт. Иранмен Месопатамия да белгілі болды. Египет пен Үндістанда ең көне қола қарулары б.з.д 2 м.ж басына жатады. Қытайда қола б.з.д 8 ғ –да кеңінен қолданылды. Америкада б.з 1 м.ж ғана кеңінен қолданыла бастады. 3-2 м.ж межесінде қола индустриясы Кіші Азияда, Сирия да , Полестинада, Кипр мен Крид те , ал 2000 жыджықтың бойында бүкіл Европамен Азияда таралды. Европа елдерінің көпшілігі үшін қола ғасыры негізінен б.з.д 2000 м.ж қамтиды. Қола ғасырының ақыры қоланы темір ығыстырғанда келіп жетті. Ерте темір ғасыры өзінің алдындағы архиялогилық дәуірлермен салыстырғанда шежірелік жағынан өте қысқа. Темір дүние жүзінде ең көп таралған метал болғанына қарамастан оны аам кешірек игерді. Өйткені таза күйінде табиғатта мүлде кездеспейді және қиын өңделеді. Тіпті көне заманда ақ адамзатқа метиориттік темірлер белгілі болған. Бұлардан жасалған б.з.д 4 м.жбасындағы Египеттегі молалардан жекелеген сәндік бұйымдар табылды. Жер текті темірден жасалған ұсақ заттар б.з.д 3 м.ж 1 жартысындағы Египетте, Месопотамия мен Кіші Азияда кездеседі. Рудадан темір алудың ең көне тәсілі шикізат соғу процесі тек б.з.д 3 м.ж ғана ашылды. Ең ықтимал 1 болжамға сәйкес шикідей соғу процесін б.з.д 15 ғ дан Армения тауларында тұрған Хедтамға бағынған тайпалар тұңғыш қолданды. Европада табылған жекелеген темір заттары сср дың оңт. дегі Германия мен Италиядағы б.з.д 2 м.ж аяғына жатады. 2 м.ж кейін Полестинада,Сирияа, Кіші Азиямен, Грецияда, Үндістанда темір қару жарақтарды жаппай жасалды. Осы уақытта темір өндірісін Шығыс Европа халықтары игерді. Орталық, Солт. және Батыс Африкада темір ғасырының басы б.з.д 1 м.ж жатады. Б.з.д 8-7 ғ темір қарулары ССР дың европаның бөлігінің оңт. далаларында және орта Азияда Месопотамия мен Иранда Европада Алпіден солт. қарай аймақтарда үстемдік ете бастады. Б.з.д 5 ғ да темір европаның қиырдағы солт. мен қытайға енеді. Үнді қытаймен Индонезияда темір жаңа эраның межесінде таралады. Америкада Автралиямен Тынық мұхитының көптеген аралдарында темір европалықтардың осы облыстарға келуімен бірге б.з 2 м.ж тарында ғана белгілі болды. 5. Алғашқы мемлекеттілік белгілері мен өзара соғыстар Алғашқы мемлекеттер тайпалық түрден батау алды.Тайпалық кезеңдегі тайпа көсемі атауы тиісінше мемлекеттік кезеңде "хан,король немесе т.б."атауларыға өзгерді.Алғашқы мемлекеттік белгілерге тайпалардың өзара саяси байланыстарымен,ішкі қоғамдық бөліністері жатты.Тонаушылық соғыстар мен əскери демократияның,меншіктің дамуы мемлекеттік белгілерге негізгі фактор болып есептелді.Тайпа көсемдері байлығымен артықшылықтарын кедейлерден қоиғау үшін басқарудың жаңа формасын енгізді.Алғашқы құпия одақтар пайда болды.Бұл байлар одағы болды.Одаққа кіру үшін заттай немесе ақшалай жарналар төленді.Құпия одақтары мен билік орындары байланысты болды.Осылайша мемлекет құрылуына əкелді.Ұйым мемлекеттің негізі тірегі болды.Оның басқару функциялары халықты біріктіріп бір жүйеге топтады.Жоғары билеушіден бастап төменгі билеушіге дейін иррархиялық билік болды. Сатылық топқа бөлінулерден соң арнайы тонаушылық соғыстар орнады.Тайпалар немесе тайпалық одақтар тонаушылық іс əрекеттеріне көшті.Бұл туралы Ф.Энгельс "Соғыс тұрақты кəсіпшілікке айналды."деген дерек қалдырған.Соғыс немесе тонаушылық соғыс қорғануды қамтамассыз еткендіктен қорғандармен бекіністер тұрғызылды.Тұрғызылған бекіністерді алу үшін соғыс тактикасыда жетілдірілді. Соғыс өнерімен өзін көрсеткен əскери көсемдермен қолбасшылар пайда болды.Көсемнің маңына өзінің жақындары мен сенімді өкңлдері жиналды. Осындай жағдайдарды негізге ала отырып,Ф.Энгельс пен Л.Г.Морган əскери демократия деген ұғымды қалыптастырды. Соғыстардан немесе тонаулардан түскен олжалар əскерлерге немесе тонаушыларға тең бөлінді. Осындай мемлекеттік билік пен алғашқы соғыс,тонаушылық қақтығыстар гректерде,римдіктерде,этрусклерде,сақтарда,савроматтарда,ИСЛАМ дініне дейінгі арабтарда,кавказ халықтарына тəн болды 6. Тілдік топтардың құрылуы Енді тілдерінің халық тобы тіліне айналу уақытына қарай көптеген тілдік топтар, яғни ортақ түбірге саятын грамматикалық құрылыс пен негізгі сөздік қоры бар тіл топтары қалыптасқан да еді. Тіл топтары қалыптасуының басы мен жолдары туралы мәселе жөнінде таластар бар. С. П. Толстов, Д. Б. Бубрихтың гипотезасын дамыта отырып, алғашқы тұрмыстың тіл үздіксіз дейтін қағиданы ұсынды. Оның пікірі бойынша, адамзат әуел баста рулық қауым шектерінде бірі екіншісіне бірте-бірте өткен толып жатқан рулық тілдерде сөйледі, бірақ кейінгі палеолиттің ақырында-ақ, мезолиттің басында неғұрлым ірі топтарға — тілдік топтарға жымдасып шыңдалып құрыла бастады. Алайда, мамандардың көпшілігі тілдік топтардың құрылуы, негізінен алғанда, алғашқы тұрмыстық қоғамның ыдырау дәуірінде болды және ол үшін тән болып келетін халықтың жаппай орын ауыстыру және араласу процестерімен байланысты еді, деп санайды. Бұл процестер, бір жағынан, олар алмасып орналасқанда, кейбір ірі тайпалар тілінің дифференциясына, екінші жағынан, одан арғы жерде тіл негіздердің жаңадан бөлінуіне бастау берген тайпа тілдерінің толық емес ассимиляциясына әкеп соқты. Бұл көзқарастар бірін-бірі жоққа шығармайды. Тілдік семьялардың құрылуы әуел басқы эйкумендердің ұлғаюы кезінде туып, алғашқы тұрмыстық қоғамның ыдырауы мен таптық қоғамның құрылуының қауырт дәуірінде тездей алатын еді. Қалай болған күнде де, алғашқы тұрмыстық тарихтың аяқ кезінде-ақ ең ірі тілдік топтар өмір сүрді. Солтүстік Африкада, Оңтүстік-Батыс Азияда семит-хамит тіл тобы қалыптасты, бұған көне египеттіктердің, семит (аккадықтар, вавилондар, ассириліктер, финикияндар, көне еврейлер, арабтар т.б.), кушит (самалиліктер, галлалар) және берберскі топтары халықтарының тілі жатады. Оның солтүстігін ала кавказ тіл тобы, оңтүстігіне қарай Африканың орта шенінде банту тіл тобы құрылады. Оңтүстік Азияда дравидтер, мұнда, монкхмер тілдік топтары, Оңтүстік-Шығыс Азия мен Океанияда — малайск, полинезийск тілдік тобы бөлінеді. Шығыс Азияда тай-қытай және тибет-бирман топшаларына тарамдалған қытай-тибет тобы қалыптасты. Орталық Азия алтай тобы тілдерінің таралу ошағы болды, бұларды таратушылар түрік, монғол және тунгус-манчжур халықтары — Азия континентіне кеңінен қанат жайып орналасты. Оңтүстік-батыс Сібірде кейінде Солтүстік пен батысқа тараған орал тіл тобы (финно-угро-самодийок) қалыптасты. Ақырында, Балтық теңізі мен Орта Азияның арасындағы бір шектерде дүние жүзіндегі ең ірі үнді-европалық тіл тобы туады, бұған көне халықтардың бірсыпыра, қазірдің өзінде-ақ өлі тілдерімен қатар, балтық, герман, кельт, роман, иран, үнді-арийск, сондай-ақ армян, грек және албан тілдері жатады. Алғашқы тұрмыстық эйкуменнің шет аймақтарын мекендеген және аз дәрежеде тілдік ассимиляция мен дифференциация процестері тарапынан (әсіресе, австралиялықтар, американ үндістері, Африканың көптеген тайпалары) тайпа тілдері ірі топтарды құрамады. Алайда, олар да көптеген жағдайларда ерекше, әзірге әлі де болса жеткілікті зерттелмеген топтарды құрады 7. Жеке меншіктің пайда болуы мен дамуы. Меншік түрлері Еңбек өнімділігінің өсуі өндірістің даралануы. Артық өнімінің пайда болуына əкелді жəне ол артық өнімді 2 ші адамның иеленуіне жол берді. Бұдан басқа өнімділікпен еңбек бөлінісіне айырбас үшін арнаулы өнімді шығаруды қажет етті. Айырбас дамыған сайын жеке меншік нығая түсті. Бұл өзгерістер жеке меншіктің пайда болуына əкелді. Жеке меншік ретінде құлдарды да атап өтеді. Құлдар соғыстар арқылы құлдар түсті. Жеке меншіктің қалыптасуы жəне қордаланған байлықты бөлісуі қайшылықты күрделі процесті өткізді. Алғашқы жеке меншік иелері көсемдер мен олардың отбасылары. Оның осындай меншік иесіне айналуына қауымдық меншіктің сақтаушысы қамқоршысы болды. Байып кеткен көсем думан жасап таршылық көргендерге көмек көрсетті. Мұндайды жасағандардың беделі ұлғая түсті. Байыған көсемді жерлегенде жəне оның байлықтары бірге көмілді кейде байлығының бір бөлігі өз туыстарына берілді Кəсіп түрлеріне қарай меншік түрлері қалыптасты . Жылжымайтын мүліктерге жыртылатын жерлермен кəсіпшілік ортақ қауымдікі болды. Жеке меншіктің қатынастардың дамуы оған тəн ұжымдық тəртіптерді бұза отырып отбасы болды. Жеке меншіктің қалыптасуы процесін отбасымен салыстыратын болсақ оны 3 кезеңге бөліп қарастырамыз 1) ру ішіндегі қауымдық меншік 2)ірі отбасылық меншік 3)шағын семьялардың меншігі. Жеке меншікпен қосымша орының пайда болуы əлеуметтік жіктелуден пайда болды. 8. Алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауының алғы шарттары мен себептері Алғашқы тұрмыстық қоғам ыдырауының ең маңызды өндірістік алғы шарты металдарды кеңінен пайдалануға көшу болды. Адамзат тарихы мүлде жаңа формаларға ие боларлықтай, металл қарулардың енгізілуінің соншама тамаша мәдени және әлеуметтік алға басушы өз салдары болды. Металдар ғасыры екі дәуірге: қола ғасырына және темір ғасырына бөлінеді. Қола ғасыры дегеніміз адамзат тарихында қоладан жасалған еңбек қарулары кеңінен таралған және осы қаруды тастармен қатар немесе солардың орнына қолданған дәуір еді. Темір ғасыры дегеніміз темір металлургиясы мен темір қарулардың таралуымен сипатталатын уақыт болатын. Еңбектің темірден жасалған қарулары аса маңызды материал болып отырғандықтан, қазірде де осы заманғы дәуір де темір ғасырына енеді. Алғашқы тұрмыстық тарихтың археологиялық дәуірленуінде ертедегі темір ғасыры термині жиі қолданылады. Қола дегеніміз — мыс пен қалайының, кейде алмастың, қорғасынның, мышьяктың немесе мырыштың әр түрлі үлесте балқытылған қоспасы. Ең жақсы ара қатынас —90% мыс пен 10% қалайы. Қола қарулар мыс қаруынан тек қатты ғана емес, өткір де келеді, бірақта оларды құю оңайырақ, өйткені мысқа қарағанда (1083°) қола анағұрлым төменгі температурада (700—900°) балқиды. Алайда, мыс сияқты қола қарулар да тас қаруларды түгелдей ығыстыра алмады. Бұған себеп, біріншіден, бірқатар жағдайларда, қоладан тастың жұмыстық сапалары жоғары болды, екіншіден, қару жасалатын тастар барлық жерде дерлік бар еді, ал қоланың, әсіресе, қалайы үшін шикізат көзі өте сирек еді. Мыс және қалайы рудаларына бай аудандарды мекендеген тайпалар металл шығаруға маманданып, көршілес елдің халқын солармен жабдықтап қамтамасыз етіп отырды. Мыс Иранда, Кіші Азияда, Аравия мен Арменияда,қалайы Иран мен Аравияда болды. Европада ертедегі мыс кен орындары Испанияда, Францияда, Австралияда, Венгрия мен Англияда, ертедегі қалайы кен рудалары Испания мен Англияда ашылды. Қытайдың оңтүстігі мен Солтүстік Вьетнамда ашылғаны белгілі. ТМД территориясында қола ғасырының ірі металлургиялың орталықтары Кавказда, Уралда, Қазақстанда, Ертіс және Енисей маңы өлкелерінде мәлім еді. Ең ертедегі металл қарулар өзінің формасы жағынан тас қаруларды бүтіндей қайталады. Тек адамзат бірте-бірте жаңа материалдың ең тиімді қасиеттерін пайдаланатын қару формаларын: балталарды, қашауларды, балғаларды, қайлаларды, кетпендерді, орақтарды, пышақтарды, қанжарларды, сапыларды, шапқыларды, найза ұштықтарын, жебелерді, тағы басқаларды жасап шығарды. Қола ғасырының дәл шежірелік шеңберін көрсете қою қиын. Қола бәрінен бұрын б. з.-ға дейінгі III мың жылдықтың орта шенінде Оңтүстік Иран мен Месопотамияда белгілі болды. Египет пен Үндістанда ең көне қола қарулары б. з.-ға дейінгі II мың жылдықтың басына жатады, Қытайда қола біздің заманызға дейінгі XVIII ғасырда кеңінен қолданылды. Америкада біздің заманыздың І мың жылдығында ғана кеңінен қолдана басталды. ІІІ және ІІ мың жылдықтар межесінде қола индустриясы Кіші Азияда, Сирияда, Палестинада, Кипр мен Критте, ал II мың жылдық бойында — бүкіл Европа мен Азияда таралды. Европа елдерінің көпшілігі үшін қола ғасыры негізінен б. з.-ға дейінгі II мың жылдықты қамтиды. Қола ғасырының ақыры, қоланы темір ығыстырғанда келіп жетті. Ерте темір ғасыры өзінің алдындағы археологиялық дәуірлермен салыстырғанда шежірелік жағынан өте қысқа. Темір дүние жүзінде ең көп таралған металл болғанына қарамастан, оны адам кешірек игерді, өйткені таза күйінде табиғатта мүлде кездеспейді және қиын өңделөді. Тіпті сонау көне заманда-ақ адамзатқа метеориттік темірлер белгілі болған, бұлардан жасалған б. з.-ға дейінгі IV мың жылдық басындағы Египеттегі молалардан жекелеген сәндік бұйымдар табылған. Жер текті темірден жасалған ұсақ заттар б. з.-ға до-йінгі III мың жылдықтың бірінші жартысындағы Египетте, Месопотамия мен Кіші Азияда кездеседі. Рудадан темір алудың ең көне тәсілі, шикізат соғу процесі тек б. з.-ға дейінгі II мың жылдықта ғана ашылды. Ең ықтимал бір болжамға сәйкес шикідей соғу процесін б. з.-ға дейінгі XV ғасырда Армения тауларында тұрған хеттамға бағынғаи тайпалар тұңғыш қолданды. Европада табылған жекелеген темір заттары Германия мен Италиядағы б. з.-ға дейінгі II мың жылдықтың аяғына жатады. ІІ мың жылдықтан кейін Палестинада, Сирияда, Кіші Азия мен Грецияда, Үндістанда темір қару-жарақтарды жаппай жасау басталды. Осы уақытта темір өндірісін Шығыс Европа халыңтары игерді. Орталық, Солтүстік және Батыс Африкада темір ғасырының басы б. з.-ға дейінгі I мың жылдыққа жатады. Б. з.-ға дейінгі VIII—VII ғасырларда темір қарулар Шығыс Европаның Оңтүстік далаларында Орта Азияда, Месопотамия мен Иранда, Европада, Альпіден Солтүстікке қарасты аймақтарда үстемдік ете бастады. Б. з.-ға дейінгі V ғасырда темір Европаның қиырдағы солтүстігі мен Қытайға енеді. Үнді-Қытай мен Индонезияда темір жаңа заманның межесінде таралады. Америкада, Австралия мен Тынық мұхитының көптеген аралдарында темір европалықтардың осы облыстарға келуімен бірге б. з.-дың II мың жылдықтарында ғана белгілі болды. Салыстырып алғанда мыс тауып алудың сирек, қалайының одан да гөрі сирек көздерінен айырмашылығы темір рудалары, рас, көбінесе ең төменгі сорттары барлық жерде дерлік ұшырайды, бірақ рудадан темір алу мыстан гөрі әлде қайда қиын. Темірді балқыту, яғни оны сұйық күйінде алу әрқашанда көне заман металлургтарының қолынан келе бермеді, өйткені бұл үшін өте жоғары температура (1528°) керек еді. Темірді шикі соғу процесінің көмегімен қамыр тәрізді күйде шығарды. Бұл сопло арқылы ұста көрігіне ауа үрленіп, арнаулы пештерде 1100—1350° температурада темір рудасы көміртегімен тотықсыздандырылды. Пештің түбінде криц – салмағы 1-ден 8 кг-ға дейін кеуектенген, қамыр тәрізді темір кесегі түзілетін, мұны тығыздау және ішінара одан шлакты сығып шығару үшін балғамен талай рет соққылау қажет еді. Крицтік темір жұмсақ болатын, бірақ сонау ежелгі заманда-ақ темір бұйымдарды шыңдау тәсілі немесе оларды цементациялау тәсілі (көміртектендіру) ашылған еді. Темірдің неғұрлым жоғары механикалық қасиеттері, сондай-аң темір рудаларының жалпы қолдан келетіндігі мен жаңа металдың арзандығы оның қоланы, сондай-ақ қола ғасырында қару шығарудың аса маңызды материалы болып қала берген тасты тезінен ығыстыруды қамтамасыз етті. Өндіріске металдың енуі шаруашылық қызметінің барлық саласын дамытуда, ең алдымен, егіншілік пен мал шаруашылығын дамытуда төтенше роль атқарады. Неолит пен энеолитте егіншіліктің өсуі тас индустриясының шектелуі техникалық мүмкіндіктерімен тежелді. Орман табанын тас балтамен тазалау қисапсыз күш-жігер жұмсап, орасан көп уақыт кетіруді талап етті. Қола балталар белгілі дәрежеде бұл процесті жеңілдетті де, егіншілік алқапты ұлғайтуға мүмкіндік берді. Осы, сондай-ақ тозған ескі учаскелерді енді жақсылап өңдеудің қажеттігі, өз кезегінде егіншілік процесін жеңілдету туралы ойластыруға итермеледі, бұл сайып келгенде қола қаруларынан, күш көлік тартқан жырту қаруларына көшуге алып келді. Бұл көшудің қалай болғандығы туралы мәселе осы уақытқа дейін ғылыми таластың нысаны болып қалып отыр. Сірә, бір жырту қарулары кетпендерден, басқалары темір күректен, кейбіреулері алғашқыда тырма ретінде пайдаланылған бұтақ-бұтақ бөренеден шыққан болса керек, әуелгіде күш көлік жерде терең борозда жырту үшін бөренені, ауыр кетпенді және басқаларды қосылып тартқан адамдардың өзі болды да, тек содан кейін ғана адам күшін өгіздің, аттың немесе есектің күші алмастырды, деп жобаланады. Ең көне заманғы жер жырту қаруларының эволюциясы да жеткілікті зерттелмей отыр. Бірақ бұл эволюция көбінесе географиялық жағдайларға тәуелді еді: оратын қаруларды тек жұмсақ топырақтарға ғана қолдануға болады, әрі мұнда олар өте ерте пайда бола алатын еді де, сызаттайтын және жыртатын қарулар қатты топырақ үшін жарамды болып, өзінің жеке эволюциясын басынан өткерді. Қола дәуірінде жырту қарулары Азия мен Европаның көптеген елдерінде: Египетте, Қосөзенде, Қытайда, Солтүстік Италияда, Швейцарияда, Германияда, Данияда, Польшада қолданылды. Алайда, қоланың морттығы одан жыртатын қарулардың жұмыстық бөлігін жасап шығаруға мүмкіндік бермеді, бұл түгелдей ағаштан жасалған күйінде қала берді де, кетпендерді дерлік барлық жерде ығыстыра алмады. Темірдің пайда болуымен жағдай шұғыл өзгерді, бұдан орманды жерді аршу үшін тиімділігі жоғары балталарды ғана емес, сондай-ақ қарулардың мықты жұмыстың бөлігін де жасай бастады. Нақ ертедегі темір уақыты кетпендік егін шаруашылығынан жыртатын егін шарушылығына кеңінен көшу уақыты еді. 9. АҚҚ тарихының ХҮІІІ ғасырда зерттелуі АҚҚ тарихы – тарих ғылымның жас саласы, ол ХІХ ғ. ІІ-ші жартысында п.б. Бірақ адамдардың бұл тарихын оқып білуге әрекеттенбегенін көрсетеді. Адамның ежелгі тарихына қызығу ертеде басталады. Басқа да халықтарды этнографиялық бақылаудағы жазба дәстүрі Ежелгі египеттен басталады. XVIII ғ. басында орыс ғылымдары шығыстарына және Сібірдің артық бөлігін зерттеуде үлкен үлес қосты. 1715 ж. Ресейде ғылыми этногратарының еңбек «Краткое описание о народе остяцком» дегенді Гризорий Новищкий жазды. Француз миссионері – иезуит (Исустың латынша аты 16ғ. бізді жерден). Жозеф - Франсуа Лафито (1670-1740жж.) ұзақ уақыт прокездер мен гурондар тұрмысын бақылады. «Обыча амкриканских дикарей в сранении с обычами первобытых времен» (1724 ж.) деген еңбек жазды. Ол грокездер мен гурондардың қоғамдық құрылысы және жабайлардың дәстүрлері антик авторының айтқанын түсінуге мүмкіндік береді. Лафито өзара ұқсастық даму заңына емес, тарихи туыстыққа байытты, яғни американ еңбектері ежелгі гректердің туысы деген пікір айтады. Георг Форстер (1754-1794жж.) өздерінің капитан Кукпен саяхатында баласы анти аралының көсемдерінің гомерлік Греция батырмаларына ұқсастығы бар деседі. Яғни, жердің түрлі нүктесіндегі мәдениеттің ұқсас болуының мүмкіндігін айтуда салыстыру әдісін қолдаған. Этногрофтардың фактілерді қолдануымен бірге, ортағасырлық догмалардан басжару арқылы, тарихи процесті философиялық ұғынужүрді. Олар XVIIIғ. Ойшылдары Руссо, Дидро, Монтескье, Вольтер, кондрсе және басқалар еді. Руссо мен Дидро алғ. қоғамды алтын ғасырды, ал өркениетті табиғи заңдылықтардың бұрмалаған кезі деген баға берді. Басқа өлмесоф ағартушылар адамзаттық өткеніне, мәдениет пен ойдың үздіксіз прогресі ретінде қарады. Жан Антуген Кондарсе ( 1743-1794жж.) «Эскиз исторический картичны прогресса человеческого разума» (1794 ж.) деген еңбегінде «прогресс-шаруашылықтың жүйелі даму сатысы ақшыл-тан, балық аулаудан үйге қолға жануарларды үйрету, одан егіншілікке өту ... оның ойынша прогрестің қозғаушы күші адам ақылы мен ағартушылық еді». Шатландия филосфы Адам Фергюсон (1723-1816жж.) «Опыт истории гражданского общества» (1768) қазіргі адамдар ағылшы қоғам белгілерін сақтаған дейді. Фергюсон тарихты 3-ке бөлді. Тағамның варварлық өркениет тағлық пен варварлық шегі аңшылық пен балық аулаудан егні мен мал шаруашылығына өту, жеке меншікті жүргізу дейді. өркниет жеке меншіктің заң түрінде орнығып, бекінуі деп сипаттайды. Ол адамдардың тарихи дамуының бірлігі мен оның кезеңдері материалистік белгісіне қарай бөлді. Шаруашылықтың формасы мен меншік формасының дамуы. Неміс ғылымы Иоганн әкесі Форстер (1728-1798жж.) мен шоғырына айтылған ұлы Георгрф адамзат 3 сатыдан өтті олар: балалық немесе жабайылық тоғылық жайғдай, жастық шақ немесе варварлық жағдай жасы толған немесе «мәдени», «өнегелі» жағдай кезең. XVIII ғ. соңында адамзат мәдениетінің бірыңғай және пргреситі дамуын белгілі болды. 10. Неолит дәуіріндегі жетістіктер мен құрал-саймандардың жетіле түсуі. Неолит дәуірінің басы шамамен б.з.б.VII мыңжылдықтың екінші жартысы мен VI мыңжылдықтың басына тұтас келеді. Бұл тас өңдеуде техника гүлденген кез болды. Шаруашылығы, қоғамдық қатынастары және мәдениеті: Неолит дәуірінде адамдар тұтынушы шаруашылықтан өндіруші шаруашылыққа негіз болған мал шаруашылығы мен егіншілікпен айналыса бастайды. Осы кезеңде адамдардың қолы жеткен өндіргіш күштер дамуының деңгейі басқа да мәдени-тұрмыстық жаңалықтардың шығуына себепші болды. Кен кәсібі, қыш құмыра ісі, тоқымашылық дамыды. Әлеуметтік жағынан алғанда бұл кезеңде рулық қауым дәуірі болып табылады. Мұнда ұжымдық еңбек және өндіріс құрал-жабдықтарына ортақ меншік үстем болды. Қоғамның ұйымдасу түрлерінің неғұрлым жоғары дамыған уақыты болды: тайпалар немесе тайпалық бірлестіктер құрылды. Тайпалар қандас-туысқандық байланысына қарай және шаруашылығының біртекті сипатына қарай біріккен бірнеше рулық қауымдардан құрылды. Еңбек құралдарынан қыспа түзету техникасын жетілдірумен қатар тас өңдеудің жалтырата тегістеу, бұрғылау, аралау сияқты жаңа технол. әдістері қалыптасты. Аңшылықтан мал өсіруге, терімшіліктен егіншілікке көшу орын ала бастады. Шаруашылықтың жаңа түрлерінің шығуы адам баласын осы салаларға қатысты жаңа еңбек құралдарын (дәнүккіш, келі, келсап, кетпен, т.б.) жасауға, оның сипатын сапа жағынан жетілдіруге итермеледі. Бұрынғыдай тастан және сүйектен жасалған құралдар кеңінен пайдаланылды және қыш ыдыстар кеңінен тарады. Қыш ыдыстардың шығуы дәнді дақылдарды сақтауға, пайдалануға көп мүмкіндік берді. Мәдени-шаруашылық белгілері жөнінен Неолит мәдениеттері екі топқа бөлінеді: 1) егіншілік пен малшылық; 2) аңшылық пен балық аулау. Соңғы топтағылар табиғаттан дайын өнімді алып пайдаланса, алдыңғы топтағылар өнімді тікелей өндіру арқылы алды. Әлеуметтік жағынан алғанда Неолит дәуірі рулық қауым дәуірі болды.. Кейінгі Н-те жіп иіру мен тоқымашылық шықты. Егіншілік дамыған аймақтарда ежелгі мемлекеттер қалыптаса бастады. Микролиттік индустрия кеңінен өрістеді. Микролиттер жебе ұштары мен қыстырма құралдар жасауға жұмсалды: сүйек немесе ағаш саптың ұзына бойындағы қуыстарға ондаған ұсақ микролиттер тау балауызы, қара май, битум арқылы бекітілді. Мұндай құралдар әсіресе тері өңдеуге, егін оруға пайдаланылды. Халық саны артып, қоғамда демогр. ахуал жақсара түсті. Қатынас құралдары дамыды. Адамдардың отырықшылыққа көшкенін көлемі әр түрлі баспаналар да айғақтайды. Баспаналардың бүкіл ұжымға не жеке отбасына арнап салынуы адамдардың қауым болып өмір сүргендігін аңғартады. Сондай-ақ мәдени-тұрмыстық жаңалықтар адамның дүниеге деген көзқарастарын түбірімен өзгертті. Табиғат күштеріне, анаға табыну орын алды. Бұған Неолит заманындағы өнерден хабар беретін тасқа түскен бедерлер, әйелдердің мүсіндері дәлел болады. Неолитте адамзат өмірінде болған өзгерістерді саралай келе, Г.Чайльд осы дәуірге қатысты “неолиттік төңкеріс” терминін енгізді. Қазақстан аумағынан, негізінен алғанда Солтүстік Қазақстаннан әзірше неолиттік бірнеше қабір табылды. Кабірлердің бірде-біреуінің жер бетінде сыртқы белгілері жоқ. Барлык молаларда сүйектермен бірге жебелердің табылуы бабаларымыздың аң аулаумен айналысып қана қоймай, соғыс жанжалдарына жиі түсіп тұрғанын да көрсетеді. Қабірлерде керамика өте аз, ал кейбіреулерінде ол мүлде жоқ. Железинка ауылы жанындағы қабір бойынша (Пеньки түрағынан 100 шақырым) неолит дәуіріндегі жерлеу ғұрпы туралы мейлінше толық пікір айтуға болады10. Мола, сірә, рулық ұйымдағы ерекше дәрежелі әйелдікі болса керек. Сәндік заттардың, еңбек құралдарының көптігі, оның үстіне жерлеудің күнге табынуға байланысты ерекше ғұрпы осыны көрсетеді. Ондай әдет бойынша өлік кремацияланатын болған. Бұл жолы өлік толық өртелмеген; денесінің қалған мүрдесі өлген адамның заттарымен бірге молаға көмілген; ол заттардың ішінде бас киімге тағылған, шеті ұсақ кертпешелермен сәнделген, орақ тәрізді сүйек каптырма, жыртқыш андардың тістері, қауашақтан жасалған ірі моншактар тізілген алқа бар. Мейлінше сәнделген киіммен бірге молаға еңбек құралдары (шот, сүйек біз), аңшылық құралдары (найзалардың, жебелердің тастан және сүйектен жасалған ұштары) және балшыктан жасалған, құты тәріздес, түбі домалақ, кішкене үш ыдыс салыныпты. Сол жерден құланның екі топайы табылды; бұлар қызыл жосамен боялған, бұл түс ежелгі адамдардың ұғымынша өртеу, отқа табыну рәсімін білдірген. 11. АҚҚ тарихы туралы ХІХ ғасырдағы зерттеулер ХІХ ғасырдың І жартысында бұған деген ынта қою күрт төмендеді. Бұл бір жағынан, француз революциясынан кейін буржуазия капиталистік қатынастарды тұрақтандыруға тырысқандығымен түсіндірілетін еді. Этнография тап болған тұрпайы халықтардың даму дәрежесі мәдени азаматтың ата-бабалары үшін тән болып келетіндігіне елеулі дәлелдер ғылым қарамағында әлі жоқ болатын. ХІХ ғасырға қарай Европаның музейлерінде қазу кезінде табылған еңбек құралдары мен алғашқы тұрмыс адамдарының үй – мүлік заттарының көп коллекциясы жиналған болатын. Олар тарихи зертеулердің обьектісі айналу үшін бұларды классификациялау керек болды. Мұны алғашқылардың бірі болып, дат археологы К.Ю.Томсон (1778-1865) жасауға тырысты. ХІХ ғасырдың 30 жылдарында ол алғашқы тұрмыс ескерткіштері жинағын, олардан жасалған материал бойынша үш топқа: тас ғасыры, қола және темір ғасыры тобына бөлді. 2-ші бір дат археологы И.Я.Ворсо (1821-1885 ж) Томсеннен едәуір ары барды. Ол қола ғасырындағы кісілерді жерлеу салтына қарай бірінен-бірі ажыратылатындығына мұнда мәйіттермен бірге салынған заттар тиісінше әр түрлі екендігіне көңіл аударды. 1871 жылы Дарвиннің “Адамның шығуы және жыныстың сұрыпталу ”деген еңбегі шықты. Мұнда Дарвин салыстырмалы анатомияның зоогеографияның алғашқы тұрмыстық қоғам тарихының іс жүзіндегі деректерін өте кеңінен пайдалана отырып, негіздеп, біріншіден адамның хайуаннан шыққандығын мұны Т.Тексли жасағаннан гөрі анағұрлым көп жеріне - жете егжей-тегжейлі негізлеп берді, екіншіден осы заманғы адам тәрізді маймылдар эволюциясының бүйір бұтақтары екендігін және адам өзінің шығуының қайсыбір өліп құрып кеткен неғұрлым бейтарап формалардан бастайтынын көрсетті. Бахофен сол кезде үстемдік еткен алғашқы адамдар семья болып өмір сүрген ал олардың басы ерлер болды деген патриархалдық теорияға өзінің идеяларын қарама-қарсы қойды. Ол алғашқы тұрмыс дәуіріндегі әйелдердің қоғамдық бас болуы тек кейбір халықтардың тарихына ғана тән кездейсоқтық немесе жеке құбылыс табылмайды. Тарихи процестің бүкіл адамзат үшін универсиалды кезеңі болып табылады деп саналды. Алайда Бахофен семья дамуының негізгі діни идеялардың эвалюциясында деп теріс түсінді. Алғашқы тұрмыс қоғамын зерттеуде бұрын аталып та өткен көрнекті американ ғалымы Льюмус Генри Морганның (1818-1881) аса маңызды еңбегі бар. Ол өзінің ілімін “Көне қоғам” деген еңбекте (1877ж) неғұрлым толық баяндаған сондай-ақ Морганның және осы қасиет системасы (1870 ж) және Американ жергілікті халықтар үйлері және үй іші тіршілігі (1881ж) деген еңбектерінің маңызы зор болды. Оның қорытындылары этнографиядан, археологиядан әрі жер шарының барлық бөліктерінің тарихынан көптеген фактілерге негізделді, бірақ солтүстік американ үндістер ирокездеріндегі қоғамдық қатынастарды Морганның зерттеуі мен ирокез руының реконструкциясы ерекше маңызға ие болды. 1880 ж Маркс алғашқы тұрмыстың қауымдылық формацияның тарихы жөніндегі арнаулы зертеуді бастап, ал ол қайтыс болғаннан кейін Энгельс жалғастырып аяқтады. Бұл 1884 ж шыққан Энгельстің “Семьяның жеке меншікпен мемлекеттің шығуы” деген еңбегі еді. Зерттеудің негізіне Л.Г. Моргоннің көне қоғамы алынған еді. Энгельс Моргон қорытқан Семьяның жеке меншік пен мемлекеттің шығуында Энгельс алғашқы тұрмыстық қауымидық формацияның бастапқы және ақырғы межесін белгілеп берді және оның дамуының негізгі заңдылықтарын ашты. 12. Жер өңдеу мен мал шаруашылығының тууы мен дамуы Неолит кезеңінің ең маңызды белгілерінің бірі - ол табиғаттағы дайын өнімді алу шаруашылығын ауыстырған малшылық пен егіншіліктің пайда болуы еді. Шаруашылықтың осы жаңа түрлерінің пайда болуының адамдар қоғамының дамуында орасан зор маңызы болды, адамның еңбек ету аясын кеңейтті және де оның мінезін сапалы түрде өзгертті. Өндірістің аңшылық пен терімшілік әдістерінің егіншілік және мал шаруашылығымен ауысуы Таяу Шығыста б.з.д. 9500 жылдары басталып, б.з.д. 6500 жылдары аяқталған, яғни бұл процесс аталмыш жерлерде 3000 жылға созылған, ал біздің аймақта б.з.д. 6000 жылдан б.з.д. 4000 жыл аралығын қамтыды (2000 жыл). Неолитте Таяу Шығыста дәнді дақылдардың бар-лық түрлері, жеміс-жидектің көп бөлігі өсірілді, үй жануарла-рының дерлік негізгі түрлері қолға үйретілді. Біздің далала-рымызда жылқы малын қолға үйрету энеолитте қолға алынды. Мұны «Неолиттік төңкерістің» тәмәмдалуы деп атауға болады. Сол заманда адамдар аң,балық аулаумен айналысты. Адамдар шошқаны, қойды, ешкіні, ірі қара малды қолға үйретті. Қолға үйреткен аңдар жүк таситын күш есебінде пайдаланылды және адамдар олардың етін, сүтін, майын, терісін, жүнін пайдаланды. Неолит кезінде адамдар жер өңдеумен айналысты.Бірінші кезде ежелгі адамдар өздерінің тұрақтарының қасындағы жабайы өсімдіктерді пайдаланып, кейін оларды екті. Мысалы, күріштің отаны-Үнді-қытай, қара бидай-Аравия, шай-Қытай. 13. Алғашқы қоғамды кезеңдерге бөлу Адамзаттың тарихын кезеңдерге бөлу (периодизация( өте ертеден қалыптасты.Бірақ алғашқы қауымның құрылысын кезеңдерге бөлудің бңр тектілігі ортақтық жүйесі жоқ.Көне Рим уақытында оның әйгілі ойшыл философы ақыны Лукреций Кар б.з.д.1ғас адамзаттың тарихын тастан мыстан темірден жасалған құрал саймандары етіп үш кезеңге бөлген,немесе оларды тас ғасыры ,мыс ғасыры же темір ғасыры деп қараған.Ал қазіргі ғылыми жүйе бойынша тас дәуірінің өзі мынадай кезеңдерге бөлінеді ;палеолит(ежелгі тас дәуірі ,оның өзі ерте,орта,соңғы палеолит болып бөлінеді(,мезолит(орта тас дәуірі(,неолит (жаңа тас дәуірі( Тас дәуірінің аяғында адамзат тарихында маңызды бет бұрыс болды-қола алу тәсілі ене бастады.Металдан жасалған құралдар тасты ығыстырып шығара бастады.Бұл кезең тарихта қола дәуірі деп аталды.Б.з.д 8-7 ғасырлар көптеген тайпалар үшін темірді ашу же оны кеңінен қолдану кезеңі болды.Қазіргі уақытта біз темірден жасалған әр түрлі құралдарды пайдаланып келеміз.Жоғарда айтқан кезеңді археологиялық кезең деп атаймыз.18 ғда француз философ ағартушы Ж.Кондерсе адамзаттың тарихын мынадай кезеңдерге (периодтарға» бөлген;1 кезең –аңшылық пен балық аулау кезеңі,2 кезең мал шаруашылығы ,3 кезең жер шаруашылығы.Швед ойшылы А.Фергюсон адамзаттың тарихын жабайылық,тағылық,же өркениет деп үш дәуірге бөледі. 19 ғ/да әлемнің түкпір түкпіріне жүргізіліп жатқан археологиялық қазбалар алғашқы адамдардың заттық мәдениетінің қалдықтарын ғылыми сарапқа сала келіп,қазіргі заманғы зертеуші Лукерций Кар айтқан алғашқы қауымдық құрылысты үш кезеңге бөлу болжамы дұрыстыққа келетіндігі туралы пікірге келген .Даниялық ғалым К.Томсен археологиялық қазбалар деректеріне сүйене отырып ,алғашқы қоғам тарихын- тас ғасыры,қола ж/е темір ғ/лары деп үш ғасырға бөлу жайлы пікір енгізген.Ал көне тас ғасырының өзін де кезеңдерге бөлу туралы француз археологы Г.Мортилье ұсыныс енгізген.Сонымен қатар жаңа тас ж/е темір ғ/ларының өзін кезеңдерге бөлу керектігі жөнінде швед ғалымы О.Монтелиус өз байламын енгізген.Осы елдің тағы бір ғалымы С.Нильсон 19 ғ/ң 1 жартысында адамзат дамуын тағылық ж/е жабайылық ,номадизм (көшпелі мал шару/ғы( , жер шару/ғы н/е егіншілік ж/е цивилизация деп төрт сатыға ажыратады.Осы ғ/ң 2 жартысында амеликандық ғалым Л.Морган адамзат тарихын жабайылық,жыртқыштық(варварлық( ж/е цивилизация деп үш дәуірге бөлдіде ,олардың әр біреуін үш сатыға ажыратты.Жабайлық дәуіріне табиғатта бар нәрсені пайдалану кәсіптері жатады,ол терімшілік,аң аулау,балық аулау кәсіптері.Екінші кезең яғни жыртқыштық (варварлық( дәуіріне егіншілік пен мал шару/ғы кәсіптері жатады.Жабайылық өмірдің бірінші сатысы –балық аулау мен отты пайдаланумен ;жоғарғы сатысы-жебелі садақты қолданумен байланысты.Жытқыштық дәуірдің ең төменгі сатысында адамдар қыш ыдыстарды пайдаланған,орта сатысында мал шару/ғы ,егіншілікпен айналысқан,ал ең жоғарғы сатысы –темір ,металды пайдаланған.Осы үшінші сатысында адамзат қоғамының өркендеуі шапшаң қарқын алды. Алғашқы қоғамдық формацияны үш кезеңге бөледі;1 праобщина(алғашқы қауымға дейінгі тұрмыс қоғамы.Бұл кезде рулық қарым қатынастар әлі де пайда болмаған( 2 Pулық ұауым,ол екіге бөлінеді;мал өсіру мен балық аулаушылық.3 Темір өндіру ісімен айналысатын алғашқы рулық қауым ж/е мал шару/мен ,егіншілікпен айналысатын соңғы рулық қауым шаруалар қауымының ең ежелгі көрші қауымдардың алғашқы бірлестігі ,әскери демократия,таптар қалыптасу кезеңі ж/е рулық құрылыстың ыдырау уақыты. 14. Ертедегі рулық қауымдағы қоғамдық қатынастардың туу мен ерекшеліктері Отырықшылық салты палеолиттің соңғы уақытында ж/е мезолитте аулау-бұл бәрі алғашқы адамдарды бір коллективке біртіндеп бірлесу арқылы рулық қауымға әкелді.Рулық қауымда 100-150 адам өмір сүрген.Бірлесе жұмыс ,еңбек жасап ,бәріне бір үлкен баспана салып,бірге тұруы ж/е отырықшылықты ұстануы коллективтің мүшелерін бірлік ,тума-туыстық жағдайына әкелді.Ендігі жерде рулық қауымда тұратын адам бұл менің туысқандарым,олар мен үшін ,мен олар үшін өмір сүремін, адам бір біріне әр жағдайда көмектесу керек ,сонда бәрі жақсы болады деген ұғымда болды.Осы кезден бастап рулық қауым ж/е оның қарым қатынастары жөнінде биологиялық ж /е әлеуметтік ұғым қалыптасты.Адамдар енді жай тобырлық сезімдер арқылы топтаспады.Оларда мықты аналық,рулық қарым қатынастары орнай бастады.Оның өз заңдары мен нормалары болды.Алғашқы әйел бүкіл билікті өз қолына алды.Ол,үйге ,ошаққа,тамақты дайындау,балаларға киім тігу,теріп-жинаушы(терімшілікпен әйелдер айналысқан ж/е олардың тапқан тамағы тұрақты жағдайда болды,тамақты табу көп нәрселерге байланысты ал аңшылықпен айналысқандарда тұрақты жағдайда тамақ табу болған жоқ( Рулық қауымдық қоғамда ұжымдық меншік болды.Әлі де сол кездегі некенің ж/е отбасының алғашқы формалары туралы ғалымдар бір біріне үйлесімді ойға ,пікірге келген жоқ.Бірақта ғалымдардың үлкен тобы мынандай пікірге келді ;дуалдық-рулық қоғам пайда болғанда ,сондағы промискуитет жағдайын жыныстық байланыстар экзогамиялық дуалдық-рулық некелі жағдайға келген.Мұндай бір рудың барлық мүшелерінің басқа белгілі бір рудың барлық мүшелерімен некелесуге еркі болды.Сонымен некелесудің бұл көне формасында ,біріншіден,туған туыстармен некелесуге тыйым салынды,екіншіден белгілі бір екі рудың өзара некелесу талаптары(бағытталған экзогамия н/е эпигамия дейтіндер»ж/е үшінші зайыптық ортақтық талабы болды(грекше эпи-бір нерсеге бағытталу ж/е гамос-неке» Экзогамия-бір бірімен қан араласу мәселесін тума туысқандардың бүкіл ұрпақтарын әйел жағынан жойды.Алайда,қан араласу еркек жағынан әйелдер үшін таласуды толық жойған жоқ.Уақыт өткен сайын дуалдық-рулық некелік жағдайы топтық некелік жағдайына келді.Сонда еркектер мен әйелдер бір ұрпақтан некелік жағдайда болған.Сондан топтық неке қию жағдайы қалыптасты. 15. . Пәннің негізгі дерек көздері мен олардың түрлері Алғашқы қоғам тарихының деректеріне адамзаттың өткен шағын дәлелдейтін сол замандағы адамдардың істеген істерінен қалған іздері ,тас,сүйектен кейінірек метаолан жасалған құралдар мен қарулар жатады.Оралды қазбалар арқылы алынған заттар этнографиялық ,антропологиялық,лингвистикалық,палеоботаникалық,палеозоологиялық т.б. деректер жатады.Соның ішінде алғашқы қоғам туралы мағлұмат алуда археологиялық деректер зор рөл атқарады.Ол деректер заттық деректер ,яғни еңбек құралдары,көне құрылыстың қалдықтары,сәндік бұйымдар,ыдыс аяқтар,т.с.с. арқылы көрініс береді.Ал заттар- аса бағалы тарихи деректер,өйткені олар бәрі өз дәуірінің өнімі болып саналады,тек сол дәуірге ғана тән болып келеді,әрі олардың өздері өндірілген сол кездің тіршілік жағдайын көрсетеді. Өткен шақты зерттеу үшін алынған барлық заттардың ішінде еңбек құралдарының маңызы зор.Тек заттар ғана емес,сондай ақ мекен жайлар мен тұрақтардың ,қабірлердің, шеберханалардың,кен орындары мен әулие қорымның, үңгірлердің,ертедегі суару жүйелерінің,каналдардың,плотиналардың,жолдардың т.б. із қалдықтары да архелогиялық дерек-төркіндер болып табылады. 16. Ертедегі рулық қауымдағы қауым ішіндегі жасына және жынысына қарай еңбек бөлінісінің қалыптасуы Алғашқы рулық қауым-бұл бірігіп кәсіп ететін адамдардың бірлестігі.Рулық қауымда еңбек ету жынысына қарамай ,жас ерекшелігі арқылы дамыған.Сол ертелегі рулық қауым 3 топқа бөлуге болады.1.Кемпір-шалдар,;2.Еңбекке жарайтын әйелдер мен еркектер;3.Балалар;Бұл әо топтың өзіне тән ерекшеліктеріне сәйкес өзіндік құқықтары мен міндеттері болған(еңбек ету міндеті,тамақтандыру хұқы,бүкіл рулық қауымның жиналысына қатысуы,неке-отбасылық қатынастарына қатысу»Мысалы;балалардың соғысқа қатысуға құқығы болған жоқ,жиналысқада.Ақсақалдар бұл қауымның салт дәстүрілерін,әдет-ғұрыптарын сақтауға жауапты адамдар болған.Кңбекке жарайтын еркектер аң мен балық аулаумен,еңбек құралдарын,қару жасаумен айналысады.Еңбекке жарайтын әйелдер терімшілікпен ,тамақты пісіру,киім тігу,балаларды тәрбиелеу ж/е т.с.с.қызметтер атқарады.Кемпір шалдар ж/е балалар өзінің еңбекке жарайтын туысқандарына көмектеседі.Ертедегі аналық рулық қауымда негізгі жыныстық топ – жастық топтар-балалардың,ересек ерлердің тобы болады.Қоғамның осындай топтарға бөлінуіне зор маңыз берілді,мұндай жастық меже ерекше маңызды болып саналады,бұдан өту-инициация дейтін әйгілі салт саналады.Ол салттанатты түрде өтетін болды.Түрлі тайпаларда иницация салты алуан түрлі болды,бірақ шынына келгенде олардың мән жайы жас өспірімдерді шаруашылыққа ,қауымның ересек мүшелерінің қоғамдық ж/е идеологиялық өміріне тарату еді.Инициацио-латын тілінде арнау,н/е әдейі арналған мерекке ,той. 17. Ежелгі гоминидтер және олардың еңбек қызметі Адамның шыққан тегі туралы теория негізделгеннен кейін ғалымдар алғашқы тұрмыстық маймыл адамдардың тіршілік етуі туралы болжауларды айтып, тіпті олардың морфологиялық тұрпаты жайында айтып келтіруге тырысты. Бұл болжаулар мұндай тіршілік иесінің қазба қалдықтары шыныда да Явадағы Сола өзенінің ерте плейстоцендік шөгінділерінде ашылған кезде 1890-1891 жылдары нақты тұжырымға ие болды. Бас сүйегінің қақпағы мен төменгі аяқтарының ұзын сүйектері табылды, оларды зерттеу негізінде сол тиісті болған тіршілік иесі тік жағдайларда жүріп тұрған деген қортынды жасалады, сондықтан да Pitecantrhopus erectus немесе «тік жүретін маймыл-адам» деген ат қойылды. Питекантроп тік жүретін тіршілік иесі бола отырып, осы заманғы адамнан, жартылай иілген аяқтарының неғұрлым аз жүрісімен көзге түскен.Австралопитектік маймылдармен бірге Оңтүстік Африка қабаттарынан 1949 жылы табылған төменгі жақ сүйек сол бір геологиялық заманға жатады. Жақ сүйектері мен тістердің морфологиялық ерекшеліктері тіршілік иесін бұлар тиісті болған гоминид семьялығына кіргізуге мүмкіндік берді.Өте көне гоминидтің морфологиялық типінің эволюциясын түсіну үшін , 1927 жылдан бастап солтүстік Қытайда Пекинге таяу Чжоукоудянь үңгірінде аса маңызды жаңалықтар ашылды. Мұнда табылған ең көне аңшылар лагерінің қазбасы орасан үлкен археологиялық материялға қол жеткізді, бұл 40-тан астам ер адамдардың, әйелдер мен балалардың сүйек қалдықтары еді. Питекантроп сияқты синантроп орта бойлы және денесі мығым болып келген тіршілік иесі еді. Алайда оның жүрісі неғұрлым орнықты болатын, бұл оның аса қозғалғыштығына жол ашты. Алғашқы тұрмыс адамның өмірінде от жағу үлкен роль атқарады. От жылу береді, тамақ даярлауға пайдаланылды, осындай өңдеуден кейін тамақтың көптеген түрі организімге едәуір жақсы сіңетін болды. Жыртқыштарды үркіту үшін ағаш құралдардың жұмыстық бөлігін күйдіру т.б. үшін амалдар аң аулағанда кеңінен қолданылды. Алғашқы тұрмыс адамы отты жағуды бірден үйренбегені түсінікті. Оны әуелі орман өрттерінен ұқыптап алып, үңгірге келген де, оны тұрақтандырып сақтаған. Маймыл тәрізді адамдар питекантроп , синантроп , гейдельберг адамы – өзінің әуел бастапқы пайда болған аймағынан тыс алыс жерлерге ірге теппей және жылу сүйетін хайуандардың қоршауында жылы климат жағдайларда өмір сүрген; қазылып табылған олжаларға қарағанда Африканың үлкен бөлігі мен Европаның Оңтүстігі және Азияның Оңтүстігі меккенделген. Гоминид семьялығының эволциясы барысында бұл жолдан ауытқулар, тіпті кейін кетулер де байқалды. 18. Дамыған рулық қауым өміріндегі некелік байланыстардың түрлері Аналық рудың дамуы, сірә, отбасы мен некенің сипатында принципті өзгерістерді тудырмаса керек. Рас аналық-локальды мекен-жай жағдайларында қосақ отбасы бір үй шаруашылығына бірікті, бірақ бұл өндірістік ұя бола алмады. Экономикалық және қоғамдық мәнде бүкіл аналық үйлік қауым семья болып табылды. Қосақ семья өз шаруашылығын жүргізбеді және рулықтан бөлек, екі зайыпқа ортақ меншігі болмады. Егер күйеуі әйелінің мүлкіне нұқсан келтіретін болса, ол оның туған-туыстарымен есеп айырысуға тиіс болды. Ерлер көбіне жеке өзінің қауымымен шаруашылық байланысын үзбеді және «екі үйге» жұмыс істеді. Егер, балалар тіпті өз әкесін біле тұрса да іс жүзінде, оған бөгде адам болып қала берді.Қосақ неке, бұрынғы кездегідей екі жақтың кезкелгенінің қалауы бойынша оңай ажыраса алатын және топтық некелік қатынастардың қалдықтарымен толықтырылатын. Ирокездер мен гурондарда XVIII ғасырдың өзінде де әйелдердің «қосымша» күйеу», ерлердің «қосымша» әйелі бола алатын. Бұдан басқа гурондарда әйел ретінде аңшыларға еріп жүрген ерекше «аңшылық қыздар» болған.Қоғамдық өмірдегі сияқты дамыған аналық рулық қауымның отбасылық тұрмысына ерлерден әйелдердің белгілі артықшылық сипаты тән болған. Әйелінің төркін-жұрағаты қоршаған күйеуге, үнемі жол беріп отыруға тура келген. Бұл көне замандағы жаңа Гвинея ликийліктерінде, папуастарында, алгон-синдерінде орын алғандай жиі некелесу жөніндегі инициатива әйелдердің қолында болған. Ұл туудан қыз туу артық саналған аналың-рулық қоғамдар да белгілі болған.

Дриопитектер мен австролопитектер

Дриопитек қазбадан табылған адам тәрізді маймылдардың бір түрі.Ғалымдардың пікірі бойынша,дриопитек ағаш басында,ашық жерде де тіршілік еткен ж/е адам тәрізді маймылдардың арғы тегі болған.Олардың ішінде Дарвин дриопитегі деген түрі басқаларына қарағанда адамға жақындау.Оның қаңқа қалдықтары жақ,иектері,тістері,қол-аяқ қаңқалары Австрия жеріндегі миоцен қабаттарынан табылған.Дриопитектің сыртқы пәшәнә қазіргі шимпанзе,бонобо маймылдарына ұқсас.Дриопитектің орталық жүйке жүйесі жақсы дамыған.Олардың тісінің,басқа қаңқа сүйектерінің қалдығы Батыс Еуропа,Оңт.Азия,Шығ.Африка жерлерінен табылды.Дриопитектердің басты ерекшелігі диастермалығымен ерекшеленді.Тік жүреді.Геологиялық дамудың үштік дәуіріне сәйкес келеді. Олар прагрессивті даму эволюциясын басынан көшірді.
Австралопитектер-адамның арғы тегі.Қаңқалары алғаш 1924ж.Оңт.Африкадағы Калахари шөлінде табылған.Кейін Шығ.ж/е Орталық Африканың басқа да жерлерінен табылған.Австралопитектің бойлары аласа,бас сүйегі мен миы шағындау.Ми көлемі 500-600см,жақ сүйектері үлкен,саусақтары ұстауға икемді болған.Аяқтары қолдарынан ұзын,тік жүруге бейімделген.Басты ерекше белгілері-терісі жүнсіз болды,екі аяқпен жүру,жыртқыштықпен айналысу,аң аулай білуі,қаруларды пайдалануы туралы ж/е отпен таныстығы оларды ерекшелендірді.

20. «Неолиттік төңкеріс» пен адамзат өміріндегі өзгерістер

Неолит,жаңа тас дәуірі-шамамен б.з.б. 5500-3000 ж қамтитын тас дәуірінің ең соңғы кезіңі.Неолиттің қалыптасуы мен аяқталуы жер шарының әр-түрлі ауд.әр қилы уақытта өтті.Неолиттік тұрақтар орналасу сипатына қарай-бұлақтық,өзендік,көлдік,үңгірлік тұрақ деп төрт түрге бөлінеді.Қазақстанның шөл даласындағы неолиттік ескерткіштердің бір ерекшелігі,олардың көпшілігі-ашық үлгідегі тұрақтар.Барлық тұрақтарда жергілікті материалдардан жасалған тас құралдар-жебелер мен найзалардың ұштары,балталар,қашаулар,пышақтар табылды.Белгілі бір құралдарды жасау үшін тастардың түрлері сараланып,іріктеліп алынатын болды.Тамақ өндіруге,жеуге жарайтын өсімдіктерді,әсіресе дәнді өсімдіктерді саналы түрде өсіруге,жануарларды қолға үйретуге,өсіруге ж/е іріктеуге көшу адамзаттарихында адамның от жағу өнерін меңгергеннен кейінгі асқан зор экономикалық революция болды.Неолитте Еж.Шығыста дәнді дақылдардың барлық түрлері,көкіністердің,жеміс-жидектердің едәуір түрлері өсіріліп,қазіргі үй малының барлық түрлері қолға үйретілді деуге болады.Ал,жылқы Еуразия далаларында қолға үйретілді-бұл оқиғаны «неолиттік революцияның» маңызды компоненттерінің бірі деп атауға болады.Еңбек құралдарының жетілуімен қатар тас өңдеудің жалтырата тегістеу,бұрғылау сияқты жаңа техн.қалыптасты.Аңшылықтан мал өсіруге,терімшіліктен егіншілікке көшу орын ала бастады.Әлеуметтік жағынан алғанда Неолит дәуірі рулық қауым дәуірі болды.Кейінгі неолитте жіп иірумен тоқымашылық шықты.Микролиттік индустрия кеңінен өрістеді,жебе ұштары мен қыстырма құралдар жасауға жұмсалды.Халық саны артып,қоғамда демографиялық ахуал жақсара түсті.Неолиттік тайпаларда аналық-рулық құрылыс үстем болғандығын дәлелдейтін әйел мүсіндері табылды.Неолиттеадам өмірінде болған өзгерістерді саралай келе, Г.Чайльд осы дәуірге қатысты «неолиттік төңкеріс»терминін енгізді.

21.  Мүліктік және әлеуметтік жіктелістер. Байлар мен байлық ұғымдары

Жеке меншіктік пен қосымша өнімнің сөзсіз пайда болуы мүліктік дифференцияның салдарынан болды. Рулық тайпалық ақсақалдарда, абыздарда және әсіресе өз жасақтарымен әскери қолбасшыларда байлық жиналып жатқан кезде, басқа қауымшыларда шамалы артық өнімдер болды немесе олар да мүлде жоқ болды. Басталған мүліктік жіктелуді орасан зор дәрежеде күшейтіп, тездете түскен фактор құлдық болды.
Қосымша өнім қолында жоқ, бұзылмаған рулық қоғамда құлдық мүмкін емес еді. Сондықтан да мұнда тұтқын ер адамдар әдетте өлтірілді, ал әйелдер мен балалар иемделіп жеңген тайпаның толық құқылы мүшелеріне айналды. Әсіресе, соғыста өлгендердің орнын толтыру керек болған кейбір жағдайларда ер адамдарды да иемденетін еді.
Қосымша өнімнің пайда болуы, енді құлға айналдыра бастаған әскери тұтқындардың еңбегін пайдалануды бірден мүмкін етті. Сірә, әуел баста құлдар бүкіл қауымның меншігі болса керек, бірақ әдеттегі қауымдық құлдық құлдардың іс жүзінде көсемдерге тиістілігін бүркегендері көп кешікпей қауызға айналды, осымен қатар жеке құл иеленушілік кеңінен тарады. Алғашқы кездерде құлдар көбінесе үй шаруашылығында пайдаланылды. Алғашқы құлдар барлық әйелдердің жұмыстарын атқарды, су тасыды, отын дайындады, тамақ әзірледі, итке ас берді. Құлдар қожайындарымен бірге тұрды, олармен бірге шатырдың астында ұйықтады, бір үстел жанында отырып тамақ ішті. Басқа бір жағдайларда олар жеке лашықтарды жайлап, өздерінің иелеріне көмектесе отырып, өзі шағын шаруашылық жүргізе алды. Оларға біршама жұмсақ қарады, әрі көптеген жағдайларда белгілі бір мүліктік және жеке бастың құқықтарын пайдаланды, Түрлі халықтарда болған салттар құлға өз қожасының мұрагері болуға, басы бос әйелдермен неке қиысуға рұқсат етілді, қожасына риза болмаған жағдайда көсемге шағым айтып, басқа кісіге кете алатын болған, құлдарды сатуға, өлтіруге, тіпті қатаң қарауға тыйым салынды және т. б. Құлдарды ерекше қадағалау деген болмады, өйткені төзімді жағдайларда тұрған құлдар әдетте қашуға ұмтылмады. Құлдар әлі де болса өндірісте ерекше орын алмаған және үй ішінің кішісі, отбасы мүшесінің кішісі ретінде көрінген құлдықтың бұл тұрпайы формасы, үй-жайлық немесе патриархалдық құлдық деген ат алды.
Құл саны бірте-бірте арта түсті, олардың еңбегі үй шаруашылығының шегінен шығып зор маңызға ие бола бастады. Құл еңбегі тек құрметті деп саналатын жұмыстарда, мәселен, аң аулауда біршама аз қолданылды, Құл-дыққа алудың әуелгі көздері — соғыс тұтқындарын басып алуға — ендігі жерде жаңа көздер — құл саудасы мен құлдардың балаларын құлға айналдыру келіп қосылды. Құлдық жағдай мұрагерлікке айналды. Құлдардың жағдайлары күрт нашарлап кетті. Құлдардың ешқандай меншігі болмады және өз қалауынша үйлене алмайтын болды. Олардың некесінің қоғамдық маңызы болмады және жай тұрысу ғана деп есептелді. Құлдарға қатал қарады; көне дүниедегі Спартадағы сияқты, оларға үрей тудыру, үшін, бұлардың лашықтарына оқтын-оқтын жаппай шабуыл жасау қолданылып жүрді. Жаңа үйлер мен қайықтарды жасағанда, инициация және жерлеу кезінде құлдарды рәсімдік өлтіру кеңінен қолданылды. Бұл тұтқындарды өлтіретін неғұрлым көне салттардың қалдығы еді.

Сонымен үй-жайлық құлдық бірте-бірте өндірістік құлдықңа айналды. Үй ішінің кіші адамынан құлдар қоғамдық өндірісте ерекше орын ала бастаған, өндіріс құрал-жабдықтарынан айырылған халықтың құқықсыз тобына айналды, демек құлдардың ерекше табын құрады. Алайда, құлдардың шығуының басқа да салдары болды: патриархалдық құл иеленушіліктің өзі-ақ еркін қауымшылардың арасында жіктелуді тездете түсті. Әскери табыстың басқа түрлері сияқты құлдар ең алдымен тайпаның жоғарғы тобының - көсемдердің, жасақшылардың, олардың ең жақын туыстарының меншігі болады. Құлдарды қанай отырып, ол басқа қауымдықтардан тезірек өз байлығын молайта түсті. Жеке меншік пен айырбас институтының да мұндай жағдайларында бұл тайпалық жоғарғы топтың қолында малдың көп те ең жақсы табындары, кәсіпшілік жайлар, қолөнері өнімінің қорлары болуына әкеп соқты. Бір мезетте жиі түгелдей таңырланған және дербес шаруашылық жүргізу мүмкіндігінен айырылған қауымшылардың басқа бір бөлігінің кедейленуі табиғи нәрсе еді. Қарыздарға бой ұрып, бұлардың кейбіреулері құлдыққа сатумен немесе өзін сатумен аяқталатын ұзақ кіріптарлыққа түсті.
Кедейленген қауымшылардың екінші бір бөлігі өзінің шағын шаруашылығы мен жеке бас бостандығын сақтады, бірақ бай тайпаластарынан заттай немесе ақшадай қарыз алып отыруға үнемі тиіс болды. Осы негізде қанаудың сан алуан түрлері пайда болды: сауда-саттық, қарыз берушінің шаруашылығында жұмыс істеп өтеу, өндіріс қаржылары мен қаруларын үлестей жалға алу, мұнда ауқаты шағын қауымшы, байдың күш-көмегін немесе мал табынын қарызданып, оған алған өнімнің бөлігін беріп, өтеп отырды. Қанаудың осы формаларының барлығы, әдетте экономикалық езгіге рулық немесе көршілік өз ара көмек түрін беруге мүмкіндік тудырған, көне дәстүрлермен әлі де бүркемеленетін еді.
Тонаушылық соғыстар қанаудың тағы да бір түрін туғызды: үздіксіз тонауды болдырмау үшін әлсіз тайпалар өзінің неғұрлым күшті көршілеріне, ал іс жүзінде олардың көсемдеріне тұрақты алым-салық төлеп отыруға жиі келісіп отырды. Мұндай тайпалардың қатардағы қауымшылары жеке өздерінің көсемдерінен де басқа көсемдерден де екі жақты езгіні басынан кешірді және халықтың ерекше жартылай еркін тобына жиі айналып отырды.
Тез қаулап өскен мүліктік дифференциация қоғамдық тұжырымға ие болды. Бай да ықпалды жоғарғы топтар мұрагерлік басшылыққа үміт артқан тайпалық ақ сүйек, шыққан тегі, нәсілді, ерекше құрметті жағдайлы болып оқшауланды, арнаулы айырым белгілері және басқа артықшылықтары болды. Кедейлер – қатардағы қауымшылар қарапайым адамдар ретінде оларға қарама-қарсы қойылды. Туысқандардың, рулардың, тайпалардың тұйық кәсібі топтардың — касталардың, аға да кіші жөн-жүйелерінің бағыныштылығына байланысты неғұрлым күрделі жүйелер де туды, бірақ, сайып келгенде, бұлардың бәрі бай мұрагерлік ақ сүйектер мен азды-көпті оған тәуелді нашар тұқымды кедейлердің арасындағы қарама-қайшылыққа келіп тірелетін.
Сонымен, қоғамның құл иеленушілер мен құлдарға бөлінуі, қоғамның байлар мен кедейлерге бөлінуімен, ал тұрпайы патриархалдық құл иеленушілік қанаудың тууы — тұрпайы патриарлдық феодалдық қанаудың тууымен қосарланды. Бұл формалардың екеуі де қоян-қолтық келіп, белгілі бір нақтылы тарихи жағдайларда бұлардың бірі жеңіп шығып, антагонистік таптық қоғамның өндірісінің үстемдік етуші құл иеленушілік немесе феодалдық тәсіліне айналуы үшін алғашқы тұрмыстық қауым құрылысы ыдырауының процесінде пісіп жетілді.

22. ХХ ғ. АҚҚ тарихын зерттеудің дамуы

Ертеде және орта ғасырларда алғашқы қауымдық қоғам жөніндегі көріністерді сипаттау, египеттіктердің, грек, рим деректеріне сипаттама беру, «варварлар» туралы алғашқы түініктер, Лукреций Кар және оның «Заттардың табиғаты» туралы поэмасының дүниетанымдық маңызын білу. Ортағасырларда дүниенің және адамның жаратылыстануын дін түрғысынан түсініктері, ХІІ ғ батысевропалық саяхатшылардың көріністеріне сипаттама беру. Ұлы географиялық ашулар кезінде алғашқы қауымдық құрылыс туралы білімдердің кеңеюі, жинақталуына назар аударуы керек. Ағартушылық дәуір кезінде алғашқы қоғам туралы идеялар және теориялар, Фергюссон, тКондрсе, Морган көзқарастарына талдау жасай білуі керек.
XIX ғ. ортасында ғылым мен білімнің дамуы салдарынан жаңа көзқарастардың дүниеге келуі, эволюциялық теориясының негізгі тұжырымдамалары, Ч.Дарвин және оның еңбектеріне талдай жасай білуі тиіс. Ахеологиялық деректердің жинақталуы және оның алғашқы қоғам туралы білімдердің тереңдеуіне жасаған ықпалын білу, Еңбек құралдарын классификациялау талпыныстарына талдау жасай білу. Этнология ғылымының жетістіктеріне назар аударуы керек. Баховен, Мейннің отбасы қатынастарын зерттеуге қосқан үлесін анықтау, эндогамия, экзогамия түсініктерінің пайда болуына назар аудару
Марксизм ілімдерінің пайда болуы және олардың негіздемелеріне назар аудару керек. Энгельс және оның негізгі еңбектеріне талдау жасау, бұл еңбектерде отбасы, мемлекет, жеке меншік туралы тұжырымдамаларына талдау жасай білу. Марксизм ілімдерінің орыс алғашқы қоғам танушылар Зибер, Ковалевский тұжыымдамаларына тигізген ықпалы
Алғашқы қоғам археологиясы мен палеантропологиясының дамуы ерекшелігін анықтау. Палеолиттік, неолиттік дәуіріндегі ескерткіштерді зерттеудің кеңеюі, олардың нәтижелері мен қорытындыларын анықтау. Неандерталь, синантроп, питекантроп сүйек қалдықтарының табылуы және олардың алғашқ қоғам адамдары эволюциясы теориясына тигізген ықпалын ашу. Адамдардың шуғу тегі, таралуы туралы дискуссиялардың мазмұнын білуі керек.
XX ғ. тарихи-этнологиялық қайта құрудың негізгі бағыттарын, теорияларын, тұжырымдамаларына талдау жасау. Кеңестік археологтардң қосқан үлесін анықтау. Этнологиялық теориялардың негізгі тұжырымдамалары: диффузионизм, функционалды теория, мәдени-тарихи теория, мәдени шеңберлер теорияларының пайда болуы және олардың негізін қалаушыларын анқтай біру, жаңа тұжырымдамалардың мазмұнын аша білу. «Промискуитет», «гетеризм» түсініктердің пайда болуы және олардың мамзұнын ашу. Клод Леви-Сросс, Першищ, Семенов зерттеулерінің қосқан үлесі. Палеолингвистика, палеоэтнологияның жетістіктерін талдай білу керек.

23. Ең ежелгі гоминидтер және олардың қызметі.

Антроморфтық әулетпен қатар приматтар отрядтары барлық классификациясынан басқа гоминидтер , қазіргі адам мен оған жақын тектерінің тобы. Осы әулет өкілдеріне тән қасиет миларының үлкендігі, құрылымы басқа приматтардыкынен күрделірек, дене бітімі тік, қимылдағыш, болып келеді. Гоминидтер әулеті құрамы туралы зерттеушілерде әр түрлі пікір қалыптасқан. Батысеуропалық мамандардың еңбегінде әулеттің тек бір тегі- яғни Homo таралған.

Ғалымдар питекантроп құралдар жасағаны туралы көп пікірталасқа түседі. Оны жасағаны жасамағаны туралы нақты дерек жоқ, себебі ешқандай тас индустриясының қалдығы табылмады. Бірақ Явада табылған тас құралдар басқа да ой салады.

Тағы бір керемет ертеплейстоцендік дәуір адамдарының қалдықтары Солтүстік Африкада 1954-1955 жылдары табылды. Ол үш индивидумға сәйкес келетін atlanthropus mauritanicus деп аталады.

Ежелгі гоминидтердің морфологиялық түрлерінің эволюциясын түсіну үшін ашылулар Солтүстік Қытайдағы Пекинге жақын жердегі Чжоукоудянь үңгірінен табылған болатын. Ежелгі аңшылардың лагерьлерінен табылған қазбалар көптеген архео.деректер,40 қа жуық ер әйел балалардың сүйектері қалдырылған. Мәдениетінің дамуы, морфологиялық бейнелері питекантроптарға қарағанда қазіргі адамдарға ұқсас болып келді. Олар питекантроптарға қарағанда кеш, жеке топ- пекиндық адамтектесмаймыл тобына жатады.

24. Ертедегі рулық қауымдағы ру ішіндегі билік мәселесі.

Ертедегі қоғамды халық басқару принципы болды, яғни бұда нақты беделге халықтың үлкен мүшелерінің коллективті ерке ие болды. Ерекше авторитет көрген, тәжірибелі ақылды адамдарда болды, көбінесе топтың үлкен буындары. Олардың орталарынан басшылар, күнделікті шаруашылықты, коллективтің қоғамдық және идеологиялық өмірін басқарушылар шықты. Басшылар таңдау арқылы немесі мойындаулар арқылы сайланды.Билік ұйымдастырудың қарапайым түрі яган және алакалуфтарда болды, яғни қауым мүшелерінің үлкендері басқа қауымды басқара алды. Бұған ұқсас ұйымдастырулар канадалық эскимостарда болды. Олардың қауымын еңбекке қабілетті еркектердің үлкені басқарды, олар тек үлкен аңшылармен ғана ақылдасып шешім шығарды. Және ол аңшыларды басқарған кезде оның әйелі аңшылық олжаларды бөлумен айналысты. Билік ұйымдастырудың күрделірек түрі австралиялық аборигендерде болды, яғни үлкен еркектер кеңесі яғни өз орталарынан үлкен еркектер бөлініп шықты. Бұлардың басшысы әдетте ең үлкені болды, бірақ ол басшылық қасиеттері болмаса қос билік жүзеге асты.''Үлкен еркектермен’’ қатар “Үлкен әйелдер”,яғни қауымның әйелдер бөлігін басқарушылар болды. Ерте қоғамда бірнеше басшылар болатын жағдайлар да болды, мысалға,кезеңді бөлініп отыратын маусымдық шаруашылық топтардың басшылары да болды

25. Рулық қауымның ыдырау кезіндегі егіншілік пен мал шаруашылығының дамуы

Неолит уақытындаалғашқы адамдар үлкен жетістікке ие болған. Неолит бұл ең жоғарғы және соңғы тас дәуірінің сатысы, ғасыры (б.з.д 5-2 мың жылдықтар)

Ол уақыттың жан жануарлары, өсімдігі, табиғат жағдайы қазіргі уақытқа сәйкес болған. Осы кезеңде бұрын болмаған экномикалық және қоғамдық өрлеу басталды, адамдар жабайы жануарларды қолға үйретті, жерді өңдеудің қарапайым түрімен айналыса бастады. тШаруашылықтың осындай жаңа түрінің шығуы адамзат қоғамының дамуына аса маңызды қызмет атқарды. Адамның кәсіби қабілетін кеңейтіп, мінез құлқының сапасын жақсартты. Снымен қатар адамдар саз балшықтан жасалып, отта күйдірілген мықты қыш ыдыс керамика жасауды үйренді. Ежелгі егіншілер мен малшылар өздерінің бұрынғы аңшы бабаларына қарағанда, айналадағы табиғатқа басқаша қарады. Бұрнғыдай тек жеуге жарамды шөптер мен даяр жемістердіжинау орнына нағыз шаруашылық еңбегі қалыптасты, өнімді өздері өсіріп ала бастады. Адам еңбегі табғаттан мол өнім алуға пайдаланылып, өздерін тамақ қоры мен жеткілікті мөлшерде қамтамасыз етті. Ғылымда бұл құбылыс неолиттік төңкеріс деп аталды. Мұнымен адамзаттың үздіксіз дамының алғышарттары жасалды. Ғасырлар бойы жнақталған тәжірибесі ұрпақтан ұрпаққа беріліп, пайдаланып, ары қарай дамып отырды. Адамзаттың қоғамының даму қарқынын одан әрі күшейтті. Табиғаттан әр нәрсені иелену, шаруашылықтан неолитте өндіруші шаруашылыққа өту поцесі басталды. Тас өңдеу әдістері жоғары дәрежеге сол уақытта жетті. Адамдар тасты кесуді, жонуды , жылтырата тегістеуді меңгерді, және пышақ, орақ жасауды, кішкене тас қалақтардан сына дайындай білді. Адам осы кезден бастап әр түрлі тас түрлерін соның ішінде нефрит секілді қатты тастарды әшекей заттар жаау үшін пайдалана бастады. Тастың тұтқыр түрлерінен балта,кетпен, келі, келісаптар, ал граниттен дән үккіштер жасады.

Отырықшылық салт адамдардың өміріне үлкен ықпал жасады. Үйді салу мәселелерін оңды жолға қояы. Неолит кезінде адамдар киім тігу мен тоқу процесін ойлап тапты.

 Сол заманда адамдар аң , балық аулаумен, терімшілікпен айналысты. Адамдар шошқаны , қойды, ешкіні, ірі қара малды қолға үйретті. Қолға үйреткен аңдар жүк таситын күш есебінде пайдаланылды және адамдар олардың етін , сүтін, майын, сүйектерін, терісін, жүнін пайдаланды.

26. Ойлау және сөйлеудің қалыптасуы және оның адам денесіне әсері.

Ойлау мен сөйлеуді анықтауда жанама деректер ретінде салыстырмалы психология , этнография, тіл білімі , антропологиялық деректерге сүйенеміз. Антропологияның маңызы ерекше зор. Төменгі жақ сүйектің одан кейін мидың дамуы сияқты элементтерді зерттей отырып қорытынды жасайды. Ұзақ уақытқы созылған ойлау, сөйлеу процесі алғашқы маймылтектес адамдардың морфолологиялық, физикалық дамуын туғызды. Ойлау мен сөйлеу бір уақытта пайда болды, саналы түрде жасалған ең қарапайым еңбек құралдың жасалға уақытында ең қарапайым ұғымдар да пайда болған деп есептеледі. Дыбыс символдарын берудің ең қарапайым формасы пайда болған.Ғалымдардың зерттеуінше шимпанзелер 20 түрлі дыбыс шығара алған.

Миынндағы өзгеріс самай, төбе , желке саласының дамуы онда сөз бен ойлаудың біршама жоғары дәрежесін көрсетеді.алғашқы адамдардың ойлануы ерте палеолиттен кейінгі палеолитке көшу кезінде елеулі секіріс жасады, және кейінгі палеолиттен бастап жеке дыбыстар сөзге айналды.

Сөйлеу мүшелері екі топтан тұрады. Бірінші тыныс мүшелері өкпе, кеңірдек, көмей,мұрын қуысы,тіл дыбыстарын жасауға тікелей қатысатын мүшелер. Олар актив және пассив деп екіге бөлінеді, активке жататындар көмей, жұтқыншақ, тіл, кішкене тіл , ерін, көмекей. пассивке жататындар тіс, таңдай, мұрын қуысы.

Актив және пассив мүшелерінің жуысуынан немесе алшақтауынан әртүрлі дыбыс береді.

Ойлау сыртқы дүние қатары мен құбылыстарының жалпы жанама түрде ұғымдар арқылы бейнеленуі, ойлау сезім мүшелеріарқылы алынған мәліметтерді өңдейді.

27. АҚҚ туралы ежелгі дүние мен орта ғасырлардағы түсініктер.

АҚҚ тарихы – тарих ғылымның жас саласы, ол ХІХ ғ. ІІ-ші жартысында п.б. Бірақ адамдардың бұл тарихын оқып білуге әрекеттенбегенін көрсетеді. Адамның ежелгі тарихына қызығу ертеде басталады. Басқа да халықтарды этнографиялық бақылаудағы жазба дәстүрі Ежелгі египеттен басталады. Орта патшалық дәуірдегі жастар шапқыншылығы ежелгі египетерді бөтен халықтың үлкенатқылымен кездестіреді. Текстерде гиксостар жеңбейтін еткен- атты игерілуі жөнінде айтады. Осы кезден бастап олар жылқыны қолдана бастады. Сондай-ақ египет текстері өздерінің батыс, шығыс және оңтстік көршілері жөнінде мәліметерді жазды. Көршілерінің актралогиялық, этнографиялық белгілері жөнінде келтірген. Яғни, грек, римдегі дейінгі ертедегі адамдар түрлі халықтардың бар екенін, оларды ерекшеліктерін т.б. айыра білген.
Антики дүниесі бізге эмпириялық бақылау геграфиясын ұсынады. Өркениет орталығы Жерорта теңізіне ауысады, соған сәйкес гректер мен римдіктер өркениетті болып есептеді, басқалардың барлығы – варварлар, яғни грек пен римдерден артпа қылған, жабайы жағдарлар. Антик авторларының көршілер жөніндегі бар шщығармаларында олардың тұрмысы мен әдеттері жөнінде дұрыс беруге тырысқан. Сондықтан да, қазіргі тарихи білім антик тарихшылары мен саясаткерлерінің шығармаларынан пайдаланады. Герадот (б.з.д. V ғ.) скифтер сарматтар мен басқа орта Азияның көптеген тайпалары жөнінде, Кіші Азия халықтары жөнінде Ксенофонт (б.з.д. 430-350жж) оңтүстік Европа мен Кавказ халқы жөнінде. Старбон (шамамен б.ғ.д. 63ж.-б.ғ. 20ж.), Кезарь (б.з.д. 100-44жж) және Тақит (шын. Б.э. 55-120 жыл) германдықтар туралы, шығармаларын қалдырды. Герадот пен Страбон кейбір варварлық халықтарда ұжымдық меншік болғанын байқаған. Герадот шетелдіктер ана жағынан тарайды және әйелдер куйеудің өзі таңдайды, ал сарнат әйелдері жауынгер, тұрмысқа тек жауын өлтірген соң шығады деп жазады. Бұл дәстүрдің жиынтығы кейін аналық ру деген атқа ие болады. Осы және басқа факторлардің алғашқы қауымдық екені антик авторларына гректер мен римдік өздерінің өткен тарихын оқуға мүмкіндік беретіні жөнінде ойланады.
Антик философтары алғашқы қауымның жалпы бейнесін елестетуде болжам түрінде өз ойларын білдіреді, Материалист Демокрит (б.э.д. 470-380ж) жер бетіндегі алғашқы адамдары аң жақты өмір сүріп, шайылығы шығып, көшіп, жердің табиғи бай мен және кездейсоқ ағаш шиелістерімен күн көрді деп жазды. Өмір сүру үшін күрес алдында барлығына үйретті. Демокриттердің ізбасары ежелгі рим философы және ақын Лукреций кар (б.э.д. жан. 99-55 жас.) «Заттардың табиғаты жөнінде» (О природе вицей) ежелгі адамдардың жабайы жағдайдан өтті, киім, үй және т.б. ойлап тапқанына дейінігі суретінбейнеледі. Ол адамдарды құдай жасағаны мен «алтын ғасыр» жөніндегі аңыздарды сынап, адамдар мұқтаждықтан маңызды жаңалықтар ашты дейді. Ол тарихты материал 3 ғасыр кезең бөлуді: тас, мыс (қола) және темір ұсынды.
Орта ғасырда шіркеу мен схоластика ғылымды басып тастайды. Орта ғасырдың геграфтар мен хрониктер итбасып (ктноцефалдар) туындысы аңыздарды шын қабылдады. Ал адамдардың п.б. жөніндегі мәселе библиялық аңызбен айтылыды. Осы қиын жағдайда жер мен оны қоныстанған адамдар шындығында білім кеңейе түсті. Осы білімдер кейін алғашқы қауымдықтар зерттейді де дерек болып халықтарының баяндады. ХІІІғ. Орта Азия халықтары жөнінде мәлімттер Қытай георрафы Чан-Чунның саяхаттындағы баяндауда сақталды. Шығысқа сауда байланысын орнатуға шыққан саяхатшылар (Плано Каржеси, Рубрук, Марко Поло және басқ.) европадағы шығыс халықтарымен таныстығын кеңейтті. Солардың шінде «Хождение за три моря» деген шығарма авторы Тверлік көпес Афанасий Никитинді айтуға болады. Ол шығыс елдеріне (1466-1472жж.) саяхаттап, Үндістанды 3 жыл тұрған, халықтардың тұрымсын жазып қалдырды.

28. Матриархаттан патриархатқа көшу.

Матриархаттан патриархатқа өту процесі рудың шаруашылық, қоғамдық және идеологиялық өмірінің барлық жағын қамтыды. Бірақ ол, ең алдымен, жаңадан туған экономикалық ұяларға — жеке отбасылар мен отбасылық-некелік қатынастардың барлық жағына соқты.

Жеке отбасылардың күштерімен шаруашылықты жүргізу, олардың тұрақты, тұтасқан ұжымдарға айналуын талап етті. Осыған байланысты тұрақсыз қосақ некені ерлі-зайыптылардың мықты бірлестігі — моногамия ығыстыра бастады. Ер адамның шаруашылық ролінің артуымен бірге некелік ірге алмасудың локальдылығын өзгертуді — ер адамның әйелге емес, әйелдің ер адамға келуін талап етті,— бұл матрилокальдық ірге алмасудан патрилокальдық ірге алмасуға көшуді және некелесудің жаңа формаларының дамуын тудырды. Бұрын, аналық рулық қауым дәуірінде ер адам қосақ некеге түсе отырып, қалыңдық пен оның туғандарына шамалы сыйлықтар тартумен тынатын. Енді ол әйелді өз қолына алатын болды, сондықтан да оның бағасын қайтаруға, оның еңбектік күшін сатып алуға тиіс болды. Сатып алу некесі осылай туды, мұнда күйеудің отбасы қалыңдыққа алым төледі (славяндарда — вено, түркілерде қалың мал т. б.). Қалай да қосалқы болып, кеңінен таралмағанына қарамастан, аналық-рулық құрылыс жағдайларында неке қиысудың неғұрлым кәдуілгі, әрі басқа, өте сирек формасы — әйелдерді зорлап иелену, оны ұрлап әкету (алып қашып әкету) болды.Матриархаттың патриархатқа айналуы, Энгельстің сөзімен айтқанда, адамзат басынан өткен ең радикалды революциялардың бірі болды. Табиғи түрде мінез-құлқы мен санасында дәстүр күші ерекше көрініп отырған алғашқы тұрмыстық адамға, бұл айналу онша оңайға түсе қойған жоқ.Дамыған рулық қауымдардың отырықшы поселкелерінде тамақ ішетін, ұйықтайтын, инициация дәмін тататын, рудың үйленбеген жастары жұмыс істейтін, ер адамдардың арнаулы үйлері болған. Бұдан да гөрі кейініректе матриархатқа қарсы күрестің барысында ер адамдардың үйлері осылардың негізінде ер адамдардың немесе құпиялық одағы дейтін ұйымдық орталықтарына айналды. Ер адамдар одақтары Меланезия мен Батыс Африка тайпаларында жақсы сақталған, Микронезия мен Америка тайпаларын да белгілі, Азия мен Европаның бірқатар көне және осы заманғы халықтардың сарқыншақтарынан қадағалауға болады. Бұл олардан матриархаттан патриархатқа өту дәуірінің жан-жақтық дерлік таралған қоғамдық институтын көруге мүмкіндік береді. Одақтың өз басшысы, өзінің жиыны мен той-томалағы, жыр жырланып, би биленіп қосарланатын өздерінің рух-билеп-төстеушілері мен діни рәсімдері, кейде тіпті өзінің ерекше «тілі» де болды. Мұның бәрі әйелдерден және бейхабарлардан құпия ұсталды, бірақ кұпия, әрине, салыстырмалы түрде ғана болатын, өйткені одақ қадам басқан сайын өзін көрсетіп, тіпті аналық-рулық құрылыстың тірегін бүлдіруге бағытталған өзінің қызметін баса көрсеткен.Матриархаттың орнына келген патриархат күрделі де қарама-қайшы қоғамдық форма болды. Сырттай, ол көп жағынан рулық қүрылысты еске түсірді, іс жүзіне келгенде оның ыдырау формасы болды. Бұл, алдымен, патриархалдық руға әуел бастан-ақ өзінің өмір сүру фактісінің жалғыз өзімен рулық қоғамның негізін бүлдірген, экономикалық жағынан дербес отбасылар қарсы тұрғандығынан көрінді.Өсіп ұлғая келіп, патриархалдық отбасы жақын туысқандығымен байланысты басқа патриархалдық отбасыларға бөлінді, әдетте, олар жеке поселке немесе елді-мекен жеке кварталын құрап, көршілес болып тура берді, әрі жерді бірігіп билеуді, мәселен, шабындықтарды немесе отбасы араларында оқтын-оқтын бөлісіп отыратын жыртатын жерді сақтады. Олар шаруашылық жағынан өз ара көмегімен, қоғамдың ынтымағымен, ортақ ата-бабаларының атына саятын ерекше атауымен бірігетін, кеңес этнографы М.О.Косвен тұңғыш жақсы зерттеген мұндай топтар патронимия деп аталды. Әйелдер азды көпті дәрежеде қауымдық жиындарға, сот істеріне, діни табыну істеріне

қатынасудан шеттетілді, көптеген патриархалдық рулар әйелге лас тіршілік иесі ретінде қарады.

29. Қауымдық құрылыстың шарықтау кезеңіндегі адамдар сенімінің қалыптасуы

Жеке меншіктік пен қосымша өнімнің сөзсіз пайда болуы мүліктік дифференцияның салдарынан болды. Рулық тайпалық ақсақалдарда, абыздарда және әсіресе өз жасақтарымен әскери қолбасшыларда байлық жиналып жатқан кезде, басқа қауымшыларда шамалы артық өнімдер болды немесе олар да мүлде жоқ болды. Басталған мүліктік жіктелуді орасан зор дәрежеде күшейтіп, тездете түскен фактор құлдық болды.
Қосымша өнім қолында жоқ, бұзылмаған рулық қоғамда құлдық мүмкін емес еді. Сондықтан да мұнда тұтқын ер адамдар әдетте өлтірілді, ал әйелдер мен балалар иемделіп жеңген тайпаның толық құқылы мүшелеріне айналды. Әсіресе, соғыста өлгендердің орнын толтыру керек болған кейбір жағдайларда ер адамдарды да иемденетін еді.
Қосымша өнімнің пайда болуы, енді құлға айналдыра бастаған әскери тұтқындардың еңбегін пайдалануды бірден мүмкін етті. Сірә, әуел баста құлдар бүкіл қауымның меншігі болса керек, бірақ әдеттегі қауымдық құлдық құлдардың іс жүзінде көсемдерге тиістілігін бүркегендері көп кешікпей қауызға айналды, осымен қатар жеке құл иеленушілік кеңінен тарады. Алғашқы кездерде құлдар көбінесе үй шаруашылығында пайдаланылды. Алғашқы құлдар барлық әйелдердің жұмыстарын атқарды, су тасыды, отын дайындады, тамақ әзірледі, итке ас берді. Құлдар қожайындарымен бірге тұрды, олармен бірге шатырдың астында ұйықтады, бір үстел жанында отырып тамақ ішті. Басқа бір жағдайларда олар жеке лашықтарды жайлап, өздерінің иелеріне көмектесе отырып, өзі шағын шаруашылық жүргізе алды. Оларға біршама жұмсақ қарады, әрі көптеген жағдайларда белгілі бір мүліктік және жеке бастың құқықтарын пайдаланды, Түрлі халықтарда болған салттар құлға өз қожасының мұрагері болуға, басы бос әйелдермен неке қиысуға рұқсат етілді, қожасына риза болмаған жағдайда көсемге шағым айтып, басқа кісіге кете алатын болған, құлдарды сатуға, өлтіруге, тіпті қатаң қарауға тыйым салынды және т. б. Құлдарды ерекше қадағалау деген болмады, өйткені төзімді жағдайларда тұрған құлдар әдетте қашуға ұмтылмады. Құлдар әлі де болса өндірісте ерекше орын алмаған және үй ішінің кішісі, отбасы мүшесінің кішісі ретінде көрінген құлдықтың бұл тұрпайы формасы, үй-жайлық немесе патриархалдық құлдық деген ат алды.
Құл саны бірте-бірте арта түсті, олардың еңбегі үй шаруашылығының шегінен шығып зор маңызға ие бола бастады. Құл еңбегі тек құрметті деп саналатын жұмыстарда, мәселен, аң аулауда біршама аз қолданылды, Құл-дыққа алудың әуелгі көздері — соғыс тұтқындарын басып алуға — ендігі жерде жаңа көздер — құл саудасы мен құлдардың балаларын құлға айналдыру келіп қосылды. Құлдық жағдай мұрагерлікке айналды. Құлдардың жағдайлары күрт нашарлап кетті. Құлдардың ешқандай меншігі болмады және өз қалауынша үйлене алмайтын болды. Олардың некесінің қоғамдық маңызы болмады және жай тұрысу ғана деп есептелді. Құлдарға қатал қарады; көне дүниедегі Спартадағы сияқты, оларға үрей тудыру, үшін, бұлардың лашықтарына оқтын-оқтын жаппай шабуыл жасау қолданылып жүрді. Жаңа үйлер мен қайықтарды жасағанда, инициация және жерлеу кезінде құлдарды рәсімдік өлтіру кеңінен қолданылды. Бұл тұтқындарды өлтіретін неғұрлым көне салттардың қалдығы еді.
Сонымен үй-жайлық құлдық бірте-бірте өндірістік құлдықңа айналды. Үй ішінің кіші адамынан құлдар қоғамдық өндірісте ерекше орын ала бастаған, өндіріс құрал-жабдықтарынан айырылған халықтың құқықсыз тобына айналды, демек құлдардың ерекше табын құрады. Алайда, құлдардың шығуының басқа да салдары болды: патриархалдық құл иеленушіліктің өзі-ақ еркін қауымшылардың арасында жіктелуді тездете түсті. Әскери табыстың басқа түрлері сияқты құлдар ең алдымен тайпаның жоғарғы тобының - көсемдердің, жасақшылардың, олардың ең жақын туыстарының меншігі болады. Құлдарды қанай отырып, ол басқа қауымдықтардан тезірек өз байлығын молайта түсті. Жеке меншік пен айырбас институтының да мұндай жағдайларында бұл тайпалық жоғарғы топтың қолында малдың көп те ең жақсы табындары, кәсіпшілік жайлар, қолөнері өнімінің қорлары болуына әкеп соқты. Бір мезетте жиі түгелдей таңырланған және дербес шаруашылық жүргізу мүмкіндігінен айырылған қауымшылардың басқа бір бөлігінің кедейленуі табиғи нәрсе еді.

Қарыздарға бой ұрып, бұлардың кейбіреулері құлдыққа сатумен немесе өзін сатумен аяқталатын ұзақ кіріптарлыққа түсті.
Кедейленген қауымшылардың екінші бір бөлігі өзінің шағын шаруашылығы мен жеке бас бостандығын сақтады, бірақ бай тайпаластарынан заттай немесе ақшадай қарыз алып отыруға үнемі тиіс болды. Осы негізде қанаудың сан алуан түрлері пайда болды: сауда-саттық, қарыз берушінің шаруашылығында жұмыс істеп өтеу, өндіріс қаржылары мен қаруларын үлестей жалға алу, мұнда ауқаты шағын қауымшы, байдың күш-көмегін немесе мал табынын қарызданып, оған алған өнімнің бөлігін беріп, өтеп отырды. Қанаудың осы формаларының барлығы, әдетте экономикалық езгіге рулық немесе көршілік өз ара көмек түрін беруге мүмкіндік тудырған, көне дәстүрлермен әлі де бүркемеленетін еді.
Тонаушылық соғыстар қанаудың тағы да бір түрін туғызды: үздіксіз тонауды болдырмау үшін әлсіз тайпалар өзінің неғұрлым күшті көршілеріне, ал іс жүзінде олардың көсемдеріне тұрақты алым-салық төлеп отыруға жиі келісіп отырды. Мұндай тайпалардың қатардағы қауымшылары жеке өздерінің көсемдерінен де басқа көсемдерден де екі жақты езгіні басынан кешірді және халықтың ерекше жартылай еркін тобына жиі айналып отырды.
Тез қаулап өскен мүліктік дифференциация қоғамдық тұжырымға ие болды. Бай да ықпалды жоғарғы топтар мұрагерлік басшылыққа үміт артқан тайпалық ақ сүйек, шыққан тегі, нәсілді, ерекше құрметті жағдайлы болып оқшауланды, арнаулы айырым белгілері және басқа артықшылықтары болды. Кедейлер – қатардағы қауымшылар қарапайым адамдар ретінде оларға қарама-қарсы қойылды. Туысқандардың, рулардың, тайпалардың тұйық кәсібі топтардың — касталардың, аға да кіші жөн-жүйелерінің бағыныштылығына байланысты неғұрлым күрделі жүйелер де туды, бірақ, сайып келгенде, бұлардың бәрі бай мұрагерлік ақ сүйектер мен азды-көпті оған тәуелді нашар тұқымды кедейлердің арасындағы қарама-қайшылыққа келіп тірелетін.
Сонымен, қоғамның құл иеленушілер мен құлдарға бөлінуі, қоғамның байлар мен кедейлерге бөлінуімен, ал тұрпайы патриархалдық құл иеленушілік қанаудың тууы — тұрпайы патриарлдық феодалдық қанаудың тууымен қосарланды. Бұл формалардың екеуі де қоян-қолтық келіп, белгілі бір нақтылы тарихи жағдайларда бұлардың бірі жеңіп шығып, антагонистік таптық қоғамның өндірісінің үстемдік етуші құл иеленушілік немесе феодалдық тәсіліне айналуы үшін алғашқы тұрмыстық қауым құрылысы ыдырауының процесінде пісіп жетілді.

30. Қауымға бірігуге дейінгі неке және жанұялық байланыстар

Неке және отбасы. Туыстық құрылымның және оған тән экзогамияның пайда болуына байланысты алғашқы қауымдық қоғамда неке, яғни жыныстар арасындағы қатынастарды реттейтін ерекше институт пайда болды. Онымен бірге және кейбір басқа да түсініктер бойынша, кейінірек, ерлі-зайыптылар, ата-аналар мен балалар арасындағы қатынастарды реттейтін отбасылық институт пайда болды. Некенің алғашқы түрі жөніндегі мәселе әлі күнге дейін толығымен шешілген жоқ. Этнографиялық мәліметтер бойынша, тарихи реконструкциялар екі түрлі. Біріншісі, некенің алғашқы түрі – топтық неке болып, ол кейінннен жеке неке мен отбасының түрлі нысандарына алмасты. Екіншісі - қоғам дамуының ең алғашқы кезеңінен - ақ жеке отбасы болған деген пікір. Бірінші пікірді ең алғаш ұсынған Л.Г.Морган. Ол біртіндеп алмасып отырған отбасының 5 түрін атады. Олар: қандас туыс, пуналуалды (индусша: пуналуа -құрдастар), жұптық, аралық патриархалдық және моногамды. Алғашқы екі түрі топтық некеге, ал қалғандары жеке некеге негізделеді. Ғалымдардың екінші бір тобының пікірі бойынша, дамуы жөнінен артта қалған ертедегі аңшылар, балықшыларда және т. б. жұптық неке мен отбасы болған. Осы кезеңде жұптық неке мен отбасының болғанын бірқатар археологиялық мәліметтер дәлелдейді. Алғашқы қауымда сақталып қалған еңбектің табиғи бөлінуі жыныстары мен жастарына байланысты ерекшеленген топтардың тіршілік етіп, олардың құқықтары мен міндеттері, әдет-ғұрыптары қалыптасты. Дамудың дәл осы кезеңінде жалпы мәдени деңгейдің жоғарылауына байланысты осындай топтардың институттары құрылды (жеке бастылар, жігіттер, қыздар, әйелдер үйлері, т.б.). Бұлардың ішіндегі ең маңыздылары – ерлер топтары, әсіресе, еркектер үйлері болды. Оларда еркектердің жиналыстары өтіп, түрлі әдет-ғұрыптарға байланысты жұмыстар жүргізілді, қонақ күтілді және т.б. Әйелдер мен иниципияланған жасөспірімдерге еркектер үйіне кіруге рұқсат берілмеді. Көп туысты қауымдарда әрбір туыстың жеке еркектер үйі болды. Жынысқа байланысты бөліну тек кеңістіктік қана болған жоқ, көбіне еркектер мен әйелдер бөлек жұмыс істеп, бөлек тамақтанды да, олардың жеке меншіктері де өз алдына бөлек болды. Көптеген папуас тайпаларында еркектер өздері отырғызған ағаштарға, малдарға, еңбек құралдарына иелік етсе, әйелдер өздері еккен бақша дақылдарына, ас үй жабдықтарына иелік етті. Тек қана балалар мен әйелдердің тұратын үйлері ортақ болып саналды. Жыныстары мен жастарына байланысты бөлінген топтардың орны олардың еңбекті бөлудегі рөлінен және туыстық жеке меншікке қатынасына байланысты анықталды. Егін және мал шаруашылығында тек қана еркектер емес, әйелдер де жұмыс істеді. Осы кезеңде адамдар өмірінің ұзақтығының жоғарылауына және әлеуметтік-экономикалық іс-әрекеттің күрделенуіне байланысты ересек еркектердің басқаруы анығырақ байқалды. Алғашқы қауымның соңғы кезеңдерінде де жұптық неке үстем болды. Бұл неке екі жақтың кез келгенінің ұйғарымы бойынша оңай бұзылатын еді. Кейбір тайпаларда көп әйел алушылық жиі кездесті. Ал екінші бір тайпаларда полиандрия (бірнеше күйеу болу), әсіресе левиратты – ағайындыларға күйеуге шығу көп кездесті. Алғашқы кезде шаруашылықтың екі түрі де болғандықтан кейде полигиния мен полиандрия қатар жүрді. Мысалы, ХVІІғасырдағы егін шаруашылығымен айналысатын гурондар мен ирокездерде ерлерінің қосымша әйелдері, ал әйелдерінің қосымша күйеулері болды, ал гурондарда бұлардан басқа аңға шыққанда әйелдері ретінде алып жүретін аңшы қыздар болған. И.Е.Вениаминовтың айтуы бойынша алеуттер мен тлинкиттерде әйелдердің екі күйеуі, біреуі негізгі, екіншісі көмекшісі болған. Бұл кездері біраз уақыттарға дейін некелер кросскузенді болып, қауымдық туыстық ұжымдар арасындағы байланыстардың ұлғаюына байланысты кросскузендік некелер бірте-бірте жойылып кетті. йленудің түрлі дәстүрлері, некені заңды түрде тіркеу, екі жақтың ата-аналарының арасында бір-біріне сыйлық ұсыну, т.б. пайда болды.

31. Мүліктік және әлеуметтік жіктелістер. Байлар мен байлық ұғымдары

Жеке меншіктік пен қосымша өнімнің сөзсіз пайда болуы мүліктік дифференцияның салдарынан болды. Рулық тайпалық ақсақалдарда, абыздарда және әсіресе өз жасақтарымен әскери қолбасшыларда байлық жиналып жатқан кезде, басқа қауымшыларда шамалы артық өнімдер болды немесе олар да мүлде жоқ болды. Басталған мүліктік жіктелуді орасан зор дәрежеде күшейтіп, тездете түскен фактор құлдық болды.
Қосымша өнім қолында жоқ, бұзылмаған рулық қоғамда құлдық мүмкін емес еді. Сондықтан да мұнда тұтқын ер адамдар әдетте өлтірілді, ал әйелдер мен балалар иемделіп жеңген тайпаның толық құқылы мүшелеріне айналды. Әсіресе, соғыста өлгендердің орнын толтыру керек болған кейбір жағдайларда ер адамдарды да иемденетін еді.
Қосымша өнімнің пайда болуы, енді құлға айналдыра бастаған әскери тұтқындардың еңбегін пайдалануды бірден мүмкін етті. Сірә, әуел баста құлдар бүкіл қауымның меншігі болса керек, бірақ әдеттегі қауымдық құлдық құлдардың іс жүзінде көсемдерге тиістілігін бүркегендері көп кешікпей қауызға айналды, осымен қатар жеке құл иеленушілік кеңінен тарады. Алғашқы кездерде құлдар көбінесе үй шаруашылығында пайдаланылды. Алғашқы құлдар барлық әйелдердің жұмыстарын атқарды, су тасыды, отын дайындады, тамақ әзірледі, итке ас берді. Құлдар қожайындарымен бірге тұрды, олармен бірге шатырдың астында ұйықтады, бір үстел жанында отырып тамақ ішті. Басқа бір жағдайларда олар жеке лашықтарды жайлап, өздерінің иелеріне көмектесе отырып, өзі шағын шаруашылық жүргізе алды. Оларға біршама жұмсақ қарады, әрі көптеген жағдайларда белгілі бір мүліктік және жеке бастың құқықтарын пайдаланды, Түрлі халықтарда болған салттар құлға өз қожасының мұрагері болуға, басы бос әйелдермен неке қиысуға рұқсат етілді, қожасына риза болмаған жағдайда көсемге шағым айтып, басқа кісіге кете алатын болған, құлдарды сатуға, өлтіруге, тіпті қатаң қарауға тыйым салынды және т. б. Құлдарды ерекше қадағалау деген болмады, өйткені төзімді жағдайларда тұрған құлдар әдетте қашуға ұмтылмады. Құлдар әлі де болса өндірісте ерекше орын алмаған және үй ішінің кішісі, отбасы мүшесінің кішісі ретінде көрінген құлдықтың бұл тұрпайы формасы, үй-жайлық немесе патриархалдық құлдық деген ат алды.
Құл саны бірте-бірте арта түсті, олардың еңбегі үй шаруашылығының шегінен шығып зор маңызға ие бола бастады. Құл еңбегі тек құрметті деп саналатын жұмыстарда, мәселен, аң аулауда біршама аз қолданылды, Құл-дыққа алудың әуелгі көздері — соғыс тұтқындарын басып алуға — ендігі жерде жаңа көздер — құл саудасы мен құлдардың балаларын құлға айналдыру келіп қосылды. Құлдық жағдай мұрагерлікке айналды. Құлдардың жағдайлары күрт нашарлап кетті. Құлдардың ешқандай меншігі болмады және өз қалауынша үйлене алмайтын болды. Олардың некесінің қоғамдық маңызы болмады және жай тұрысу ғана деп есептелді. Құлдарға қатал қарады; көне дүниедегі Спартадағы сияқты, оларға үрей тудыру, үшін, бұлардың лашықтарына оқтын-оқтын жаппай шабуыл жасау қолданылып жүрді. Жаңа үйлер мен қайықтарды жасағанда, инициация және жерлеу кезінде құлдарды рәсімдік өлтіру кеңінен қолданылды. Бұл тұтқындарды өлтіретін неғұрлым көне салттардың қалдығы еді.

Сонымен үй-жайлық құлдық бірте-бірте өндірістік құлдықңа айналды. Үй ішінің кіші адамынан құлдар қоғамдық өндірісте ерекше орын ала бастаған, өндіріс құрал-жабдықтарынан айырылған халықтың құқықсыз тобына айналды, демек құлдардың ерекше табын құрады. Алайда, құлдардың шығуының басқа да салдары болды: патриархалдық құл иеленушіліктің өзі-ақ еркін қауымшылардың арасында жіктелуді тездете түсті. Әскери табыстың басқа түрлері сияқты құлдар ең алдымен тайпаның жоғарғы тобының - көсемдердің, жасақшылардың, олардың ең жақын туыстарының меншігі болады. Құлдарды қанай отырып, ол басқа қауымдықтардан тезірек өз байлығын молайта түсті. Жеке меншік пен айырбас институтының да мұндай жағдайларында бұл тайпалық жоғарғы топтың қолында малдың көп те ең жақсы табындары, кәсіпшілік жайлар, қолөнері өнімінің қорлары болуына әкеп соқты. Бір мезетте жиі түгелдей таңырланған және дербес шаруашылық жүргізу мүмкіндігінен айырылған қауымшылардың басқа бір бөлігінің кедейленуі табиғи нәрсе еді. Қарыздарға бой ұрып, бұлардың кейбіреулері құлдыққа сатумен немесе өзін сатумен аяқталатын ұзақ кіріптарлыққа түсті.
Кедейленген қауымшылардың екінші бір бөлігі өзінің шағын шаруашылығы мен жеке бас бостандығын сақтады, бірақ бай тайпаластарынан заттай немесе ақшадай қарыз алып отыруға үнемі тиіс болды. Осы негізде қанаудың сан алуан түрлері пайда болды: сауда-саттық, қарыз берушінің шаруашылығында жұмыс істеп өтеу, өндіріс қаржылары мен қаруларын үлестей жалға алу, мұнда ауқаты шағын қауымшы, байдың күш-көмегін немесе мал табынын қарызданып, оған алған өнімнің бөлігін беріп, өтеп отырды. Қанаудың осы формаларының барлығы, әдетте экономикалық езгіге рулық немесе көршілік өз ара көмек түрін беруге мүмкіндік тудырған, көне дәстүрлермен әлі де бүркемеленетін еді.
Тонаушылық соғыстар қанаудың тағы да бір түрін туғызды: үздіксіз тонауды болдырмау үшін әлсіз тайпалар өзінің неғұрлым күшті көршілеріне, ал іс жүзінде олардың көсемдеріне тұрақты алым-салық төлеп отыруға жиі келісіп отырды. Мұндай тайпалардың қатардағы қауымшылары жеке өздерінің көсемдерінен де басқа көсемдерден де екі жақты езгіні басынан кешірді және халықтың ерекше жартылай еркін тобына жиі айналып отырды.
Тез қаулап өскен мүліктік дифференциация қоғамдық тұжырымға ие болды. Бай да ықпалды жоғарғы топтар мұрагерлік басшылыққа үміт артқан тайпалық ақ сүйек, шыққан тегі, нәсілді, ерекше құрметті жағдайлы болып оқшауланды, арнаулы айырым белгілері және басқа артықшылықтары болды. Кедейлер – қатардағы қауымшылар қарапайым адамдар ретінде оларға қарама-қарсы қойылды. Туысқандардың, рулардың, тайпалардың тұйық кәсібі топтардың — касталардың, аға да кіші жөн-жүйелерінің бағыныштылығына байланысты неғұрлым күрделі жүйелер де туды, бірақ, сайып келгенде, бұлардың бәрі бай мұрагерлік ақ сүйектер мен азды-көпті оған тәуелді нашар тұқымды кедейлердің арасындағы қарама-қайшылыққа келіп тірелетін.
Сонымен, қоғамның құл иеленушілер мен құлдарға бөлінуі, қоғамның байлар мен кедейлерге бөлінуімен, ал тұрпайы патриархалдық құл иеленушілік қанаудың тууы — тұрпайы патриарлдық феодалдық қанаудың тууымен қосарланды. Бұл формалардың екеуі де қоян-қолтық келіп, белгілі бір нақтылы тарихи жағдайларда бұлардың бірі жеңіп шығып, антагонистік таптық қоғамның өндірісінің үстемдік етуші құл иеленушілік немесе феодалдық тәсіліне айналуы үшін алғашқы тұрмыстық қауым құрылысы ыдырауының процесінде пісіп жетілді

32. Нәсіл және олардың шығуы туралы теориялар

Адамның тарихи даму кезеңдерінде биологиялық факторлармен бірге әлеуметтік факторлардың да әсері болады Оған еңбек етуге үйрену, қоғамдасып тіршілік ету жағдайы және еңбек ету сипаты ерекше әсер етті. Жер бетінде қазіргі кезде өмір сүріп жатқан адамдардың бәрі де бір ғана түрге жатады. Оны биологиялық жүйелеуде саналы адам ( Homo sapiens ) деп айрықша құрметті атаумен атайды. Бұл атаудан адамның басқа организімдерден ақыл – ой, сана арқылы ажыратылантыны айқын байқалады. Әрбір жеке адамның өсіп дамуы, биологиялық заңлылықтар бойынша жүріп жатады. Барлық адамдардың жалпы дене құрылысы мен ақыл – ойының дамуы бір – біріне өте ұқсас. Қазіргі адамдар – дың тарихи даму барысында тіршілік еткен табиғи орта жағдайына байланысты морфоллгиялық айырмашылық белгілері қалыптасқан. Мұндай белгілер бірте –бірте адамдар тобының арасында тұқым қуалайтын өзгергіштік арқылы ұрпақтарына беріліп отырады. Адамдар тобының арасындағы түрішілік тұқым қуалайтын өзгергіштікті француз ғалымы Ф.Бернье нәсілдер (1684 ж.) деп атады Адамдардың тек сыртқы түр келбетінде ғана бір –бірінен айырмашылықтар бар. Ондай айырмашылық белгілерге терісінің, шашының, көзінің түсі, мұрыны мен ерінінің пішіні, т. б. жаталы. Жер бетіндегі адамдардың осындай сыртқы айырмашылықтарына сәйкес, негізінен, үш ірі нәсілге бөледі.
Нәсілдер –негроидтік (қара түстілер), еуропеоидік (ақ түстілер) және монголоидтік (қоңырқай түстілер) деп аталады. Әрбір ірі нәсілдің өзі көптеген ұсақ нәсілдерге бөлінеді.
Негроидтік нәсілдердің шаштары бұйра әрі қара түсті. терісінің түсі де қара, сақал –мұрты баяу өседі. Мұрны жалпақ, бет пішін сопақша, көздері үлкен, еріндерінің қалындығы айқын байқалады. Нағыз негроидтік нәсілдер, негізінен, Африкада өмір сүреді. Негроидтік нәсілдер де қазіргі кезде басқа құрлықтарда да таралған.
Еуропеоидтік нәсілдерге тән белгілер: ұзын бойлы, шашы ұзын салалы әрі ашық, терісі ақшыл түсті. Олардың бет пішіні сопақша, мұрты мен сақалы тез өседі, қыр мұрынды ( жалпақ емес ), жұқа ерінді боып келеді. Еуропеоидтік нәсілдер алғашында Еуропа мен Алдыңғы Азия жерінде өмір сүрген. Қазір еуропеоидтік нәсілдер барлық құрлықта өмір сүреді.
Монголоидтік нәсілдердің де өзіне тән белгілері бар. Монголоидтік нәсілдердің шаштары қатты әрі ұзын салалы, терісінің түсі қоңырқай, сақал –мұрты баяу өседі. Көбіне орта бойлы, жалпақ бетті, мұрын пішініде де жалпақ, көзлері қысықтау, еріндерінің қалыңдығы орташа болып келеді.Монголоидтік нәсілдер, негізінен Азия құрлығында кеңінен таралған. Қазіргі кезде монголоидтік нәсілдер барлық құрлықтарда өмір сүреді. Бұл негізгі үш нәсілден ғалымдар Солтүстік Америкадағы үндістер мен аустралиялықтарды өз алдына жеке нәсілдер деп бөледі. Үндістердің сыртқы түрі өздеріне тән қыр мұрынды, сопақ бетті, ұзын шашты болып келеді. Ал аустралиялықтардың терісі қара түсті, шашы толқын пішінді ( бұйыра емес ), сақал –мұрты қалың өседі. Аустралиялықтар тісінің құрылысы, қан құрамы, саусақ бедерлері жағынан монголоидік нәсілдерге ұқсас болып келеді. Нәсілдердің шығу тегі туралы ғалымдар арасында қарама-қарсы тұжырымдар бар. Кейбір ғалымдар жер бетіндегі нәсілдер бір ғана жерде пайда болып, кейіннен басқа аймақтарға таралған деген пікірді қостайды. Оны моноцентризмдік тұжырым деп атайдй. Ол гректің “бір„ және латынның “орталық „ деген сөздерінен алынып, “бір орталықтан шыққан „ деген ұғымды білдіреді. Нәсілдердің пайда болуы туралы келесі тұжырым-полицентризм ( грекше-көп )деп аталады.Ол тұжырым бойынша нәсілдер әрбір аймақта өз алдына жекелей пайда болған деп түсіндіреді. Көпшілік ғалымдар қазіргі кезде моноцентризм тұжырымын қолдайды. Қазақстандық ғалым Әділ Ахметов өзінің көп жылдық ғылыми зерттеулерінің нәтижесінде, қазақ халқы мен Солтүстік Америкадағы үндістер арасындағы туыстық белгілердің бар екендігін атап көрсетті. Нәсілдердің шығу тегі, туыстық жақындықтарын, тарихи қалыптасуын және олардың сыртқы орта жағдайларының, әсеріне бейімделуін нәсілтану ғылымы зерттейді. Кейбір кертартпа ғалымдар әр түрлі пиғылдағы нәсілшілдік пікірлерді уағыздайды. Олар кейбір нәсілдерді басқа нәсілдерден жоғары қойып, ақыл-ойы жоғары дамыған, қабілетті, дарынды деп дәріптейді. Енді бір нәсілдерді қабілетсіз, дарынсыз, төмен дәрежелідеп кемсітеді. Мұндай пікірлер нәсілдер арасында алауыздық тудырып нәсілдерді бір-біріне қарсы қояды. Кейбір нәсілшіл ғалымдар кей нәсілдерді биологиялық тұрғыдан сапасыз леп кемсітелі, осындай дәлелсіз пікірлер арқылы нәсілдердің шыққан тегінің бір екендігін қасақана бұрмалап түсіндіреді.Соңғы кездегі нәсілдердің қан құрамы зерттеген ғалымдар барлық нәсілдердің қан құрамының бірдей екенін дәлелдеп берді.
Кейбір нәсілшіл ғалымдар табиғатта болатын табиғи сұрыпталу, тіршілік үшін күрес заңдылықтары адамзат қоғамында да болады деп уағыздайды. Ондай ғалымдар Ч. Дарвиннің табиғатта болатын заңдылықтар туралы пікірін қоғамда да қатысы деп арнайы бұрмалап түсіндіруге тырысады. Мұндай теріс пиғылдағы теория ғылымда әлеуметтік дарвинизм теориясы деп аталады. Әлеуметтік дарвинистер адамның бойында ата тегінен алған туа пайда болған қатыгездік, жауыздық, мейірімсіздік “басым белгілер” болады деп түсіндіре.
Ф. Г. Дебец (1950), А. Том (1960) дицентризм ғылыми болжамына сәйкес нәсілдердің пайда болғаны туралы екі түрлі болжамды ұсынды. Біріншісі бойынша, еуропеоидтық пен африкалық негроидтық нәсілдердің пайда болған орталығы — Алдыңғы Азия, ал моңғолоидтық және аустролоидтық нәсілдердің пайда болған орталығы Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азия деп есептелінеді. Еуропеоидтық нәсіл Еуропа материгінде және соған іргелес Алдыңғы Азияның аумағында таралды. Керісінше, негроидтық нәсіл тропикалық белдеу бойында таралды. Моңғолоидтық нәсіл алғашында Оңтүстік-Шығыс Азия аумағында, одан кейін Америка құрлығына қоныс аударды. Басқа пікірлер бойынша, еуропеоидтық, африкалық негроидтық және аустролоидтық нәсілдер бастапқы бір тармақ болса, ал азиялық моңғолоидтық және американдық нәсілдер бір тармақтан пайда болған деп есептелінеді. Дицентризм көзқарасын қолдаушылар өздерінің ғылыми болжамының дәлелі үшін моңғолоидтар мен аустралоидтардың тістерінің ұқсастығына сүйенеді. Бірақ бұл ғылыми болжамның да полицентризмнің ғылыми болжамдары сияқты қарсыластары бар.
Моноцентризм немесе монофилии (Я. Я. Рогин, 1949) ғылыми болжамдарына сәйкес, нәсілдердің пайда болуы бастапқы бір ата-тектен, бір орталықтан пайда болған деп түсіндіреді. Өйткені барлық нәсілдердің психологиялық жеке жетілуі мен ой өрістерінің дамуы бірдей болған. Нәсілдер пайда болған аумақ өте ауқымды мыңдаған шақырымды қамтыған. Бұлардың болжамы бойынша, нәсілдердің пайда болған жерлері Шығыс Жерорта теңізінің маңы, Алдыңғы Азия және Оңтүстік Азия болуы мүмкін. Осындай ғылыми болжамдарға сәйкес, бастапқы палеантроптардың бір тармағынан бірнеше сатылық даму барысында моңғолоидтық нәсілі пайда болған. Бастапқы палеантроптар Шығыс Азияға қоныс аударған кезде ондағы архантроптарды жойып жіберді немесе олармен араласып кеткен және олардың қалақ пішінді күрек тістерінің тұқымқуалаушылық қасиетін өздеріне сіңіріп алды. Содан кейін, Азияға қазіргі адам типтес қасиетпен қайта оралды. Қанның араласу нәтижесінде алғашқы моңғолоидтар пайда болды. Олардың біраз бөлігі бұдан 25-30 мың жыл бұрын Шығыс Азиядан Беринг арқылы Америкаға қоныс аударып, америкалық үндістердің негізін қалады. Олар өздерінің бет-әлпет пішінін сақтап, жаңадан басқа қасиеттерге ие болды. Азия құрлығында қалып қалған біраз алғашқы моңғолоидтардан біршама уақыт өткенен кейін нағыз моңғолоидтар пайда болды. Бастапқы палеоантроптардың бір тармағынан еуропеоидтық және аустралоиднегроидтық топтарының негізі қаланды. Еуропеоидтар мен негроидтардың арғы тектері Шығыс Жерорта теңізі және Оңтүстік Еуропаның Испаниядан Воронеж қаласына дейінгі аумақтарды қоныстанды. Кейінірек оқшаланудың, көшіп-қонудың және таралуының нәтижесінде шағын бірнеше нәсілдік топтарға бөлініп кетті.
В. П. Алексеев (1985) нәсілдердің пайда болуының төрт сатысын бөледі. Нәсілдердің пайда болуының бірінші сатысында бастапқы нәсілдердің пайда болу орталықтарында (осы үрдістер жүріп жатқан аумақ) және нәсілдердің батыс (еуропеоидтық, негроидтық және аустралоидтық) және шығыс (азиялық моңғолоидтық және американдық) негізгі тармақтары пайда болды. Бұл кезең шамамен, бұдан 200 мың жыл бұрынғы уақытқа сәйкес келеді. Ол қазіргі адам типтерінің қалыптасу кезеңімен де сәйкес келеді. Сонымен, Ескі Дүниенің батыс және шығыс аудандарында нәсілдердің қалыптасуы қазіргі типті адамдардың қалыптасу уақытымен қатар жүрді, сонымен бірге, адамдардың біраз бөлігі Жаңа Дүниеге қоныс аударуына мәжбүр болды. Екінші кезеңі кезінде нәсілдердің пайда болуының екінші деңгейдегі орталықтары қалыптасты және бастапқы нәсіл тармақтарынан жаңа эволюциялық бірнеше ұсақ тармақшалар пайда болды. Бұл кезең шамамен, бұдан 15-20 мың жыл бұрынғы уақытқа сәйкес келеді. Үшінші кезең де нәсілдердің пайда болған ошақтарының үшінші деңгейі қалыптасты, осы кезең де жергілікті нәсілдер орнықты. Бұл кезең бұдан 10-12 мың жыл бұрынғы уақытқа сәйкес келеді. Төртінші кезеңде нәсілдердің пайда болу ошақтарының төртінші деңгейі қалыптасты. Бұл кезеңде нәсілдердің едеуір жетілген қазіргі адамдарға ұқсас популяциялары орнықты. Бұл кезең қола және алғашқы темір дәуіріне (біздің заманымызға дейінгі IV-Ш мыңжылдықтар) сәйкес келеді.
Нәсілдердің пайда болуының факторларына табиғи сұрыпталу, гендердің араласуы (дрейфі), оқшаулану және популяциялардың араласуы жатады, әсіресе, табиғи сұрыпталу нәсілдердің пайда болуының бастапқы кезеңінде басты маңызды рөл атқарды. Табиғи сұрыпталу әртүрлі бағыттар бойынша көрініс беріп отырады, ал оның дұрыс жүруі белгілердің қаншалықты қажеттілігіне байланысты болады. Мысалы, терінің түсіне меланині бар тері жасушалары жауап береді, олар генетикалық синтез кезінде анықталады. Пигменттің болуы тирозиназаны бақылайтын геннің болуымен анықталады, ол тирозиннің меланинге өзгергенін қадағалайды. Тек, терінің түсін анықтауға осы ген ғана әсер етеді деп айтуға болмайды. Терінің түсін анықтайтын тағы бір ген бар, ол басқа фермент арқылы анықталады, ол терісінің түсі ақ адамдардың жасушаларында болады да, меланиннің санына әсер етеді. Осы ферменттің синтезі кезінде меланиннің мөлшері аз болып терінің түсі ақ болады. Егер, керісінше бұл фермент болмайтын болса (синтезделмейді) меланин көп мөлшерде болып, тері қара түсті болады. Терінің түсін анықтауға меланин түзуші гормонның да қатысатыны туралы нақты мәліметтер бар. Қорыта айтқанда, терінің түсін қадағалайтын ең кем деген де үш ген бар.
Нәсілдік белгілердің бірі тері түсінің өзгеруінде табиғи сұрыпталудың әсерін күн сәулесі мен мешел ауруына қарсы Д витаминнің арасындағы байланыстың болуымен де түсіндіруге болады, себебі олар организмдегі кальций мөлшерін реттеуге қатысады. Организмде осы витаминнің артық жиналуы кальцийдің сүйекте жиналуына алып келіп, сүйек әлсіз болып морт сынады, егер кальций аз болса, мешел ауруына ұшырайды. Адам организмінде қалыпты жағдайда Д витаминің мөлшері күн сәулесінің әсері арқылы реттеледі. Күн сәулелері терең қабаттағы жасушаларына әсер етеді. Теріде меланин көп болса, соғұрлым күн сәулелері меланині бар жасушаға аз сіңеді. Сондықтан адамдар Д витамині күн сәулесінің нәтижесінде түзілетіндіктен, күннің жарығына тәуелді болады. Терісі ақ түсті адамдар организмдерінде кальций мөлшерін қалыпты жағдайда ұстау үшін, экватордан қашық аймақтарда тұрғаны дұрыс. Керісінше,- терісінің түсі қара адамдар экваторға жақын өңірлерде тұруы керек. Сонымен, тері түсінің әртүрлі болуына байланысты әртүрлі аумақтарда таралуы географиялық ендіктерге байланысты. Еуропеоидтықтардың терісінің ақ болуы, олардың тері ұлпаларына күн сәулелерінің өтуіне қолайлы жағдай жасайды, сөйтіп мешел ауруына қарсы Д витаминін синтезделуін жылдамдатады, көбіне, олар күн сәулесі аз жерлерде баяу синтезделеді. Терісі пигменттерге бай адамдардың күн сәулесі мол түсетін аймақтардан алыс аумақтарға, ал терісінде пигменттері аз адамдардың тропикалық белдеулерге жақын қоныстануы дұрыс, біріншілерінде Д витаминінің жетіспеушілігіне әкеп соқса, екіншілерінде Д витамині артық болып, оларда қолайсыз жағдайлар туындайды. Сондықтан тері түсінің сұрыпталуы маңызды болса, бір шетінен терінің түсі нәсілдердің таралуын анықтайтын фактор да болып саналады. Табиғи сұрыпталу терінің түсіне байланысты жүріп отырады, өйткені ол да қоршаған географиялық жағдайларына ортаға бейімделушігінің бір белгісі ретінде пайда болады.
Сұрыпталу кезінде нәсілдердің тағы бір белгілерін олардың жалпы дене тұрпатына қарап анықтауға болады. Мысалы, эскимостар зулустарға қарағанда мығым денелі және қысқа бойлы. Эскимостардың денесінің аумағы салмағымен салыстырғанда кіші болып келеді. Зулустарда керісінше, денесі ашаң келген, қолдары ұзын, денесінің аумағы салмағына қарағанда үлкен. Сондықтан, зулустардың денесі жылуды көп бөледі, бұл жерде ауа райы ыстық олар үшін өте маңызды. Өйткені экваторға жақын тұратын жеке тұлғалардың салмағымен салыстырғанда аяқ-қолдары ұзын болып келеді. Бұл ауа райы ыстық аймақтарда тұратындар үшін қолайлы жағдай туғызады. Ұзын аяқ-қолдар қосымша денесінің аумағын үлкейтуге себеп болып, денедегі жылуды бөлуге көмектеседі. Сонымен, бұл қасиеттер ыстық жерде тұратындарға тиімді. Керісінше, мүндай арақатынас салқын жерлерде тұратындар үшін қажеті жоқ, өйткені аумағы кіші денеден аз жылу бөлініп, жылу жақсы реттеледі. Қорыта айтқанда, терінің түсі сияқты жалпы дене тұрпаты да географиялық ендіктер бойынша өзгереді, себебі олардың таралуы белгілі бір сұрыпталудың жемісі, яғни сұрыпталу дененің тұрпатына, яғни аяқ-қолдардың ұзындығы мен дене салмағының арақатынасына сәйкес жүріп отырған.

32. Басқару жүйесіндегі өзгерістер. Мемлекеттік ұйым негіздері

Алғашқы қауым — адамзат тарихындағы алғашқы қоғамдық-экономикалық бірлестіктердің әлеуметтік ғылымдағы атауы. Алғашқы қауымды жер шарын мекендеген барлық халықтар өз дамуының бастау сатысында басынан кешкен. Алғашқы қауымда еңбек қатынастары құрал-жабдықтарға қоғамдық меншікке негізделді. Шаруашылық ұжымды түрде және қарапайым еңбек құралдарының көмегімен жүргізілді. Ол адамның жануарлар дүниесінен бөлініп шыққан кезеңінен мемлекеттің пайда болу кезеңіне дейінгі аралықты қамтиды. Алғашқы қауым даму кезеңінің басты мақсаты — қауымның және оның мүшесі болып табылатын әрбір адамның өмір сүруінің негізгі шарты болып табылатын қажетті өнімді өндіру және тұтыну болды. Өндіргіш күштердің нашар дамуы жағдайында бұл мақсатқа жетудің жолы ұжымдық (қауым шеңберіндегі) еңбек еді. Алғашқы қауымдық қоғам өндірістің материалдық жағдайларының теңдігімен, еңбектің жалпыға бірдей міндеттілігімен, қоғам және қауым мүшелері мүдделерінің бірлігімен және негізгі құрал-жабдықтарға қауымдық меншіктің болуымен сипатталады. Қауым барлық ұжым мүддесіне сәйкес оның мүшелерінің өнімді тұтынуын реттеп отырды. Өнімді қауым мүшелері арасында тең бөлу, теңдестіру бұл қоғамда алғашқы қауымдық адамның барынша қиын өмір сүруінің салдары болды. Олардың ешқайсысы жалғыз-жарым жүріп күн көре алмады.
Неолиттік дәуірде еңбек құралдарының дамуы нәтижесінде ең қарапайым шаруашылықтан (аңшылық, терімшілік, балық аулау) өндіруші шаруашылыққа (жер өңдеу, мал өсіру) өту процесі іске асты. Өндіріс қуатының өсуі тұрақты артық өнім шығаруға, қауым ішінде әлеуметтік қатынастардың өзгеріске ұшырауына, сыйлық алмасу жүйесінің дамуына негіз қалады. Әйел үстемдігіне негізделген некеден патриархаттық некеге, кейіннен моногаметалық некеге өтуге байланысты отбасының нығаюы және оның қауым шеңберінен дербестігі бірте-бірте арта түсті. Қауымдық меншік жеке меншікпен толықтырылды. Өндірістің жекешеленуі және отбасының нығаюы Алғашқы қауымдық ұжымшылдық пен қауымның тұтастай әлсіреуінің белгісі еді. Өндіргіш күштердің дамуына қарай (қола және темірден жасалған еңбек құра-жабдықтарына көшу) және отбасы арасында территориялық (көршілік) байланыстардың орнауына байланысты бірте-бірте Алғашқы қауымның ыдырауына әкелген көршілік, кейіннен жер өңдеуші қауым дүниеге келді. Жерге жеке меншік пен қауымдық меншік арасында ішкі қайшылық пайда болды. Мұндай ішкі қарама-қайшылықтың дамуы қоғамдық әлеуметтік жіктелу мен мемлекеттің пайда болуына жағдайлар жасап берді. Алайда адамзат тарихының бастауындағы қауымдаса өмір сүріп, шаруашылық жүргізу үрдісі әр түрлі үлгіде дамып, жалғасып келді. Әсіресе, шығыс халықтары дәстүрінде, табиғаты қатал аймақтарда қоныстанған өзге де халықтар тұрмысында өндірісті жүргізудің қауымдық түрі 20 ғасырдың соңына дейін сақталып отыр.

33. Нәсіл түрлері және оның қалыптасуындағы факторлар

Жергілікті нәсілдерге бөлуден басқа, кейде 9 географиялық нәсілдерге бөледі, өйткені олар белгілі бір географиялық аумақтармен байланысты (еуропалық, үнділік, азиялық үндістік, африкалық, аустралиялық, меланезия-папуастық, микронезиялық және полинезиялық) бөледі.
Шын мәнінде, адам туысына европеоидтық, негроидтық, моңғолоидтық және аустралоидтық деп жіктеу кеңінен қолданылады. Европеоидтықтардың терілері ақшыл түсті шаштары тік немесе ашық-сарғыш толқынды немесе, қара қошқыл жұмсақ немесе орташа жұмсақ, көздері үлкен, қоңырқай, қоңыр-жасыл, көк-қой көздер, иектері анық жіктелген, бөксесі жалпақ, мұрны жіңішке әрі ұзынша, еріндері қалың емес және денесіндегі және бетіндегі түктері жақсы жетілген. Осы нәсілдің әйелдеріне жартылай жұмыр кеуделі (емшегі) және шығыңқы бөксе тән. Бұл нәсілге жататын адамдар, Еуропаның көп бөлігінде және соған іргелес аймақтарда тұрады.
Негроидтықтар терісінің түсі қара, шаштары бұйра әрі қалың, еріндері қалың, мұрындары кең және жалпақ, тістері өте ірі, көздері қара және қойкөзді, бастары ұзын, беттеріндегі және денесіндегі түктері сирек, жамбас қуысы шағын, табандары үлкен. Әйелдерінің кеудесі конус пішінді, бөксесі шығыңқы емес. Бұл нәсілге жататын адамдар Африкадан бастап, экватор белдеуінен Тынық мұхиттың аралдарына дейінгі аралықта мекендейді. Бұл нәсілге Африканың халықтары, тағы да негритолар (пигмеилер), мұхиттың негроидтары (меланезийстер), оңтүстік африкандық бушмендер және готтентоттар жатады.
Моңғолоидтықтардың терісінің түсі қара торы, сары немесе сарғыш қоңыр. Олардың шаштары тік әр қатты әрі қара көк түсті, беттері жалпақ әрі етті, қысыңқы қой көзді, көзінің үшінші қабағының бұрышы анық, мұрны жалпақ және кең, беттеріндегі және денелеріндегі түктері сирек. Бұл нәсілге жататындар Шығыс Сібір және Моңғолия, Қиыр Шығыс, Орталық және Оңтүстік-Шығыс Азия жерлерін мекендейді. Индонезийцтер мен американдық үндіс аралас моңғолоид нәсілін қүрайды.
Кейде аустралоидтықтарды жеке нәсіл ретінде бөледі. Олардың да терісінің түсі негроидтардықтарға ұқсас қара (олардың терісінің түсі шоколад түстес қара), бірақ бұлардың қара шаштары толқын пішінді бұйра, бастары үлкен және бет-әлпеттері ірі, кең, мұрындары жалпақ, иектері шығыңқы, денелеріндегі және беттеріндегі түктері көптеу болады. Аустралоидтықтар Аустралияның байырғы тұрғындары, бірақ аустралоидтықтарды көбіне, негроидттықтар деп есептейді. Кейде, американдық нәсілдер деп те бөледі. Олар терілерінің түсі қара қошқыл, бет бұлшық етті шығыңқы, мұрындары шамалы ұзынша және көзінің ішкі бұрышы қатпарлы, шаштары қара көк. Бірақ, американоидтықтарды көбіне, моңғолоидтық нәсілге жатқызады.
Нәсілдердің шығу тегінің (расогенез) үрдісін дұрыс түсіну үшін, нәсілдердің мәнісін және олардың жіктеуін дұрыс анықтап алу керек. Көп уақыт бойы нәсілдердің анықтамасында типологиялық көзқарас басым болды, осыларға сәйкес нәсілдердің анықтамасын стереотипті (таптаурын) негізде түсіндіру, яғни нәсілдің барлық белгілері қайталанып отырады деп келді. Сондықтан жеке даралық сипаттарын басшылыққа ала отырып нәсілдердің арасында болатын жеке айырмашылықтан нақты дара өзгешіліктер болады деп есептейді. Популяциялық генетиканың дамуына байланысты нәсілдердің табиғатын түсінуде типологиялық көзқарастың дәлелдерінің толық еместігін көрсетті.
Нәсілдерді жүйелеуде тек популяциялық көзқарас ғылыми негіз болып есептеленеді. Нәсілдерді жүйелеудің дұрысы болуы олардың бір-бірінен ажырататын белгілер санының көп болуымен ерекшеленеді немесе нәсілдердің арасында көп белгілерді пайдалану, солғұрлым нәсілдерді жүйелеуде нәтижелі болады. Нәсілдер популяциялардан құралатындықтан, кез келген нәсілге сипаттама беру үшін, жеке адамдарды емес жалпы көп адамдар тобынына қатысы бар нақты деректерге сүйену қажет. Өйткені, әрбір нәсілдің арасында әртүрлі тұқымкуалайтын белгілер көп болғандықтан, осылардың қайсысын алуын пайдалану қиынға соғады сондықтан жеке адамдардың белгілерін бүкіл нәсілге пайдалану мүмкін емес. Сонымен бірге, осындай бір жеке адамдардың белгілерінің жиынтығын бір нәсілге де пайдалануға болмайды. Сондықтан нәсілді жеке бір адамдар деп бір топқа жататын адамдар деп қарау қажет. Мысалы, швед пен орыстың бас сүйектерін салыстырғанда, олардың арасында әр ұлттың өзіне тән айырмашылықтары бар екендігі анықталды, бірақ ол белгілер орташа есеп ретінде беріледі, ал жеке даралардың белгілері бір-бірін қайталайды. Соныменен нәсілдердің айырмашылығын қатып қалған стереотиппен (типологиялық) анықтау дұрыс емес, өйткені нәсілдер топтарының арасында бір-бірінен айырмашылық жасайтын қатып қалған белгілер болмайды.
Нәсілдердің пайда болуы және нәсілдердің алғашқы ошақтары жайлы бірнеше ғылыми болжамдар бар. Полицентризм немесе полифилии (Ф. Вайденрайх, 1947) ғылыми болжамдары бойынша, нәсілдердің пайда болуын төрт орталығы бар. Олар — Оңтүстік-Шығыс Азия және Шығыс Азиядағы Үлкен Зонд аралдары, Африкадағы Сахараның оңтүстігі және Еуропа мен Алдыңғы Азия. Еуропа мен Алдыңғы Азияда еуропалықтар мен алдыңғы азиялық неандернальдықтардан еуропеоидтық нәсілдер пайда болған орталық қалыптасты.
Африкада африкалық неандертальдықтардан негроидтық нәсіл пайда болса, Шығыс Азиядағы синантроптардан моңғолоидтық, ал Оңтүстік-Шығыс Азиядағы және Үлкен Зонд аралдарындағы питекантроптар мен ява неандертальдықтардан аустралоидтық нәсілдер пайда болды. Сонымен еуропоидтық, негроидтық, моңғолоидтық және аустралоидтық шығу орталықтары болды. Нәсілдердің шығу тегіндегі ең басты рөлді мутация мен табиғи сұрыпталу атқарған деген көзқарас бар. Бірақ, бұл көзқарасқа қарсы шығушылар болды, өйткені қанша рет бірқалыпты эволюциялық даму бірнеше рет қайталанса да (әрбір эволюциялық өзгерістен жаңа өзгеріс болып саналады), әрбір нәсілдің пайда болу орталығы болғандығы ғылыми тұрғыда дәлелденген емес.
Ф. Г. Дебец (1950), А. Том (1960) дицентризм ғылыми болжамына сәйкес нәсілдердің пайда болғаны туралы екі түрлі болжамды ұсынды. Біріншісі бойынша, еуропеоидтық пен африкалық негроидтық нәсілдердің пайда болған орталығы — Алдыңғы Азия, ал моңғолоидтық және аустролоидтық нәсілдердің пайда болған орталығы Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азия деп есептелінеді. Еуропеоидтық нәсіл Еуропа материгінде және соған іргелес Алдыңғы Азияның аумағында таралды. Керісінше, негроидтық нәсіл тропикалық белдеу бойында таралды. Моңғолоидтық нәсіл алғашында Оңтүстік-Шығыс Азия аумағында, одан кейін Америка құрлығына қоныс аударды. Басқа пікірлер бойынша, еуропеоидтық, африкалық негроидтық және аустролоидтық нәсілдер бастапқы бір тармақ болса, ал азиялық моңғолоидтық және американдық нәсілдер бір тармақтан пайда болған деп есептелінеді. Дицентризм көзқарасын қолдаушылар өздерінің ғылыми болжамының дәлелі үшін моңғолоидтар мен аустралоидтардың тістерінің ұқсастығына сүйенеді. Бірақ бұл ғылыми болжамның да полицентризмнің ғылыми болжамдары сияқты қарсыластары бар.
Моноцентризм немесе монофилии (Я. Я. Рогин, 1949) ғылыми болжамдарына сәйкес, нәсілдердің пайда болуы бастапқы бір ата-тектен, бір орталықтан пайда болған деп түсіндіреді. Өйткені барлық нәсілдердің психологиялық жеке жетілуі мен ой өрістерінің дамуы бірдей болған. Нәсілдер пайда болған аумақ өте ауқымды мыңдаған шақырымды қамтыған. Бұлардың болжамы бойынша, нәсілдердің пайда болған жерлері Шығыс Жерорта теңізінің маңы, Алдыңғы Азия және Оңтүстік Азия болуы мүмкін. Осындай ғылыми болжамдарға сәйкес, бастапқы палеантроптардың бір тармағынан бірнеше сатылық даму барысында моңғолоидтық нәсілі пайда болған. Бастапқы палеантроптар Шығыс Азияға қоныс аударған кезде ондағы архантроптарды жойып жіберді немесе олармен араласып кеткен және олардың қалақ пішінді күрек тістерінің тұқымқуалаушылық қасиетін өздеріне сіңіріп алды. Содан кейін, Азияға қазіргі адам типтес қасиетпен қайта оралды. Қанның араласу нәтижесінде алғашқы моңғолоидтар пайда болды. Олардың біраз бөлігі бұдан 25-30 мың жыл бұрын Шығыс Азиядан Беринг арқылы Америкаға қоныс аударып, америкалық үндістердің негізін қалады. Олар өздерінің бет-әлпет пішінін сақтап, жаңадан басқа қасиеттерге ие болды. Азия құрлығында қалып қалған біраз алғашқы моңғолоидтардан біршама уақыт өткенен кейін нағыз моңғолоидтар пайда болды. Бастапқы палеоантроптардың бір тармағынан еуропеоидтық және аустралоиднегроидтық топтарының негізі қаланды. Еуропеоидтар мен негроидтардың арғы тектері Шығыс Жерорта теңізі және Оңтүстік Еуропаның Испаниядан Воронеж қаласына дейінгі аумақтарды қоныстанды. Кейінірек оқшаланудың, көшіп-қонудың және таралуының нәтижесінде шағын бірнеше нәсілдік топтарға бөлініп кетті.
В. П. Алексеев (1985) нәсілдердің пайда болуының төрт сатысын бөледі. Нәсілдердің пайда болуының бірінші сатысында бастапқы нәсілдердің пайда болу орталықтарында (осы үрдістер жүріп жатқан аумақ) және нәсілдердің батыс (еуропеоидтық, негроидтық және аустралоидтық) және шығыс (азиялық моңғолоидтық және американдық) негізгі тармақтары пайда болды. Бұл кезең шамамен, бұдан 200 мың жыл бұрынғы уақытқа сәйкес келеді. Ол қазіргі адам типтерінің қалыптасу кезеңімен де сәйкес келеді. Сонымен, Ескі Дүниенің батыс және шығыс аудандарында нәсілдердің қалыптасуы қазіргі типті адамдардың қалыптасу уақытымен қатар жүрді, сонымен бірге, адамдардың біраз бөлігі Жаңа Дүниеге қоныс аударуына мәжбүр болды. Екінші кезеңі кезінде нәсілдердің пайда болуының екінші деңгейдегі орталықтары қалыптасты және бастапқы нәсіл тармақтарынан жаңа эволюциялық бірнеше ұсақ тармақшалар пайда болды. Бұл кезең шамамен, бұдан 15-20 мың жыл бұрынғы уақытқа сәйкес келеді. Үшінші кезең де нәсілдердің пайда болған ошақтарының үшінші деңгейі қалыптасты, осы кезең де жергілікті нәсілдер орнықты. Бұл кезең бұдан 10-12 мың жыл бұрынғы уақытқа сәйкес келеді. Төртінші кезеңде нәсілдердің пайда болу ошақтарының төртінші деңгейі қалыптасты. Бұл кезеңде нәсілдердің едеуір жетілген қазіргі адамдарға ұқсас популяциялары орнықты. Бұл кезең қола және алғашқы темір дәуіріне (біздің заманымызға дейінгі IV-Ш мыңжылдықтар) сәйкес келеді.
Нәсілдердің пайда болуының факторларына табиғи сұрыпталу, гендердің араласуы (дрейфі), оқшаулану және популяциялардың араласуы жатады, әсіресе, табиғи сұрыпталу нәсілдердің пайда болуының бастапқы кезеңінде басты маңызды рөл атқарды. Табиғи сұрыпталу әртүрлі бағыттар бойынша көрініс беріп отырады, ал оның дұрыс жүруі белгілердің қаншалықты қажеттілігіне байланысты болады. Мысалы, терінің түсіне меланині бар тері жасушалары жауап береді, олар генетикалық синтез кезінде анықталады. Пигменттің болуы тирозиназаны бақылайтын геннің болуымен анықталады, ол тирозиннің меланинге өзгергенін қадағалайды. Тек, терінің түсін анықтауға осы ген ғана әсер етеді деп айтуға болмайды. Терінің түсін анықтайтын тағы бір ген бар, ол басқа фермент арқылы анықталады, ол терісінің түсі ақ адамдардың жасушаларында болады да, меланиннің санына әсер етеді. Осы ферменттің синтезі кезінде меланиннің мөлшері аз болып терінің түсі ақ болады. Егер, керісінше бұл фермент болмайтын болса (синтезделмейді) меланин көп мөлшерде болып, тері қара түсті болады. Терінің түсін анықтауға меланин түзуші гормонның да қатысатыны туралы нақты мәліметтер бар. Қорыта айтқанда, терінің түсін қадағалайтын ең кем деген де үш ген бар.
Нәсілдік белгілердің бірі тері түсінің өзгеруінде табиғи сұрыпталудың әсерін күн сәулесі мен мешел ауруына қарсы Д витаминнің арасындағы байланыстың болуымен де түсіндіруге болады, себебі олар организмдегі кальций мөлшерін реттеуге қатысады. Организмде осы витаминнің артық жиналуы кальцийдің сүйекте жиналуына алып келіп, сүйек әлсіз болып морт сынады, егер кальций аз болса, мешел ауруына ұшырайды. Адам организмінде қалыпты жағдайда Д витаминің мөлшері күн сәулесінің әсері арқылы реттеледі. Күн сәулелері терең қабаттағы жасушаларына әсер етеді. Теріде меланин көп болса, соғұрлым күн сәулелері меланині бар жасушаға аз сіңеді. Сондықтан адамдар Д витамині күн сәулесінің нәтижесінде түзілетіндіктен, күннің жарығына тәуелді болады. Терісі ақ түсті адамдар организмдерінде кальций мөлшерін қалыпты жағдайда ұстау үшін, экватордан қашық аймақтарда тұрғаны дұрыс. Керісінше,- терісінің түсі қара адамдар экваторға жақын өңірлерде тұруы керек. Сонымен, тері түсінің әртүрлі болуына байланысты әртүрлі аумақтарда таралуы географиялық ендіктерге байланысты. Еуропеоидтықтардың терісінің ақ болуы, олардың тері ұлпаларына күн сәулелерінің өтуіне қолайлы жағдай жасайды, сөйтіп мешел ауруына қарсы Д витаминін синтезделуін жылдамдатады, көбіне, олар күн сәулесі аз жерлерде баяу синтезделеді. Терісі пигменттерге бай адамдардың күн сәулесі мол түсетін аймақтардан алыс аумақтарға, ал терісінде пигменттері аз адамдардың тропикалық белдеулерге жақын қоныстануы дұрыс, біріншілерінде Д витаминінің жетіспеушілігіне әкеп соқса, екіншілерінде Д витамині артық болып, оларда қолайсыз жағдайлар туындайды. Сондықтан тері түсінің сұрыпталуы маңызды болса, бір шетінен терінің түсі нәсілдердің таралуын анықтайтын фактор да болып саналады. Табиғи сұрыпталу терінің түсіне байланысты жүріп отырады, өйткені ол да қоршаған географиялық жағдайларына ортаға бейімделушігінің бір белгісі ретінде пайда болады.
Сұрыпталу кезінде нәсілдердің тағы бір белгілерін олардың жалпы дене тұрпатына қарап анықтауға болады. Мысалы, эскимостар зулустарға қарағанда мығым денелі және қысқа бойлы. Эскимостардың денесінің аумағы салмағымен салыстырғанда кіші болып келеді. Зулустарда керісінше, денесі ашаң келген, қолдары ұзын, денесінің аумағы салмағына қарағанда үлкен. Сондықтан, зулустардың денесі жылуды көп бөледі, бұл жерде ауа райы ыстық олар үшін өте маңызды. Өйткені экваторға жақын тұратын жеке тұлғалардың салмағымен салыстырғанда аяқ-қолдары ұзын болып келеді. Бұл ауа райы ыстық аймақтарда тұратындар үшін қолайлы жағдай туғызады. Ұзын аяқ-қолдар қосымша денесінің аумағын үлкейтуге себеп болып, денедегі жылуды бөлуге көмектеседі. Сонымен, бұл қасиеттер ыстық жерде тұратындарға тиімді. Керісінше, мүндай арақатынас салқын жерлерде тұратындар үшін қажеті жоқ, өйткені аумағы кіші денеден аз жылу бөлініп, жылу жақсы реттеледі. Қорыта айтқанда, терінің түсі сияқты жалпы дене тұрпаты да географиялық ендіктер бойынша өзгереді, себебі олардың таралуы белгілі бір сұрыпталудың жемісі, яғни сұрыпталу дененің тұрпатына, яғни аяқ-қолдардың ұзындығы мен дене салмағының арақатынасына сәйкес жүріп отырған.

34.  Жазудың пайда болуы.Алғашқы ғылыми танымның кеңейе түсуі.

Алғашқы адам жазуды білмеді,бірақ ол пиктографиялық жазу арқылы жазудың ең примитвтік түрін білген.Пикто-грек.сурет салу жəне графо жазу деген мағынаны білдіреді.Олар тасқа сурет салып басқаларға өзінің тарымын жеткізген.Пиктографиялық суреттерден алғашқы адамдардың шаруашылығы,жасаған істерін біоуге болады.Пиктографиялық жазудан соң идеографиялық жəне логографиялық жау пайда болды.Грекше идео-идея,логос-сөз,графо жазамын деген мағына береді.Мұнда тірескен белгі таңбаларымен жеке сөздерді,немесе біздің ресурстарымыздағыдай ортақ буындарды көрсететін белгілер болған.Алғашқы жазуға Иероглифтік жазулар болған иерос қасиетті,глифо ойып жазу дегенді білдірген.Кейін иероглифтік жазудан буындық жəне əріптік жағынан дамып, анағұрлым дамыған түрлері пайда болды. Алғашқы адам жазуды білмеді,бірақ ол пиктографиялық жазу арқылы жазудың ең примитвтік түрін білген.Пикто-грек.сурет салу жəне графо жазу деген мағынаны білдіреді.Олар тасқа сурет салып басқаларға өзінің тарымын жеткізген.Пиктографиялық суреттерден алғашқы адамдардың шаруашылығы,жасаған істерін біоуге болады.Пиктографиялық жазудан соң идеографиялық жəне логографиялық жау пайда болды.Грекше идео-идея,логос-сөз,графо жазамын деген мағына береді.Мұнда тірескен белгі таңбаларымен жеке сөздерді,немесе біздің ресурстарымыздағыдай ортақ буындарды көрсететін белгілер болған.Алғашқы жазуға Иероглифтік жазулар болған иерос қасиетті,глифо ойып жазу дегенді білдірген.Кейін иероглифтік жазудан буындық жəне əріптік жағынан дамып, анағұрлым дамыған түрлері пайда болды.

35. Қоғамдық еңбек бөлінісі және оның қауымдық құрылыстың дамуына ықпалы.

Саяси экономияның негізін қалаушылардың бірі Адам Смит«Халықтар байлығы» (1776 ж.) атты еңбегінде, тұрмыстық жағдайдың еңбектің бөлінісімен байланысты болатынына көз жеткізіп, мынадай ой айтады: егер әр адам өздерінің жұмыс орындарында әртүрлі еңбек операцияларын орындауға толық маманданса, онда еңбек өнімділігі көтеріліп, оның бөлінісі тиімді түрде жүзеге асады, ал еңбектің бөлінісі дұрыс болуы үшін барлық өндіріс факторлары мен дайын өнім өзара байланыста болуы шарт.
Осы логиканы ұстанатын болсақ, онда еңбек бөлінісінің «тереңдеуі» алға қойылған өндірістік мақсатқа, оған жеткізу үшін қолданылатын материалдық құрал-жабдықтарға байланысты. Басқаша айтқанда, қоғамның өндіргіш күштерінің дамуы пайдалы еңбектің бөлінісіне тікелей байланысты.
Бір топ (Вильям Петти, Адам Смит, Давид Рикардо, Джон Мейнард Кейнс, Милтон Фридман) ғалымдар еңбектің өндіргіш күшінің дамуының, жетістігінің және ептілік пен зеректілігінің белгілі бір бағытта болуының өзі оның бөлінісінің нәтижесінде көрінеді деген түйін жасайды.
«Неміс идеологиясы» атты еңбегінде К.Маркс және Ф.Энгельс осы байланысқа анықтама бере отырып, ұлттың өндіргіш күштерінің даму деңгейінің көрнектілігін ондағы еңбектің бөлінісі дәрежесінен білуге болады деп көрсетеді. Осы тұжырымға қоса олар еңбек бөлінісі үрдісінің қоғамдық, салалық және аумақтық астарларын да ғылыми тұрғыдан зерделеген болатын. Сонымен қатар, кез келген қоғамдық-экономикалық жүйенің тауарлы шаруашылық жағдайында қоғамдық еңбек жиынтығы жекелеген іс-әрекет және оның қосалқы түрлеріне, сфераларға бөлінетіні туралы да алғашқы дәлелдемелерді ғылыми еңбектерінде келтірген.
К. Маркстың пікірінше, еңбектің аумақтық бөлінісі аудандардың нақты өндіріс салаларына мамандануы болса, аймақтанушы Н.Н. Баранскийдің ұстанымында ол жалпы, жеке және бірыңғай еңбек бөлінісі түрлерінің кеңістіктегі өзарабайланысы. Ал, профессор И.С.Судеревский еңбектің аумақтық бөлінісі оның тек жалпы және жеке даму үрдісін көрсететін аумақтық астары десе, П.М.Алампиев, В.Е.Комаров, В.М.Москвич және басқалар оны тек жеке еңбек бөлінісінің бір түрі деп ұйғарым жасаған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

Дата добавления: 2018-05-12; просмотров: 1820; Мы поможем в написании вашей работы!

Поделиться с друзьями:

---

---

Мы поможем в написании ваших работ!