Стварэнне БССР і Літ.-Бел. ССР

Фарміраванне бел. нацыі

Перадумавай фарміравання этнасаў з’яўл. агульнасць тэрыторыі, з якой непарыўна звязаны пэўныя прырод-на-геаграфічныя і кліматычныя ўмовы, ландшафт, рас-лінны і жфвельны свет, а значыць, і хар-р працоўнай дзейнасці людзей, іх эк. сувязі, побыт, мат. і дух. к-ра, складванне і развіццё агульнай мовы, звычаяў і трады-цый, нормаў маралі і г.д. Насельніцтва, што пражывае на одной тэрыторыі, звычайна падзяляе аднолькавы гіст. лёс, а гіст. памяць у сувязі з агульнасць мовы, эк-кі і к-ры з’яўл. асновай для ўзнікнення і развіцця эт-нічнай (нац.) свядомасці. З к. 18 ст., пасля 3-х падзлаў РП, уся тэрыторыя, заселеная беларусамі, была ўклю-чана ў межы РІ. Як вядома, існаванне бел. этнасу не прызнавалася царызмам, ды і ўвогулле этнічныя межы пры правядзенні тэрытарыяльна-адміністрацыйных падзелаў далучаных зямель ім не ўлічваліся. Асн. тэ-рыторыя беларусаў у пач. 19 ст. увайшла ў межы пяці зах. губерняў: Віцебскай, Магілёўскай, Мінскай, Гро-дзенскай і Віленскай. Адзінай, адносна дакладнай крыніцай звестак аб нац. складзе РІ у 19-пач.20 ст. з’яўл. перапіс 1897г. Паводле яго даных, беларусы ў Магілёўскай губерні складалі 82,4, у Мінскай – 76, у Віленскай – 56, у Віцебскай – 52 і у Гродзенскай – 44 %. Усяго на тэрыторыі пражывала 5408 тыс. белару-саў. У Віленскай губерні бел. насельніцтва мела абса-лютную большасць у Лідскім, Ашмянскім, Дзісненс-кім і Вілейскім паветах. У Віцебскай губерні да ліку паветаў з пераважна бел. насельніцтвам адносіліся Дрысенскі, Веліжскі, Гарадоцкі, Лепельскі, Полацкі і Віцебскі, у Гродзенскай – Ваўкавыскі, Слонімскі, Пружанскі і Гродзенскі. Амаль палову (больш за 47%) беларусы складалі ў Свянцянскім павеце Віленскай і Себежскім павеце Віцебскай губерні. Адносную боль-шасць (26%) мелі яны і ў Віленскім павеце. Такая ж удзельная вага беларусаў была ў Беластоцкім павеце Гродзенскай губерні. Акрамя бел. насельніцтва, у 5-ці зах. губернях у к. 19ст. пражывала 3,1 млн рускіх, па-лякаў, украінцаў, літоўцаў, латышоў і яўрэяў. Апошнія адносна раўнамерна рассяляліся па ўсім краі, канцэнтруючыся ў гарадах і мястэчках, дзе яны складалі большасць. Прыкметнай сярод гараджан бы-ла і праслойка рускага насельніцтва. Літоўцы перава-жалі ў Трокскім павеце Віленскай, латышы – у Лю-цынскім і Рэжыцкім паветах Віцебскай губерні. Ак-рамя таго, значная колькасць літоўцаў была ў Свян-цянскім і Віленскім паветах, а латышоў – у Дзвінскім павеце. Польскае насельніцтва засяроджвалася ў асно-ўным н азахадзе Гродзеншчыны і Віленшчыны. Самай высокай удзельная вага была ў Беластоцкім і Бельскім паветах (35-35%) і ў Віленскім павеце (20%). Аб-салютная большасць беларусаў (да 95%) жыла ў се-льскай мясцовасці і адносілася да сялянскага саслоўя. Сярод гараджан 5 зах. губерняў беларусы складалі ў сярэднім толькі 14,5%. Разам з тым у якасці роднай бел. мову прызналі 86 тыс. (50%) усей патомнай шляхты Гродзенскай, Віленскай, Ковенскай, Віцебс-кай, Мінскай і Магілёўскай губерняў, а таксама 60% настаўнікаў, 40% чыноўнікаў, 29% паштова-тэлеграф-ных служачых, 20% мед. работнікаў. Істотнай асаблі-васцю беларусаў як этнасу ў параўнанні з рускімі (праваслаўнымі), палякамі і літоўцамі (католікамі) быў падзел іх па веравызнанню на праваслаўных і ка-толікаў, які шырока выкарыстоўваўся ў мэтах русіфі-кацыі і паланізацыі. Пасля скасавання ў 1839г. уніі і прымусовага далучэння ўніятаў да дзяржаўнай царквы праваслаўныя сярод беларусаў у цэлым сталі значнай большасцю. Асн. маса беларусаў-католікаў пражывала на Віленшчыне і Гродзеншчыне. У Віленскай губерні яны ў 1897г. складалі амаль 60%. У Мінскай і Віце-бскай губернях удзельная вага католікаў сярод бел. насельніцтва зніжалася да 10%, у Магілёўскай – да 2%, а ў цэлым па краі кладал

        

 

Адмена прыгоннага права на Беларусі

 Мэтай сялянскай рэформы 1861г. з’яўл. адмена пры-гоннага права. Пайсці на гэту рашучую меру цара Аляксандра ІІ прымусіла ўсведамленне сац.-эк. і ва-енна-тэхнічнай адсталасці краіны, якая асабліва выра-зна праявілася ў ходзе Крымскай вайны, а таксама не-бяспекі хуткага нарастання антыпрыгонніцкага сяля-нскага руху, што пагражаў перерасці ў сялянскую рэ-валюцыю. 19 лютага 1861г. Аляксандр ІІ падпісаў “Маніфест” і “Палажэнні” аб вызваленні памешчыц-кіх сялян ад прыгоннай залежнасці. Яны атрымалі, хоць і не адразу, асабістую волю, правы чалавека, фармальна незалежнага ад пана. Селянін мог сам звяр-тацца ў дзярж. Установы, заключаць гандлёвыя і ін-шыя здзелкі, пераязджаць у горад, запісвацца ў сас-лоўі мяшчан і купцоў, паступаць на службу ці ў наву-чальную ўстанову. У гэтых адносінах рэформа 1861г. каранным чынам змяняла становішча сялян. Паколькі памешчык траціў уладу над вёскай, “Палажэнні 19 лютага” прадугледжвалі новы парадак кіравання сяля-намі, заснаваны на выбарнасці ніжэйшых службовых асоб. Сяляне адной сельскай грамады выбіралі на схо-дзе старасту. На валасных сходах сельскія старасты і ўпаўнаважаныя ад кожных 10 двароў выбіралі валас-ное праўленне, валаснога старшыню і суддзю. Функ-цыі органаў сялянскага самакіравання былі вельмі аб-межаваныя: яны фактычна павінны блі выконваць усе, што патрабавалі ад іх урадавыя чыноўнікі. Зямельныя надзелы павінны былі вызначацца на аснове добраах-вотных пагадненняў сялян з памешчыкамі. У выпад-ках, калі згода не дасягалася, закон устанаўліваў нор-мы сялянскіх надзелаў, зыходзячы з інтарэсаў памеш-чыкаў. Апошнія мелі права пакінуць у св. Руках ад 1/3 да 1/2 усёй карыснай зямлі. Калі ў памешчыкаў заста-валася зямлі менш за гэту норму, то адпаведная частка адразалася на іх карысць ад ранейшых сялянскіх на-дзелаў. Паводле закона селянін павінен быў заплаціць памешчыку выкуп і за зямлю, і за св. свабоду. Выкуп асабістай свабоды быў замасікраваны шляхам завы-шэння цаны на зямлю. Неабходных для выкупу гро-шай у сялян не было, а памешчыкі хацелі атрымаць іх адразу. Выйсце з гэтага становішча забяспечыў урад: пры выкупе сяляне плацілі 20% адпаведнай сумы, а астатнія 80% памешчыкам давала дзяржава. Сяляне рабіліся яе даўжнікаім на 49 гадоў і павінны былі вып-лачваць не толькі суму доўгу, але і вялікія працэнты за пазыку. Выкупныя плацяжы спаганяліся да першай расійскай рэвалюцыі 1905-07гг., калі ўрад быў выму-шаны датэрмінова адмяніць іх. За гэты час сяляне за-плацілі ўраду ў 3 разы больш, чым каштавала куп-леная імі зямля. Каб памешыкі не засталіся адразу пасля рэформы без рабочых рук, “Палажэннямі 19 лютага 1861г.” прадугледжвалася, што выкупіць св. надзелы сяляне не маглі раней, чым праз 9 гадоў. Увесь гэты час яны лічыліся “часоваабавязанымі” і па-вінны былі за карыстанне надзелам, як і раней, адбы-ваць паншчыну або плаціць памешчыку чынш. Раз-меркаванне зямлі паміж памешчыкамі і сялянамі пра-дугледжвалася “Устаўнымі граматамі”. Паўстанне 1863г. прымусіла царскі ўрад прыняць пэўныя захады з мэтаў адцягнуць ад удзелу ў ім бел. і літ. сялян. Ука-зам ад 1 сакавіка 1863г. быў уведзены абавязковы вы-куп сялянскіх надзелаў у Віленскай, Гродзенскай, Ко-венскай і Мінскай губернях. З 1 мая таго ж года спы-няліся часоваабавязаныя адносіны, сяляне пераводзі-ліся ў разрад уласнікаў зямлі. Выкупныя плацяжы зні-жаліся на 20%. 2 лістапада 1863г. гэты ўказ быў рас-паўсюджаны і на ўсходнюю Беларусь – Віцебскую і Мінскую губерні. У кастрычніку 1863г. генерал-гебер-натар М.М.Мураўёў, які кіраваў падаўленне паўстання на Беларусі і ў Літве, падпісаў загад аб выдзяленні ся-лянам, абеззямеленым у 1846-56гг., 3-дзесяцінных ся-мейных надзелаў; сялянам, якіх памешчыкі пазбавілі зямлі ў пазнейшыя гады, надзелы вярталіся цалкам. Нягледзячы на паражэнне паўстання, царскі ўрад не адважыўся адняць у бел. і літ. сялян тыя льготы, якія былі ім дадзены ў 1863г. Урад заявіў і аб захаванні на няпэўны час сервітутнага права на Беларусі і ў Літве (права сялян на карыстанне пэўнымі ўгоддзямі, най-часцей пашай, якія належалі памешчыкам). У цэлым адзначаныя меры істотна аблягчалі становішча сялян у зах. губернях у параўнанні з іншымі рэгіёнамі Расіі і садзейнічалі больш хуткаму развіццю на Беларусі і ў Літве капіталістычных адносін.

 

Першабытнае грамадства на тэрыторыі Беларусі

 Чал-к з’явіўся на Зямлі больш за 2 млн гг. назад. Гэта адбылося ў Афрыцы. Першая спроба чал-ка пранік-нуць на тэрыторыю Бел. датуецца перыядам у 100-35 тыс.гг. назад. Аб гэтым сведчаць прылады працы з крэменю, якія былі знойдзены археолагамі каля вёсак Падлужжа, Абідавічы, Свяцілавічы. Яны належалі не-андэртальцам. Такую назву старажытныя людзі атры-малі ад назвы даліны Неандэрталь у Германіі, дзе ўпе-ршыню былі знойдзены рэшткі іх скілетаў. Існуе таксама і другая назва – “чал-к разумны”. “Чал-к ра-зумны” мог вырабляць каля 20 тыпаў прылад працы, умеў карыстацца агнём, рабіць шалашы. Прыкладна 40-35тыс.гг. назад на тэр-рыі Еўропы з’явіліся новыя людзі, якіх вучоныя назвалі краманьёнцы, або “чал-к разумны сучасны”. Гэты чал-к быў здольны разва-жаць, размаўляць і мэтанакіравана працаваць. Ён на-вучыўся прыстасоўвацца да суровых умоў ледавіковай эпохі. Паселішчы людзей пераважна размяшчаліся на берагах рэк – Прыпяці, Дняпра, Сожа. Самая стара-жытная стаянка чал-ка каменнага веку (больш за 2 млн – 6 тыс.гг. назад) знаходзіцца каля в.Юравічы на Гомельшчыне. Яна існавала 24тыс.гг. да н.э. Другая стаянка адкрыта на беразе Сожа каля в.Бердыж Го-мельскай вобл. Тагачасныя людзі жылі супольна – ро-давай абшчынай па 20-40 чал-к у шалашах. Выкары-стоўвалі прылады працы з крэменю. Для задавальнен-ня патрэб у ежы, жыллі, паліве чал-ку неабходны былі мяса, скуры, косці жывёл. Усё гэта яму даваў асн. за-нятак – паляванне на мамантаў, насарогаў, аленяў, мядзведзяў і інш. Людзі займаліся таксама збіральніц-твам і рыбалоўствам. Існаваў прыродны падзел працы паводле полу і паводле ўзросту. Апошні ледавік ад-ступіў з тэр-рыі Бел. 15-13тыс.гг. назад. Паступова клімат рабіўся больш цёплым. Паляўнічыя плямёны пераходзілі да аселага жыцця. Іх паселішчы размя-шчаліся на берагах рэк, азёр ці пясчаных пагорках. Такіх стаянак на Бел. вядома каля 100. На іх людзі будавалі драўлянае жыллё. Узнікла неабходнасць ва ўдасканаленных прыладах працы. Вельмі зручнай прыладай стаў лук са стрэламі. Ужываліся рагавыя і каменныя сякеры. Людзі ведалі зерняцёрку. Звыш 6 тыс.гг. назад пачаўся выраб глінянага посуду. Насель-ніцтва Бел. і ў пасляледніковы перыяд займалася паля-ваннем, рыбалоўствам, збіральніцтвам. Людзі не веда-лі земляробства, жывёлагадоўлі. Чал-к браў ад прыро-ды усё ў гатовым выглядзе. Такі від гаспадаркі наз-ся спажывецкім. З павелічэннем колькасці насельніцтва роды аб’ядноўваліся ў плямёны (на Бел. – 12-7тыс.гг. назад). Бронзавы век пачаўся ў ІІ тыс.годдзі да н.э. У гэты час з’яўл. вырабы з медзі і волава, сплаў якіх ут-варае бронзу. Людзі пачалі прыручаць жывёл, а потым перайшлі да іх развядзення. Першым прыручылі саба-ку, а першай хатняй жывёлаў стала свіння. Пераход да жывёлагадоўлі адбыўся за 3тыс.гг. да н.э. Жывёлага-доўля стан-ся гал. Галіной гаспадаркі жыхароў Бел. Ад збіральніцтва паступова зараджаецца земляробст-ва. Спачатку яно было матычным, а потым – лядна-аг-нявым. Потым з’явілася ворыўнае земляробства. Вы-рошчвалі пшпніцу, ячмень, проса, гарох, бабы, лён і інш. Пераход ад палявання і збіральніцтва да жывёла-гадоўлі і земляробства азначаў пераход ад спажывец-кай гаспадаркі да вытворчай. Пры вытворчым тыпе гаспадаркі людзі ўласнай працай выраблялі неабх. ім прад-ты, якіх не існавала ў гатовым выглядзе ў пры-родзе. Узрастае роля мужчынскай працы. На змену матрыярхату прыходзіць патрыярхат. Жалезны век на тэр-рыі Бел. пачаўся прыкладна ў VII-VІстст. да н.э. Людзі навучыліся здабываць жалезную руду і атрым-ліваць з яе жалеза ў невялічкіх печах-домніцах. З’яві-лася многа жалезных прылад працы і зброі: сярпоў, нажоў, стрэл. Развіваліся розныя рамёствы. Да нас дайшлі нават некаторыя мастацкія вырабы, зробленыя з дрэва і косці. Удасканаленне прылад працы прывяло да з’яўлення лішкаў прадуктаў і ўзнікнення маёмаснай няроўнасці сярод людзей. Паміж імі пачынаюцца су-тычкі. Так узнікаюць войны. Для абароны людзі буду-юць умацаваныя паселішчы – гарадзішчы. Чал-к ве-рыў у існаванне душы, якая здольна жыць асобна ад цела нават пасля смерці. Ён пакланяўся фетышу (аму-лету), татэму (свяшчэннай жывёле). Вялікая залеж-насць ад прыроды і прывяла яго да веры ў надзвычай-ныя сілы, да з’яўлення рэлігіі.

 

Стварэнне РП і становішча ВКЛ у яе складзе

Утварэнне новай дзяржавы РП (што значыць “рэспуб-ліка”) звязана са становішчам бел. зямель у складзе ВКЛ і паліт. Становішчы унутры Польскага каралеўс-тва. Бел.-літ.-укр. шляхта імкнулася да набыцця по-льскіх залатых шляхецкіх вольнасцей. У ВКЛ склала-ся надзвычай цяжкае становішча ў сувязі з Лівонскай вайной, што паграджала стратай незалежнасці. У 1561 г. Расія пачала вайну з Лівонскім ордэнам за выхад да Балтыйскага мора. Паміж Лівонскім ордэнам і ВКЛ быў заключаны саюз. Але захаваць свае землі ў час вайны орэн не змог. Яны былі захоплены Даніяй, Швецыяй, а частка адышла да ВКЛ. Тады Іван Грозны перанёс ваенныя дзеянні на землі Бел, што паграджала Вільні. Польшча рашуча дамагалася уніі. Польская шляхта жадала падпарадкаваць ВКЛ у якасці багатага прыдатку да Польшчы і атрымаць для сябе новыя зем-лі. Кіраўніцтва каталіцкай царквы разлічвала пашы-рыць уплыў каталіцызму на ўсход. Урад княства спра-баваў дамовіцца з Іванам Грозным, але безвынікова. ВКЛ апынцлася перад пагрозай развалу. У такіх умо-вах кіруючыя колы ВКЛ згадзіліся прыняць удзел у сейме. Люблінскі сейм пачаўся 10 студзеня 1569г. 1 ліпеня 1569г. акт уніі паміж ВКЛ і Польшчай быў пад-пісаны. Па ўмовах уніі дзве дзяржавы аб’ядналіся ў адну. Вышэйшым агульным органам улыда станавіўся сейм, які мог збірацца толькі на тэр-рыі Польшчы. Кіраўнік атрымаў тытул караля Польскага і ВКЛ. Дзяржавы не мелі права па-асобку праводзіць знеш-нюю палітыку. Асобнымі ў ВКЛ і Польшчы захоўвалі-ся: адміністацыйны апарат (дзярж. пасады), заканадаў-ства (у ВКЛ яно было прадстаўлена статутам 1588г.), судовая арганізацыя (вышэйшым судовым органам у ВКЛ з’яўл. Галоўны трыбунал), войска, тытул (захоў-валіся афіцыйныя назвы дзяржаў пры існаванні агуль-най назвы РП), пячатка з сімвалам дзяржавы, мова афіцыйнага справаводства. Вынікі Люблінскай уніі заключаліся ў тым, што ВКЛ разам з Польшчай утварылі агульную РП. Такое аб’яднанне дзвюх суседніх краін называецца федэрацыяй – дзяржавай, што складаецца з самастойных дзярж. утварэнняў, аб’яднаных на пэўных умовах у адзіную краіну. Выні-камі уніі засталася незадаволена большая частка маг-натаў ВКЛ, якой трэба было дзяліць паліт. уладу з по-льскімі кіраўнікамі. Антыпольскія настроі ўвасобіліся ў барацьбе за захаванне самастойнасці ВКЛ. У 1582г. быў створаны Галоўны трыбунал – вышэйшы судовы орган для ВКЛ. У 1588г. з дапамогай канцлера ВКЛ Льва Сапегі быў падрыхтаваны і выдадзены статут ВКЛ 1588г. Па зместу статута займаць дзярж. пасады і атрымліваць землі ў ВКЛ маглі толькі яго грамадзяне. У статуце ніводнага разу не ўпамінаецца акт уніі. У адным з арздзелаў статута ВКЛ паўстала самастойнай дзяржавай не толькі з асобным заканадаўствам, але і са св. тэр-рыяй, дзярж. апаратам, войскам, фінансамі. Барацьба вялася і за захоўванне дзярж. старабел. мовы ў ВКЛ, адстойванне ўсходнеславянскіх каштоўнасцей. У абарону антыпольскіх настрояў выступілі польскі шляхціц Васіль Цяпінскі і магнат Леў Сапега. У канцы XVI-пачаткуXVIIст. У ВКЛ дзейнічалі братствы (нац.-рэлігійныя арганізацыі праваслаўнага асельніцтва).

 

Культурнае развіццё бел. земляў у складзе РП

Гіст. умовы развіцця к-ры Бел. значна ўскладніліся ў сяр. XVIІ-XVІIIст. Шматлікімі войнамі. З сяр. XVІIIст у РП пачаліся змены ў школьнай адукацыі. Ствараец-ца Адукацыйная камісія, якая праводзіць вялікую ра-боту па распаўсюджванню асветы і пісьменнасці. Гэта было першае ў Еёропе Міністэрства адукацыі. За 20 гадоў дзейнасці камісіі было адкрыта 20 школ. Яны з’яўл. сяр. ступенню навучання. Пасля паспяховага за-канчэння гэтых школ давалася магчымасць паступлен-ня ў дзве ВНУ – Кракаўскі і Віленскі універсітэты. У пач. 80-х гг. XVІIIст. на той частцы Бел. якая застава-лася ў РП, намаганнямі Адукацыйнай камісіі працава-ла 200 пачатковых школ, у якіх займалася 2500 чал-к. У др. пал. XVІIIст. значную ролю ў распаўсюджванні навуковых ведаў адыгрывала мед. школа ў Гродне. Ідэі асветніцтва прапагандуюць у св. творах Казімір Нарбут, Саламон Майман, Ігнат Быхоўскі і інш. У бел. грамадстве расце цікавасць да гісторыі мінулага. Ура-джэнец Піншчыны Адам Нарушэвіч стварае “Гісто-рыю польскага народа”. Вялікі ўплыў на дзячаў бел. к-ры аказвалі ідэі фр. Асветнікаў Вальтэра, Дзідро, Ман-тэск’е, Русо. Распаўсюджваюцца творы рус., польскіх асветнікаў: Радзішчава, Сташыца, Калантая. Працяг-ваюцца традыцыі кнігадрукавання. У 1776г. выйшла ў свет першая газета - “Газета гродзенска” (на польскай мове). Расце колькасць кніжнікаў. Шмат кніг мелі ў св. саёнтках Радзівілы, Сапегі, Храптовічы. Кнігавы-давецтвам зпняўся ўраджэнец Мсціслаўшчыны Ілля Капіевіч. Вядомым вучоным др. пал.XVIІ-XVІIIст быў Казімір Семяновіч – аўтар кнігі “Вялікае мастацтва артылерыі”. Ён адным з першых стварыў праект шматступенчатай ракеты і лічыцца папярэднікам ства-ральніка тэорыі палётаў у касмічную прастору К.Цы-ялкоўскага. Марцін Пачобут-Адляніцкі – вучоны-пры-родазнаўца, які вывучаў планету Меркурый, адкрыў невядомае сузор’е, рэктар Гал. школы ВКЛ. Адным з найбольш значных дзячаў бел. і рус. к-ры стаў уражэ-нец Полацка, паэт, вучоны, мысліцель і асветнік Сімя-он Полацкі. Ён лічыцца першым у Расіі пісьменнікам. Быў выхавацелем царскіх дзяцей, заснаваў друкарню ў Крамлі і Славяна-грэка-лацінскую акадэмію. Шыро-кую вядомасць атрымалі атэістычныя погляды Казімі-ра Лышчынскага. Пакінуўшы ордэн іезуітаў, ён напі-саў трактат “Аб неіснаванні Бога”. У 1689г. Лышчын-скі быў спалены на кастры. У XVІIIст. магнацкія ма-ёнткі становяцца цэнтрамі культурнага жыцця. Па пра-ектах лепшых еўрапейскіх архітэктараў. (Глаўбі-ца, Сака, Спампані) узводзяцца і перабудоўваюцца магнацкія палаца-паркавыя ансамблі ў Ружанах, Дзя-рэчыне, Слоніме, Шорсах, Гродне. Пакоі палацаў уп-рыгожваюць габелены, партрэты прадстаўнікоў маг-нацкіх родаў. Бел майстры здабылі сабе славу не толь-кі на Радзіме. Іх ведалі і ў Маскоўскай дзяржаве. Так, яны прынялі ўдзел у будаўніцтве Каломенскага пала-ца. Імі былі выкананы ўсе разьбярныя работы. Бел. іканапісцы стварылі шэраг іканастасаў у Маскве. Самай чароўнай з’явай у бел. к-ры др. пал. XVІIIст. стаў прыгонны тэатр. Найбольш вядомы ў Бел. былі прыгонныя тэатры Радзівілаў у Нясвіжы і Слуцку, Га-родзенскі тэатр Тызенгаўзаў, Слонімскі – Агінскага, Ружанскі – Сапегаў, Свіслачскі – Тышкевічаў. Шыро-кую еўрапейскую славу меў Слонімскі тэатр Агінс-кага. Многія выхаванцы прыгонных тэатраў потым ус-лаўлялі сцэны Варшавы, Пецырбурга. Цераз стагоддзі дайшлі да нас прозвішчы таленавітых прыгонных ак-цёраў, музыкантаў, танцоўшчыкаў – Ценціловіч, Бжа-зінскай, Дарэўскай, Чаклінскай, Мацея з Карэліч.

 

 

Беларускае нацыянальна-культурнае адраджэнне

К-ра Бел. ў пач. ХХст. развівалася ў цеснай сувязі з нац. рухам. Усе вядомыя нац. рухі пачыналіся са змагання за адраджэнне мовы. У пач. ХХст. у сувязі з рэвалюцыяй 1905-07гг і бурж. Пераўстварэннямі ў хо-дзе сталыпінскіх рэформ адбыліся змены і ў развіцці адукацыі. Замест царкоўнапрыходскіх школ адкрыва-ліся нар. вучылішчы. У гарадах з’явіліся вышэйшыя чатырохкласавыя пачатковыя вучылішчы. Было дазво-лена адкрыццё прыватных школ. Вырасла колькасць гімназій і рэальных вучылішч. Востры недахоп нас-таўнікаў прывёў да адкрыцця Першага настаўніцкага інстытута ў Віцебску, а затым у Магілёве і Мінску. Вышэйшую адукацыю можна было атрымаць толькі за межамі краіны. Большасць дзяцей школьнага ўзрос-ту на Бел. наогул не навучалася. У пач. ХХ ст. актыўна вяліся гіст. даследаванні вядомым гісторы-кам-этнографам Мітрафанам Доўнар-Запольскім, які у св. працах абгрунтоўваў палажэнне аб існаванні сама-бытнага бел. народа. Гісторык Ластоўскі напісаў “Ка-роткую гісторыю Бел.”. Шырокую вядомасць атры-малі працы Пічэты, Бюбаўскага па гісторыі славян. Этнаграфічныя даследаванні праводзіліся на Магілёў-шчыне Еўдакімам Раманавым. Энцыклапедыяй бела-русазнаўства называюць сучаснікі трохтомнае дасле-даванне Яўхіма Карскага. Нац.-культ. рух у Бел. быў прадстаўлены дзейнасцю газеты “Наша ніва” і твор-часцю новага пакалення нац. інтэлігенцыі. У версні-снежні 1906г. выходзіла газета “Наша доля”. Пасля яе закрыцця барацьбу на нац. адраджэнне ўзначаліла га-зета “Наша ніва”. На яе старонках упершыню былі надрукаваны паэмы Купалы “Курган” і “Бандароўна”, урыўкі з паэмы “Новая зямля” Коласа. Пачатак ле-гальнаму бел. кнігадрукаванню паклала выдавецтва “Загляне сонца і ў наша аконца”, створанае ў 1906г. у Пецярбургу. Вялікі ўклад у развіццё бел. літ-ры ўнеслі Купала, Колас, Багдановіч, Пашкевіч, Гарэцкі. Тэат-ральнае жыццё было звязана з дзейнасцю Першай бел. трупы Ігната Буйніцкага. У Вільні дзейнічаў Бел. му-зычна-драматычны гурток Алеся Бурбіса, які ўпер-шыню паставіў п’есу Купалы “Паўлінка”. Найбольш распаўсюджанымі жанрамі жывапісу былі пейзажы, бытавы і партрэтны (мастакі Бялыніцкі-Біруля, Пэн, Кругер і інш.).

 

 

Беларусь у вайне 1812 г.

Імкнучыся ўсталявацца ў Еўропе, фр. імператар Н.Ба-напарт у 1812г. пачаў вайну з Расіяй. У ноч на 12 чэр-веня 1812г. без аб’яўлення вайны армія Напалеона пе-раправілася прах Нёман і ўступіла ў межы РІ – на зем-лі Літвы і Бел. Бел. стла арэнай ваенных дзеянняў. 16 чэрвеня фр. армія заняла Вільню, 24 – Мінск. Напале-ону супрацьстаялі тры рускія арміі: 1-я – генерала Барклая дэ Толі, штаб якой знах. ў Вільні, 2-я – гене-рала Баграціёна (штаб у Ваўкавыску), 3-я – генерала Тармасава (штаб у Луцку). Першапачаткова Напалеон планаваў разбіць рус. арміі ў прыгранічных баях, але гэта яму не ўдалося. 1-я і 2-я арміі адступалі, аднак іх разбіць на тэр-рыі Бел. Напалеон не змог. Пасля арміі аб’ядналіся пад Смаленскам. Тут летам 1812г. прахо-дзілі жорсткія абараняючыя баі. Зразумеўшы, што план хуткага разгрому рас. Арміі праваліўся, Напале-он схіляўся да думкі закончыць баявыя дзеянні ў Віце-бску і пачаць мірныя перагаворы з царом Аляксанд-рам І. Напалеон усведамляў, што яго армія магла заха-ваць баяздольнасць толькі рухаючыся наперад. А на-перадзе была Барадзінская бітва (26 жніўня 1812г.), захоп Масквы і адступленне з яе. У час адступлення фр. арміі восенню 1812г. баявыя дзеянні другі раз пракаціліся па бел. зямлі. Рашаючая бітва адбылася пад Барысавам каля в.Студзёнкі. Праз Бярэзіну пера-правіліся не больш за 60 тыс. чал-к – дзесятая частка “вялікай арміі” Напалеона. Паход Напалеона ў Расію абярнуўся для яго цяжкім паражэннем. Адносіны на-сельніцтва Бел. да варагуючых бакоў не былі адна-значнымі. Для абсалютнай большасці шляхты, мяш-чан і сялян рус. і фр. ўлады былі чужымі. Польская і апалячаная бел. шляхта спадзявалася на аднаўленне Напалеонам РП і ВКЛ. Загадам Напалеона ад 1 ліпеня 1812г. быў утвораны Часовы ўрад ВКЛ, які займаўся перш за ўсё забеспячэннем ыр. Арміі прадуктамі і кормам для жывёлы. Часовы ўрад выдаў распараджэн-не аб наборы 10 тыс. рэкрутаў у армію Напалеона. Войскі рас. арміі былі таксама ўкамплектаваны рэкру-тамі з бел. губерняў. Дзеля аховы тылу Напалеон пакінуў у Бел. прыблізна 100-тысячнае войска. Бел. народ павінен быў карміць, паіць і забяспечваць усім неабходным французаў. У пач. Вайны сялянства Бел. спадзявалася на вызваленне з-пад прыгону, аднак На-палеон не пайшоў на вызваленне бел. сялян. А бяскон-цыя рэквізіцыі і рабаўніцтва выклікалі масавае супра-ціўленне сялянства і гараджан. Так у Бел. разгарнуўся партызанскі рух. У выніку ваенных дзеянняў, а так-сама з-за голаду і хвароб загінула амаль чвэрць на-сельніцтва Бел. Велізарныя страты панесла гаспадар-ка. Напрыклад, пасяўныя плошчы зменшыліся напало-ву, значна скарацілася колькасць жывёлы. Нягледзячы на ваенныя бедствы, бел. губерні ў 1812-14гг. Не былі вызвалены ад рэкруцкіх набораў і паставк на патрэбы рас. арміі, якая працягвала паход на Захад. Прыгон-ніцкі ўціск памешчыкаў у бел. вёсцы пасля вайны рэз-ка ўзмацніўся.

 

Сац.-эк. і паліт. перадумовы стварэння ВКЛ

У сяр. ХІІІст. на паліт. карце з’явілася новая дзяржава – ВКЛ. Яна ахапіла тэр-рыю сучаснай Бел., Літвы, ча-сткі Украіны і Расіі. Яшчэ ў пач. ХІІІст. літ. плямёны знах. ў стане паліт. раздробленнасці і ўпраўляліся мноствам племянных князёў. Аб’яднанне раздроблен-ных зямель было выклікана перш за ўсё знешняй паг-розай з боку агрэсіўных суседзяў – нямецкіх рыцараў-крыжакоў з Захаду і мангола-татар з паўднёвага Усхо-ду. У 1201г. нямецкімі рыцарамі была ўзведзена крэ-пасць Рыга, а ў наступным годзе імі быў створаны ва-енна-манаскі ордэн Мечаносцаў (Лівонскі ордэн). У выніку крыжацкай агрэсіі былі захоплены землі ў ні-зоўях Дзвіны. Перад пагрозай літ. плямёны пачалі аб’-ядноўвацца вакол аднаго ваеннага правадыра – Мін-доўга. Гэты хітры, непераборлівы ў сродках барацьбы з іншымі князямі палітык пачаў аб’яднанне літ. і нава-грудскіх зямель. У Навагрудку ў 1253г. адбылося ка-ранаванне Міндоўга. Ён стаў вялікім князем дзяржа-вы. У 1260г. крыжакі арганізавалі новы буйны паход на Літву, але ушчэнт былі разбіты. Пасля гэтай пера-могі Міндоўг парваў з каталіцтвам і ўступіў у адкры-тую барацьбу з нямецкімі рыцарамі. У самой дзяржаве было неспакойна. Паміж літ. князямі вялася міжусоб-ная барацьба. У ёй у 1262г. загінуў Міндоўг. Праз не-каторы час вялікім князем стаў сын Міндоўга Вой-шалк. Сын жорстка адпомсціў ворагам св. бацькі, але ў хуткім часе таксама быў забіты. Пры пляменніку Міндоўга князю Трайдэне зах. балты (прусы), якія ра-таваліся ад крыжакоў, былі паселены на бел. землях у наваколлі Слоніма і Гродна. У к.ХІІІст. пры вялікім князю Віцене удалося дасягнуць адзінства новай дзяржавы. Прычынамі ўтварэння ВКЛ з’яўл. наступ-ныя: 1) знешнепаліт-я, звязаныя з геаграфічным стано-вішчам бел. зямель і неабходнасцю пераадолець небя-спеку ў сяр. ХІІІст.; 2) унутрыпаліт-я, звязаныя з неаб-ходнасцю пераадолець феадальную раздробленнасць перад пагрозай знешняй небяспекі і аб’яднанымі на-маганнямі дробных удзельных княстваў на бел. зем-лях і абараніць сябе; 3) эк-я, звязаныя з аддзяленнем рамяства ад с/г і пераадоленнем яе натуральнага хар-ру. Развіццё гандлёвых адносін садзейнічала аб’яднан-ню удзельных княстваў. Пры вялікім князю Гедыміне большая частка сучасных бел. зямель увайшла ў склад ВКЛ. Тэр-рыя ВКЛ павялічылася прыкладна ў 3 разы. Сталіцай стаў горад Вільня. Шляхі ўваходжання бел. зямель у склад ВКЛ былі розныя. Гэта дыпламатыч-ныя пагадненні, шлюбныя сувязі, захопы.

 

Полацкае княства ў раннім сярэднявеччы

У пісьмовых крыніцах значыцца, што самае магутнае ў краі Полацкае княства вядома пад назвай “Полацкая зямля”. Цэнтр – г.Полацк. Першым гістарычна вядо-мым полацкім князем быў Рагвалод. Наўгародскі князь Уладзімір надумаў ажаніцца з дачкой Рагвалода – Рагнедай, аднак атрымаўшы адках, вырашыў адпом-сціць полацкай княжацкай сям’і. Сабраў ён войска і пайшоў на Полацк. У 980г. Полацк быў разбураны і спалены. Па загаду князя Уладзіміра Рагвалод, яго жонка, два сыны былі забіты, а князь сілай ажаніўся на князёўне Рагнедзе. У іх нарадзіўся сын Ізяслаў. За спробу пазбавіць мужа жыцця Рагнеда разам з сынам выслана ў Полацкую зямлю. Быў збудаваны г.Ізяс-лаўль, куды і была адпраўлена Рагнеда. У 1000г. яна памерла. Яшчэ пры яе жыцці палачане запрасілі Ізяс-лава на княжанне ў Полацк. Памёр ён у 1001г. У 1003г. княжыць у Полацку пачаў сын Ізяслава Брачыс-лаў. Стаўшы дарослым, Брачыслаў вырашыў памерац-ца сіламі з Ноўгарадам. Полацку патрэбны былі волакі – сухапутныя шляхі зносін, якія ляжалі паміж дзвюма рэкамі. Імі валодаз Ноўгарад. У 1021г. князь Брачыс-лаў напаў на Ноўгарад і захапіў яго. Да яго ў палон трапіла шмат наўгародцаў. Аб гэтым паходзе даведаў-ся кіеўскі вялікі князь Яраслаў Мудры. Войска Ярас-лава рушыла насупраць палачанам, якія вярталіся да-дому. Войска Брачыслава было разбіта, здабыча адаб-рана, палон вызвалены і вернуты ў Ноўгарад. Сам князь з астаткам войска вярнуўся ў Полацк. Яраслаў не стаў яго праследаваць. Паміж праціўнікамі быў зак-лючаны мір. Брачыслаў клапаціўся аб умацаванні По-лацкай дзяржавы і расшырэнні яе межаў. Пасля яго смерці ў 1044г. князем стаў Усяслаў Чарадзей (яго сын). Звыш 50 гадоў узначальваў князь полацкія дру-жыны. Поспехі князя ў барацьбе з ворагамі, яго рашу-часць і спрытнасць сучаснікі лічылі чараўніцтвам. У 1065г. Усяслаў нечакана пайшоў на Пскоў, але безвы-нікова. Тады ён пайшоў на Ноўгарад і захапіў яго. У адказ на гэта ў 1067г. кіеўскія князі (браты Яраславі-чы) з’явіліся пад Мінскам і ўзялі яго. Усяслаў спазніў-ся з дружынай. Бой пачаўся на р.Нямізе. Усяслаў з рэ-шткамі св. дружыны адышоў да Дняпра. Кіяўляне вы-рашылі яго абмануць. Яны прапанавалі Усяславу мір-ныя перамовы, і той паверыў, ўто яму не зробяць кры-ўды. На самой справе яго схапілі, прывезлі ў Кіеў і па-садзілі ў турму. Толькі праз год ён быў вызвалены і абвешчаны вялікім князем Кіеўскім. На княжацкім троне ў Кіеве ён прабыў усяго 7 месяцаў і вярнуўся на радзіму ў Полацк, дзе і памёр у 1101г. У перыяд кня-жання Усяслава Полацкае княства дасягнула св. най-вышэйшага ўздыму. Пасля яго смерці Полацкая зямля пачала распадацца на асобныя ўдзельныя княствы. ХІІст. – пачатак феадальнай раздробленасці. У Полац-кай зямлі-княстве існаваў княжацка-вечавы лад. Тут с-ма княжання спалучалася з існаваннем веча – агульна-га сходу дарослых мужчын, на якім вырашаліся най-больш важныя грамадскія і дзярж. справы. Вялікія правы мела веча ў Полацку. Яно магло знімаць і наз-начаць князя, заключаць дагаворы з іншымі гарадамі і дзяржавамі. У абавязкі князя ўваходзіла арганізацыя і камандаванне войскам, збор даніны з насельніцтва. Войска складалася з дружыны – абучанага ваеннай справе атрада і народнага апалчэння з гараджан і на-зывалася полк. Князь вяршыў суд. Полацкія князі за-лежалі ад гараджан і таму былі павінны клапаціцца

 

Падзелы РП. Змены ў становішчы Бел. пасля далучэння да Расіі

Адна з прычын падзле РП заключалася перш за ўсё ва ўнутрыпаліт. становішчы самой дзяржавы. Яно харак-тарызавалася як паліт. крызіс або бязладдзе. Такі стан стаў вынікам злоўжывання шляхецкімі вольнасцямі. На пасяджэннях сейма яшчэ з другой пал. XVIст. дзе-йнічала права “ліберум вета”. Згодна з ім, калі хоць адзін дэпутат сейма выступаў супраць, то рашэнне не прымалася, а пасяджэнне сейма спынялася. З 1652 па 1764г. па гэтай прычыне былі сарваны 48 сеймаў з 55. Другой з прычын з’явілася тое, што барацьба народаў ВКЛ за св. дзяражаўнасць аслабляла РП і ў эк., і ў па-літ. адносінах. У гады Паўночнай вайны (1700-1721) РП стала “заездным дваром і карчмой” для іншазем-ных войскаў. Такое ўнутрыпаліт. становішча дазволі-ла суседнім дзяржавам умешвацца ў яе ўнутр. справы. Не малую ролю адыграла і рэлігійная палітыка, накі-раваная на лацінізацыю уніяцкай царквы, што прывя-ло грамадства да расколу на яе прыхільнікаў і праціў-нікаў. Не менш важнай прычынай было і тое, што аг-рарная рэформа Жыгімонта ІІ Аўгуста выклікала неза-даволеннасць сялян. Пачасціліся скаргі на самавольст-ва арандатараў, выпадкі адмаўлення ад выканання па-віннасцей аж да ўзброенных паўстанняў. Цяжкае становішча РП скарысталі яе суседзі – Расія, Прусія і Аўстрыя. Усе тры дзяржавы імкнуліся да новых тэры-тарыяльных захопаў, былі зацікаўленыя ў падзенні Рэ-спублікі. Пасля доўгіх перагавораў Расія, Прусія і Аў-стрыя прыйшлі да рашэння падзяліць паміж сабой землі РП. Першы падзел адбыўся ў 1772г. Да Расіі адышла Усх. Бел. з гарадамі Віцебск, Полацк, Орша, Магілёў, Рагачоў, Гомель. Выратаваць РП ад канчат-ковага распаду змагла толькт поўная поўная цэнтралі-зацыя. 3 мая 1791г. была абвешчана Канстытуцыя, першая ў Еўропе. Яна ліквідавала падзел РП на ВКЛ і Польшчу. Для агульнай дзяржавы ствараўся адзіны ўрад. Яму падначальвалася агульнае войска. Упарад-коўвалася праца сейма. Прадугледжвалася стварэнне судоў, незалежных ад чыноўніцтва. Канстытуцыя зак-ладвала аснову для вывядзення краіны з паліт. кры-зісу. Але час на рэфармаванне Рэспублікі быў даўно ўпушчаны. У сяр. мая 1792г. 100-тасячная рас. армія ўварвалася ў РП пад сцягам непарушнасці шляхецкіх вольнасцей. Праз 2 месяцы войска РП было разбіта. Канстытуцыя была адменена, і ў студзені 1793г. быў здзейснены другі падзел РП. Пад уладу рас. імперат-рыцы Кацярыны ІІ адышла цэнтральная частка бел. зямель, прыкладна па лініі Друцк-Пінск. Спробай за-хаваць незалежнасць РП у межах 1772г. стала паў-станне 1774г. на чале з ураджэнцам Бел. генералам-лейтэнантам Т.Касцюшкам. У ВКЛ на чале паўстання стаяў палкоўнік Ясінскі. Касцюшка абяцаў адмяніць асабістую залежнасць сялян. У атрады паўстанцаў па-цягнуліся касінеры – сяляне, узброеныя косамі. Аднак дасягнуць масавай падтрымкі насельніцтва кіраўнікам паўстання не ўдалося. Яно было падаўлена рас. войс-камі пад кіраўніцтвам Суворава. У 1795г. было падпі-сана пагадненне аб трэцім, канчатковым падзеле РП. Да Расіі адышлі заходнебел. Землі. Асн. маса насель-ніцтва – сяляне і мяшчане Бел. – спакойна, недзе абы-якава ўспрынялі распад РП. Яны спадзяваліся, што но-ыя гаспадары палепшаць ім жыццё. Аднак гэтыя на-дзеі на самой справе не спраўджваліся.

 

 

 Культурнае жыццё БССР у 20-30-я гг ХХ ст. Палітыка беларусізацыі

Беларусізацыя – палітыка афіцыйных улад, якая са-дзейнічала нац.-культурнаму будаўніцтву ў Бел. ў пе-рыяд 1924-29гг. Яна была ажыццяўленне той лініі, якую адстойвалі з самага пачатку нац.-дэмакратычныя сілы ў КП(б)Б. Беларусізацыя прадугледжвала цэлы комплекс мерапрыемстваў па адраджэнню бел. нацыі, к-ры, школы, мовы. У гэтыя гады былі праведзены на-ступныя мерапрыемствы. 1) Дзярж. былі абвешчаны 4 мовы – бел., рус., польск. і яўрэйская. Адбываўся пе-равод навучання ў школах пераважна на бел. мову. Часці Чырвонай Арміі, што размяшчаліся ў Бел., так-сама пераводзіліся на бел. мову і камплектаваліся бе-ларусамі. Мовай спараводства стала пераважна бел. мова. Наладжваўся выпуск газет, часопісаў, падруч-нікаў і кніг на бел. мове. Было ўтворана выдавецтва “Савецкая Бел.”, адкрыта Бел. дзярж. бтбліятэка. 2) Палітыка беларусізацыі спрыяла ліквідацыі непісь-меннасці дарослага насельніцтва. У 1921г. адгрыўся БДУ. Дзейнічалі С/г акадэмія ў Горках, Віцебскі ветэ-рынарны інстытут. 3) Пачалося вылучэнне на адказ-ную работу беларусаў. 4) Арганізоўвалася навукова-даследчая дзейнасць па ўсебаковаму навучэнню Бел. У 1922г. быў адкрыты Інстытут бел. к-ры, пераўтвора-ны ў 1929г. у Бел. акадэмію навук. Першымі акадэмі-камі сталі Купала, Колас, Жылуновіч. Паспяхова раз-вівалася тэатральнае мастацтва. Пад кіраўніцтвам Мі-ровіча адбывалася станаўленне Першага Бел. дзярж. тэатра. Тут ставіліся спектакслі “Паўлінка”, “Тутэй-шыя” па п’есах Купалы. У 20-я гг. ХХст. былі апублі-каваны паэмы “Новая зямля” і “сымон-музыка” Кола-са. Адбывалася станаўленне бел. савецкага кіно. Быў створаны першы бел. мастацкі фільм аб грамадзянс-кай вайне “Лясная быль” (рэжысёр – Гарыч). Перыяд бел-цыі аказаўся вельмі кароткім. Змена паліт. курсу правячымі коламі краіны, звязаная адмовай ад нэпа, прывяла да спынення палітыкі бел-цыі. У 30-я гг. ХХст. развіццё к-ры адбывалася ў іншых паліт. умовах. Першымі ў нацыянал-дэмакратызме былі аб-вінавачаны Чарвякоў, Жылуновіч, Ігнатоўскі. Кульмі-нацыяй паклёпніцкай кампаніі стала справа, якая ат-рымала назву “Саюз вызвалення Бел.”. У 1933г. быц-цам за прыналежнасць да яе было асуджана 90 чал-к, гал. чынам работнікаў к-ры, кавукі, мастацтва. Рэпрэ-сіі працягваліся. У лагерах і турмах загінула больш як 50 пісьменнікаў, у тым ліку і тыя, хто стаяў ля выто-каў сучаснай бел. літ-ры – Гарэцкі, Галубок, Чарот. Але ў гэтых умовах бел. к-ра працягвала развівацца. Была ліквідавана непісьменнасць, уведзена ўсеагуль-нае і абавязковае пачатковае, а затым і сямігадовае на-вучанне. У 1932г. была адкрыта Бел. дзярж. кансерва-торыя. Праз год пачаў дзейнічаць Бел. тэатр оперы і балета. У 30-я гг. ХХст. былі створаны вядомыя опе-ры Цікоцкага “Міхась Падгорны”, Багатырова “У пу-шчах Палесся”, першы балет Крошнера “Салавей”. Бел. мастакі (Волкаў, Зайцаў) пісалі карціны, прысве-чаныя падзеям і ўсталяванню савецкай улады. Развіц-цё архітэктуры значна змяніла аблічча гарадоў. Па праектах Лангбарда былі пабудаваны ў Мінску Дом урада, Дом Чырвонай Арміі, Акадэмія навук. Увесь комплекс пераўтварэнняў у галіне к-ры, навукі, адука-цыі, літ-ры, мастацтва атрымаў назвву “культурнай рэвалюцыі”.

 

 

Грамадска-паліт. жыццё на Бел. ва ўмовах бальшавіцкага таталітарызму (1930-я гг.)

Паліт. рэжым, усталяваны ў БССР у к. 20-х гг.,характарызуецца як сталінскі, таталітарны. Гэта та-кая ф-ма дзярж. улады, пры якой ажыццяўляецца поў-ны (татальны)кантроль дзяржавы над усімі галінамі жыцця грамадства. Прыход Сталіна да ўлады супра-ваджаўся спыненнем нэпа і замацаваннем адміністра-цыйна-каманднага метаду кіравання грамадствам. З сяр. 30-х гг. У рэспубліцы штучна ўвялічваецца роля Сталіна, яму прыпісваецца вызначальны ўплыў на ход гіст. падзей. Адбываецца зрошчванне партыйнага апа-рату з дзярж., дзе канцэнтруецца заканадаўчая і судо-вая ўлада. Саветы, грамадскія арганізацыі, нізавыя ор-ганы самой партыі страчвалі ў гэтых умовах св. ролю. Таталітарны рэжым забяспечыў стабільны жыццёвы ўзровень простых людзей за кошт выкарыстання іх працоўнага энтузіязму, а таксама жорсткай вытворчай дысцыпліны. Рэпрэсіі спалучаліся з верай людзей у правільнасць выбранага курсу і беспамылковасць па-літыкі Сталіна. У 1937г. была прынята Канстытуцыя БССР. У ёй быў замацаваны шэраг дэмакр. Правоў і свабод, у тым ліку права выбіраць і быць выбраным у дзярж. органы ўлады. Але на самой справе ва ўмовах існавання аднапартыйнай паліт. с-мы трапіць у Вяр-хоўны Савет БССР маглі толькі тыя, хто падтрымліваў палітыку камунізму. Такі парадак выбараў органаў улады характарызуецца як выбар без выбару. Павялічваецца роля народнага камісарыята ўнутр. спраў (НКУС) і як вынік – узмацненне рэпрэсій. З 1929г. пачалося “раскулачванне”. Пікам рэпрэсій стаў 1937г. У гэты час была пушчана ў ход версія аб тым, што ў Бел. дзейнічае “разгалінаванае антыфашысцкае падполле”, нацыянал-фашыстская арганізацыя на чале з караўнікамі рэспубліка Гікалам. Чарвяковым, Гала-дзедам. Былі рэпрэсіраваны 99 першых сакратароў райкомаў КП(б)Б са 101 райкома, якія знах. ў той час на тэр-рыі Бел. Паводле падлікаў вучоных, у 30-40-х гг. Было рэпрэсіравана каля 600 тыс. чал-к. Грубыя парушэнні правоў тлумачыліся сталінскай тэорыяй аб абвастрэнні класавай барацьбы па меры руху сацы-ялізму.

 

Знешняя палітыка ВКЛ

У XIV-пач.XVст. асн. пагрозу для ВКЛ уяўлялі кры-жакі, якія, распаўсюджваючы каталіцкую веру, пачалі захоп чужых тэр-рый. Імі былі стовраны ваенна-рэлі-гійныя арганізацыі – ордэн Мечаносцаў (Лівонскі ор-дэн) і Тэўтонскі ордэн. Нямецкія рыцары высадзіліся ў вусці Зах. Дзвіны і Нёмана. ВКЛ пазбаівлася выхаду да мора па рэках. У 1348г. бел.-літ. войска ўдзельніча-ла ў бітве з нямецкімі рыцарамі на р.Стрэве. Страты бел.-літ. войска былі вялікія, але бітва не прынесла пе-рамогі рыцарам. Упартая барацьба з рыцарамі працяг-валася. Пасля заваявання Кіеўскай Русі мангола-тата-ры ўсталявалі там св. ўладу і кіравалі праз выдачу мя-сцовым князям грамат-ярлыкоў на права збору даніны для перадачы яе хану. Паступова ўсё большае значэн-не і сілу набірала Маскоўскае княства. Вялікі князь Літоўскі Альгерд не жадаў узмацнення маскоўскіх князёў і неаднаразова хадзіў вайной на Маскву, аднак узяць яе ён не змог і вымушаны быў заключыць у 1372г. мір. Альгерд шмат ваяваў супраць татар. У 1362г. ён разбіў трох татарскіх ханаў каля Сініх Вод. За час яго праўлення тэр-рыя дзяржавы павялічылася ўдвая. Пасля смерці Альгерда князем ВКЛ стаў яго сын Ягайла. У 1385г. Ягайла заключыў Крэўскую ўнію з Польшчай і стаў каралём Польскім і вялікім князем ВКЛ, прыняў каталіцтва. Прапольская паліты-ка выклікала незадаволенасць у знаці ВКЛ. Стрыечны брат Ягайлы Вітаўт пачаў барацьбу за незалежнасць ВКЛ. Ягайла вымушаны быў перадаць уладу ў княстве Вітаўту, аднак тым не менш практычна на працягу яго кіравання ВКЛ захоўвала намінальную залежнасць ад Ягайлы, які пачаў рыхтаваць паходы на Залатую Арду і ўсталяваў добрыя адносіны з сапернікам ханам Тах-тамышам. У 1399г. армія Вітаўта пацярпела паражэн-не ў бітве з татарамі на р.Ворксле. З невялікай дружы-най Вітаўт ледзь выратаваўся ад татар. Паражэнне Ві-таўта перашкодзіла яму заваяваць Вялікі Ноўгарад. Былі ўсталяваны мірныя адносіны з Маскоўскім кня-ствам. У пач. XVст. Пагроза ВКЛ з боку крыжакоў уз-расла, калі на польскіх землях пасяліліся крыжакі-тэў-тонцы. Над ВКЛ і Польскім княствам навісла грозная небяспека. Рашэнне аб вайне з крыжакамі было пры-нята ў 1408г. на нарадзе Ягайлы і Вітаўта ў Навагруд-ку. Яны дамовіліся сабраць усе магчымыя сілы і пера-магчы тэўтонцаў. Пачалася падрыхтоўка да вайны. У саюзным войску налічвалася каля 40тыс. воінаў. У крыжакоў было больш за 30тыс., але яны мелі лепшае ўзбраенне. Раніцай 15 ліпеня 1410г. каля в.Грунвальд (Польшча) паміж аб’яднанымі саюзнымі сіламі польс-ка-літ.-бел. войска і Тэўтонскім ордэнам пачалася ад-на з буйнейшых бітваў сярэднявечча. Бітва пачалася з атакі конніцы Вітаўта. Крыжакі наўмысна адступалі, пакуль не дайшлі да скрытых ад вачэй бамбардаў-гар-мат, што стралялі каменнымі ядрамі. Аднак гэта не спыніла конніку Вітаўта. Тады ў барацьбу ўступіла крыжацкая конніца, і частка войскаў Вітаўта пачла ад-ступаць.У цэнтры бітвы апынуліся Самленскія палкі пад камандаваннем Лінгвена. Адзін з палкоў цалкам загінуў, два з іх злучыліся затым з харугвамі польска-га войска, якое перайшло ў рашучае наступленне. Во-йскі саюзнікаў акружылі рыцараў і нанеслі паражэнне. Армія Тэўтонскага ордэна перастала існаваць. Пера-мога над крыжакамі значна павысіла аўтарытэт ВКЛ і Польскага каралеўства сярод іншых краін. Значна ажывіўся іх гандль, больш паспяхова сталі развівацца гаспадарка

 

 

Пасляваеннае аднаўленне Бел. і перараджэнне таталітарызму (1945-55гг.)

У пасляваенныя гады захоўвалася паліт. с-ма, якая бы-ла замацавана ў Канстытуцыі БССР 1937г. Дэмакр. Свабоды існавалі толькі на словах. Працягваў існа-ваць сталінскі таталітарны паліт. рэжым. Для яго хар-ны поўны (таталітарны)кантроль дзяржавы над жыц-цём грамадзян, адзіная камуністычная ідэалогія, адна-партыйная паліт. с-ма. Па-ранейшаму працягваліся рэ-прэсіі. За гады вайны партыйная арганізацыя рэспуб-лікі панесла вялікія страты. Пасля вызвалення Бел. ад фашыстаў жыццё партыйнай арганізацыі пачало хутка аднаўляцца. Ва ўмовах адсутнасці шматпартыйнасці Кам. Партыя фактычна была не столькі паліт., колькі дзярж. арганізацыяй, якая ажыццяўляла ф-цыі закана-даўчай і выканаўчай улады праз выбары св. прадстаў-нікоў у Саветы. У першыя гады пасля вызвалення ад-былося аднаўленне работы Саветаў. У 1947г. былі праведзены першыя ў пасляваенныя гады выбары ў Вярх. Савет БССР, а ў 1948г. – у мясцовыя Саветы рэ-спублікі. Выбары з’явіліся доказам поўнай паслухмя-насці мас, іх поўнай згоды з безуладнцым становіш-чам. Культ. жыццё бел. народа праходзіла ў скла-даных умовах. За гады вайны мат.-тэхнічная база аду-кацыі, навукі і к-ры была амаль поўнасцю знашчана. Не хапала настаўнікаў. Трэбы быо рамантаваць і буда-ваць занава будынкі школ у горадзе і на сяле, наладж-ваць выпуск падручнікаў і шк. Абсталявання. Няглле-дзячы на складвнасці, вучоба не адкладвалася ні на адзін дзень. А заняткі праводзілі і ў зямлянкахз, і на адкрытых пляцоўках, часцей без падручнікаў і пісьмо-вых прылад. Ужо да 1950г. колькасць школ у рэспуб-ліцы перавысіла даваенную. Моцны адбітак на культ. жыццё рэспублікі мела дзярж. ідэалогія, якая вызнача-лася Кам. Партыяй. Лічылася, што насельніцтва, якое пражывала на часова акупіраванай тэр-рыі недастат-кова надзейнае, і таму ЦК партыі ў 1946г. патрабаваў узмацніць барацьбу за ідэалагічную чысціню, забяспе-чыць прынцып партыйнасці, г.зн. строгае выкананне партыйных указанняў у галіне навукі і адукацыі, літ-ры і мастацтва. Укаранялася класавая нецярпімасць і падазронасць, культ Сталіна як вялікага правадыра са-вецкага народа. Адбыліся новыя арышты сярод інтэлі-генцыі па паліт. матывах. Рэпрэсіі зведалі пісьменнікі Грахоўскі, Звонак, Пруднікаў. Тройчы падвяргаўся арыштам і высылцы вядомы вучоны-гісторык Улаш-чык. У бел. літ-ры і к-ры гэтых гадоў гал. тэмай была вайна. З’явіўся першы бел. партызанскі раман “Глы-бокая плынь” Шамякіна, закончыў раман “Млечны шлях” Чорны, былі напісаны раманы “Мінскі напра-мак” Мележам і “Векапомныя дні” Лыньковым. У тэа-тральным мастацтве з’явіліся п’есы “Заложнікі” Куча-ра, “Канстанцін Заслонаў” Маўзона. Развівалася выяў-ленчае мастацтва, аб чым сведчаць карціны Зайцава “Абарона Брэсцкай крэпасці ў 1941г.”, Волкава “Мінск 3 ліпеня 1944г.” і інш.

К-ра і асвета на Бел. (к. XVІІІ-перш.пал.ХІХст.) Зараджэнне новай бел. літ-ры

У пач. ХІХст. у культ. развіцці Бел. назіраецца шмат новых з’яў і працэсаў. Паступова адбываецца фармі-раванне бел. нац. к-ры, нягледзячы на існаванне пры-гонніцтва, насуперак памкненням царскіх улад затры-маць развіццё к-ры на ўзроўні фальклору. К-ра бела-русаў перажывае ў гэты час перыяд адраджння. Скла-дваюцца яе хар-ныя рысы, ствараюцца нац. тэатр, літ-ра, іншыя галіны мастацтва, навукі, асветы. У 1802г. пачалося правядзенне шк. Рэформы. На тэр-рыі Бел. была створана Віленская вуч. Акруга на чале з яе кі-раўніком князем Адамам Чартарыйскім. Цэнтр. Роля ў с-ме адукацыі адводзілася Віленскаму ун-ту. Сяр. аду-кацыю давалі гімназіі, няпоўную сяр-ю – павятовыя, а пачатковую – прыходскія вучылішчы. Асн. мовай на-вучання з’яўл. польская. Пасля падаўлення паўстання (1831г.) у 1832г. быў зачынены Віленскі ун-т. У1836г. выкладанне было пераведзена на рус. мову. Польская мова была выключана з вуч. Праграм. Сярод важных падзей ў галіне асветы неабходна адзначыць адкрыццё ў 1848г. у Горы-Горках Магілёўскай губерні Земля-робчага інстытута. Пачатковую адукацыю ў сельскай мясцовасці ў др. пал. ХІХст. давалі нар. вучылішчы, царкоўна-прыходскія школы і школы граматы, а ў га-радах – прыходскія, павятовыя і гарадскія вучылішчы. Настаўнікаў для пачатковых школ рыхтавалі ў нас-таўніцкіх семінарыях. У с-ме сяр. адукацыі дзейнічалі мужч. і жан. класічныя гімназіі. У 1871г. рэальная гім-назія былі пераўтвораны ў вучылішчы. У 1887г. быў выдадзены “Указ аб кухарчыных дзецях”, якім забара-нялася прымаць у гімназіі дзяцей кухарак, фурманаў, прачак, дробных гандляроў і г.д. Да к. ХІХст. коль-касць пісьменных людзей у Бел. заставалася нізкай. ВНУ адсутнічалі. Аднак нягледзячы на тое, што у Бел. існавалі ў асноўным ніжэйшыя і сяр. ступені адука-цыі, у ХІХст. было зроблена шмат навуковых даследа-ванняў. Так, напрыклад, пачатак вывучэння гісторыі ВКЛ паклалі прафесары Віленскага ун-та Баброўскі, Даніловіч, Нарбут, Ярашэвіч. Далега-Хадакоўскі пака-заў агульнасць паходжання славян. Актыўным збі-ральнікам бел. фальклору быў Ян Чачот, які выдаў 6 зборнікаў “Вясковых песень”. Выдатнымі дзеячамі к-ры былі графы браты Тышкевічы. У цэнтры культ. жыцця 40-пач.60-х гг. ХІХст. знаходзіўся Адам Кіркор – археолаг, этнограф, гісторык, літаратар. Ён раскапаў каля тысячы курганаў. Калекцыю св. находак перадаў Віленскаму музею старажытнасцей. Актыўнымі суп-рацоўнікамі Паўночна-зах. аддзела Рус. геаграфічнага таварыства, створанага ў Вільні, з’яўл. этнографы і мовазнаўцы Насовіч, Шэйн, Крачкоўскі. У навучэнні гісторыі Віцебшчыны шмат зрабіў гісторык Сапуноў, які выдаў у пач. 80-х гг. тры тамы архіўных дакумен-таў. Выдатным літаратарам Бел. ў гэты час быў Міц-кевіч. Яго творы, напісаныя на польскай мове, могуць лічыцца не толькі літ. спадчынай польскага народа. У паэмах “Дзяды”, “Пан Тадэвуш”, “Гражына” Міцкевіч выкарыстаў тэмы і вобразы бел. фальклору і сюжэты бел. гіст. Хар-най з’явай бел. літ-ры перш. пал. ХІХст. было ўзнікненне ананімных твораў: “Гутарка Данілы са Сцяпанам”, “Вось як люд стаяў”, “Панаманія”. У гэтых творах сцвярджаліся правы прыгонная селяніна звацца чал-кам. Першым класікам бел. літ-ры з’яўл. Дунін-Марцінкевіч. Ён выступаў як паслядоўны вы-разнік поглядаў і інтарэсаў працоўных мас сялянства. У пач. стагоддзя выходзіць з друку зборнік паэзіі Я. Лучыны “Вязанка”. Сялянская тэматыка загучала і ў вершах Сыракомлі, Багрыма. Істотнае значэнне ў ста-наўленні нац. мовы адыграў Багушэвіч, “бацька бел. адраджэння”. На змену класіцызму ў жывапісе прыхо-дзіць рамантызм, які ў 40-я гг. ХІХст. змяняецца рэа-лістычным кірункам. Вядомымі мастакамі гэтага часу былі Аляшкевіч, Орда, Хруцкі, Гараўскі, Альхімовіч. У перш. пал. ХІХст. паступова зніклі прыгонныя тэат-ры. Сярод простых людзей папулярнасць набыў ляле-чны тэатр-батлейка. К канцу ХІХст. тэатральнае жыц-цё ўсё больш засцяроджваецца ў гарадах. Дзякуючы таленавітаму бел. кампазітару Антону Абрамовічу з’я-віліся бел. нац. муз. Творы на аснове песень і танцаў. У арх-ры класічны стыль выцясняецца рамантызмам. У к. ХІХст. сталі моднымі пабудовы ў стылі сярэдне-вяковай гісторыі, так званай “псеўдаготыкі”.

 

 

Крызіс феадалізму і яго ўплыў на стан бел. зямель

У першай пал. ХІХст. у Бел. панавала буйнапамеснае дваранскае землеўладанне. Да ліку найбуйнейшых зе-млеўладальнікаў адносіліся князі Вітгенштэйны, Ра-дзівілы, Паскевічы і інш., якія валодалі мн. дзесяткамі тысяч дзесяцін зямлі. Уся прыдатная для апрацоўкі зя-мля памешчыкаў знах. ў карыстанні сялян, якія за гэта выплачвалі памешчыкам аброк – грашовы ці нату-ральны. Рост попыту на с/г прад-цыю ў Зах. Еўропе ў перш. пал. ХІХст. стымуляваў хуткае пашырэнне ў Бел. гаспадаркі прыгоннікаў – фальваркаў. Памешчы-кі стваралі фальваркі за кошт скарачэння сялянскіх на-дзелаў. Для апрацоўкі фальваркавых зямель пераводзі-лі з аброку на паншчыну. У сяр. ХІХст. сялянскім гас-падаркам, якія мелі надзел у адну валоку (21,36 га), прызначалася 12 дзён паншчыны на тыдзень (па 6 дзён мужч. і жан. працы). Былі распаўсюджаны згоны (пагалоўныя прымусовыя выхады ўсіх працаздольных сялян на панскія работы). Маючы ў св. распараджэнні сотні і тысячы сялян, памешчыкі ў пераважнай боль-шасці не былі зацікаўлены ў перадавых метадах вы-дзялення гаспадаркі і вялі яе па-старому. Эк. станові-шча дзярж. сялян было не лепшым, чым памешчыцкіх, паколькі дзярж. маёнткі здавалі ў арэнду шляхце. Ара-ндатары імкнуліся за час арэнды атрымаць як мага больш прыбытку, таму бясконца павялічвалі павіннас-ці сялян. Паступова дзярж. маёнткі прыходзілі ў заня-пад. Мн. сяляне былі не ў стане плаціць падаткі і вы-конваць іншыя павіннасці на карысць дзяржавы. Та-кое стан-шча прымусіла ўрад пайсці на эк. рэформы. Ініцыятарам рэформ выступіў граф Кісялёў, міністр дзярж. маёмасцей. Мэтай рэформы з’яўл. павышэнне дзярж. даходаў. Рэформа была праведзена толькі ся-род дзярж. сялян, якія складалі 5-ю частку ад усяго ся-лянства. Згодна з рэформай праводзілася апісанне ўсіх дзярж. маёнткаў і строгае вызначэнне павіннасцей дзярж. сялян у залеж-ці ад іх гаспадарчага стан-шча. Дзярж. сяляне пераводзіліся з паншчыны на аброк, і спынялася здача дзярж. зямель у арэнду. Рэформа Кі-сялёва прывяла да пэўнага павелічэння надзелалаў дзярж. сялян і памяншэння іх павіннасцей. Аднак прыгоннае права працягвала існаваць. Імператар Мі-калай І баяўся адмяніць яго. У красавіку 1844г. урад пайшоў на правядзенне так званай інвентарнай рэфор-мы. Сутнасць яе зводзілася да рэгулявання памераў надзелаў і павіннасцей памешчыцкіх сялян і замаца-вання іх мін. і макс. Узроўняў у абавязковых для ся-лян і памешчыкаў інвентароў (вопісаў феад. уладан-няў). У гебернях былі створаны інвентарныя камітэты. Памешчыкі ж аказалі масаве супраціўленне спробам умяшання ўрада ў іх узаемаадносіны з уласнымі пры-гоннымі. Фактычна інвентарная рэформа ў памешчыц-кай вёсцы правалілася. Рэформы не закранулі асноў феад. Парадкаў, ліквідацыя якіх заставалася жыццёва неабходнай задачай часу. Прыгоннае права з’яўл. тор-мазам развіцця грамадства.

 

 

Рэвалюцыя 1905-1907 гг.

У пач. ХХст. інтэнсіўны прамысловы ўздым змяніўся сусв. эк. крызісам. Бел. с/г была адной з перадавых ся-род еўр. губерняў Расійскай імперыі. Разам з тым раз-віццё капіталістычных адносін стрымлівалася феад. перажыткамі. У 1905г. каля 50% сялянскіх гаспадарак мелі надзел да 10 дзесяцін зямлі (каб забяспечыць пра-жытачны мінімум, патрэбна 15 дзесяцін). Сац. напру-жанасць у гарадах і вёсках стварыла спрыяльныя ўмо-вы для радыкалізацыі рабочага і сялянскага руху, стварэння паліт. партый. На тэр-рыі Бел. дзейнічалі агульнарасійскія, польскія і яўрэйскія партыі. Станаў-ленне бел. паліт. партый стрымлівалася слабай нац. свядомасцю беларусаў. Аднак у к.1902г. на базе гурт-коў, якія дзейнічалі ў Вільні, Мінску, Пецярбургу, бы-ла створана Бел. рэвалюцыйная грамада, якая у 1903г. прыняла назву БСГ. У 1903-04гг. на Бел. былі створа-ны Палескі і Паўночна-Зах. камітэты РСДРП. Развіццё класавых супярэчнасцей набліжала рэвалю-цыйную сітуацыю ў краіне. Да таго ж руска-японская вайна паскорыла працэс палітызацыі вёскі. Пачаткам першай рас. рэвалюцыі з’явіліся падзеі 9 студзеня 1905г. у Пецярбургу, калі была растраляна 140-тысяч-ная дэманстрацыя на чале з папом Гапонам. Загінула 1200 чал-к, было паранена 5 тыс. Гэтая падзея атрыма-ла назву “Крывавая нядзеля”. Вера ў добрага цара бы-ла развеяна. Пратэст супраць гэтай акцыі выказалі і працоўныя Бел. У Мінску, Гродне, Гомелі, Полацку, Смаргоні праходзілі дэманстрацыі. Рабочыя 30 гара-доў і мястэчак удзельнічалі ў гэтай барацьбе. З паліт. партый найбольш актыўна дзейнічалі Бунд, РСДРП і эсэры. Працяг паліт. выступленняў рабочых быў звя-заны са святкаваннем 1 Мая і правядзеннем мітынгаў салідарнасці з рабочымі Варшавы, Адэсы. Летам 1905г. узмацніўся сялянскі рух. 6 жніўня 1905г. Міка-лай ІІ падпісаў Маніфест аб увядзенні ў Расіі парла-мента. У кастрычніку 1905г. чыгуначнікі спынілі рух на асн. чыгуначных магістралях, пачалася ўсерасійс-кая паліт. стачка. 17 кастрычніка 1905г. Мікалай ІІ падпісаў Маніфест аб абвяшчэнні дэмакратычных сва-бод, скліканні Дзярж. думы з заканадаўчымі паўна-моцтвамі. Буржуазна-ліберальны лагер быў задаволе-ны. Узнікаюць буржуазныя партыі кадэтаў і акцябры-стаў. Рэвалюцыйна-дэмакратычныя сілы працягвалі барацьбу, у якую былі ўцягнуты працоўныя 53 гара-доў і мястэчак Бел. 18 кастрычніка на вакзальнай пло-шчы ў Мінску па загаду губернатара Курлава былі ра-страляны ўдзельнікі мітынгу, загінула каля 100 чал-к, 300 было паранена (Курлаўскі растрэл). У к.1905г. у рэвалюцыйны рух усё больш уцягваецца армія. З 9 па 18 снежня 1905г. у Маскве адбылося ўзброеннае выс-тупленне, якое мела водгук у Мінску, Гомелі, Барана-вічах, Пінску, але ў паўстанне гэтыя падзеі не перара-слі. У студзені 1906г. адбыўся ІІ з’зд першай бел. нац. паліт. партыі – БСГ, на якім была канчаткова вызнача-на праграма яе дзейнасці. БСГ выступала за звяржэнне самадзяржаўя, змену капіталістычнаму ладу сацыяліс-тычным, утварэнне Рас. федэратыўнай дэмакр. Рэспу-блікі са свабодным самавызначэннем і культ.-нац. аў-таноміяй народнасцей. Для Бел. яна патрабавала аўта-номіі з мясцовым сеймам у Вільні. Выбары ў Дзярж. думу, дазвол на стварэнне прафсаюзаў і іншыя меры царызму некалікі аслабілі канфрантацыю ў грамадст-ве. Ад бел. губерняў у І Думу было выбрана 36 дэпу-татаў. Дзейнасць І Думы насіла апазіцыйны хар-р. Гал. пытаннем было аграрнае, але Дума не прыняла дзярж. праекта па гэтым пытанні і была распушчана ўрадам. 9 ліпеня 1906г. быў выдадзены царскі ўказ аб выхадзе сялян з абшчыны, з якога пачалося правядзен-не аграрнай рэформы. На выбарах у ІІ Дзярж. Думу у бел. губернях перамаглі правыя групоўкі. У цэлым ІІ Дзярж. Дума была радыкальная,чым І. Гал. зноў стала аграрнае пытанне. Паколькі ІІ Дзярж. дума выходзіла з-пад кантролю ўрада, 3 чэрвеня 1907г. яна па сфабры-каванай справе па загаду цара і Сталыпіна была распу-шчана. Выбарчы закон, прыняты ў адпаведнасці з Ма-ніфестам 17 кастрычніка, быў зменены. Урад прступіў да рэпрэсій супраць св. праціўнікаў. Першая рэвалю-цыя ў Расіі ско

 

 

Зах. Бел. пад уладай Польшчы. Бел. эміграцыя

У 1921г. на Рыжскіх мірных перамовах Польшчы пры дапамозе Антанты ўдалося далучыць да св. дзяржавы зах. частку Бел. (Гродзенскую, усх. паветы Віленскай і зах. Мінскай губерняў). Тэр-рыя Зах. Бел. складала 112955км². Яна была падзелена на 4 ваяводствы: Па-лескае, Віленскае, Навагрудскае і Беластоцкае. У Зах. Бел. пражывала 4,6 млн чал-к, з іх 85% у вёсцы і 15% у горадзе. Пры гэтым беларусы складалі 65%, палякі – 15, яўрэі – 11, украінцы – 4, літоўцы – 2,5, рускія – 2%. Кіруючыя колы Польшчы разглядалі Зах. Бел. то-лькі як крыніцу таннай сыравіны, раб. Сілы і рынак збыту для польскай прамысловасці. Акрамя гэтага ў планах Польшчы ей прызначалася роля ваеннаяга пла-цдарма ў выпадку вайны з СССР. Прамысловасць Зах. Бел. пасля войн аднаўлялася павольна, новыя фабрыкі і заводы не будаваліся. Большасць прамысловых прад-прыемстваў – дробныя фабрыкі і заводы – займаліся пераапрацоўкай прадуктаў с/г і некаторых відаў мяс-цовай сыравіны. Пераважалі харчовыя і дрэваапрацоў-чыя галіны прамысловасці. У выніку пастаяннага ска-рачэння прамысловай вытворчасці, закрыцця фабрык і заводаў у Зах. Бел. зніжаўся жыццёвы ўзровень рабо-чых, з’яўл. вялікая армія беспарцоўных. Па-драпежні-цку знішчаліся прыродныя багацці Зах. Бел. Напр., з 1921 да 1936г. плошча лясоў тут зменшылася больш як на 400тыс. га. Асабліва моцна знішчалася Белавеж-ская пушча. Больш 80% насельніцтва Зах. Бел. займа-лася с/г. У 1921-31гг. польскія ўлады правялі перапіс насельніцтва краіны для вызначэння яго нац. складу. Згодна з гэтым перапісам, у Зах. Бел. пераважалі паля-кі. На самай справе ў 1931г. у Зах. Бел. было больш за 77% беларусаў, палякаў – каля 10%. Робячы махінацыі ў час перапісу насельніцтва, польскія ўлады імкнуліся паказаць св. правы на захопленыя землі, выкараніць у свядомасці бел. народа пачуццё нац. годнасці. Асаблі-ва жорсткія захады рабілі польскія ўлады па ліквіда-цыі бел. мовы. Тых, хто чытаў і пісаў на бел., а не на польскай мове, пазбаўлялі выбарчага права. Польскія ўлады ўпарта праводзілі палітыку выкаранення бел. к-ры. Жорстка праследавалася бел. прэса, закрываліся выдавецтвы, клубы, бібліятэкі, праваслаўныя цэрквы і г.д. Дзеячаў бел. к-ры зневажалі, іх арыштоўвалі і кі-далі ў турмы. Тэрор, масавыя арышты, здзекі і ката-ванні былі звычайнай з’явай у Зах. Бел. Яны з’яўл. асн. сродкам зацвярджэння ўлады і метадам праўлен-ня полькіх кіруючых колаў. Усё гэты выклікала ў на-родзе нянавісць да акупантаў, уздымала яго на бараць-бу за сац. і нац. вызваленне.

 

 

Тураўскае княства ў раннім сярэднявеччы

Тураўскае княства ўтварылася ў межах рассялення дрыгавічоў – у Паўднёвай Бел., басейне Прыпяці. Ста-ліца княства – г.Тураў прыгадваецца пад 980г. Першая звестка і падзеі 988г., калі былі вызначаны межы Т. зямлі, сведчаць аб тым, што Тураўшчына ад пачатку развівалася як самастойная дзярж. адзінказ усімі адпа-вядаючымі гэтай пабудове інстытутамі. Гал. складана-сцю ў фарміраванні гэтай дзяржавы было тое, што яна займала не ўсю этнічную тэр-рыю дрыгавічоў, а толь-кі землі левага берага Прыпяці з гарадамі Туравам, Пі-нскам, Слуцкам, пазней – Бярэсцем. У 988г. Уладзімір кіеўскі выдзеліў Т. зямлю св. трэцяму сыне Святапол-ку. Тураўшчына знах. ў выгадным геагр. стан-шчы. Яна ляжала на шляху з Польшчы ў Кіеў. Акрамя таго, праз Тураў праходзіла адно з адгалінаванняў знакамі-тага шляху “з варагаў у грэкі”. Да таго ж тут былі над-звычай ураджайныя і багатыя ворныя землі. Пасля смерці Уладзіміра Святаслівіча ў 1015г. менавіта Свя-таполк тураўскі стан-ся кіеўскім князем, але пакідае за сабой і Т. зямлю. З гэтым не пагадзіўся Яраслаў Муд-ры і распачаў супраць Святаполка вайну. Пасля бітвы на р.Альце ў 1019г. па дарозе ў Польшчу ён гіне. На-прыканцы св. жыцця Яраслаў Мудры – князь кіеўскі – аддаў Тураўшчыну св. сыну Ізяславу. Пасля смерці Яраслава Ізяслаў стан-ся вялікім князем кіеўскім, але пакідае за сабой і Тураў. Два сыны Ізяслава – Яраполк і Святаполк – трымалі за сабой Тураў. Але ў 1113г. са смерцю Святаполка ўлада Ізяславічаў у Тураве скон-чылася і горад з зямлёй перайшоў да роду Манамаха-вічаў. Яны трымалі княства ў якасці дадатку да св. асн. уладанняў. У сяр. ХІІст. Паміж паўднёварускімі князямі адбывалася зацятая барацьба за валоданне Кіевам. Разам з Кіевам з рук у рукі пераходзіў і Тураў. Але ў 50-х гг. ХІІст. На тураўскім троне апынуўся князь Юрый Яраславіч, які вярнуў зямлю ва ўладанне дынастыі Ізяславічаў. З гэтым не жадалі змірыцца кіе-ўскія князі. Аб’яднаўшыся ў 1158г., яны зрабілі паход на Тураў, каб адабраць яго ў Юрыя. Дзесяцідзённая аблога была паспяхова вытрымана. Гэтаксама быў ад-біты напад на Тураў валынскіх князёў у 1160г. На гэ-ты раз варожыя войскі прастаялі пад сценамі горада тры тыдні. Праз цяжкую барацьбу Т. княства аднавіла св. самастойнасць і незалежнасць. На Тураўшчыне ад-навілася самастойная княжацкая дынастыя – неабход-ная ўмова дзярж. існавання. У наступныя дзесяцтгод-дзі зямлёй кіруюць сыны Юрыя. У гэты час Т. зямля падзялялася на ўдзельныя княствы: Тураўскае, Пінс-кае, Клецкае, Слуцкае, Дубровіцкае. Укожным з іх кі-равалі сыны Юрыя Яраславіча. Аднак некаторыя землі трапілі ў залежнасць ад кіеўскіх і галіцка-валынскіх князёў. Але, нягледзячы на ўдзельную раздробле-насць, можна меркаваць, што Т. зямля і ў ХІІст. усп-рымалася цэласнай дзярж.-паліт. адзінкай. Сярод гара-доў Т. княства найбуйнейшымі былі Пінск і Бярэсце. З’яўл. памежнымі, часта адбівалі гарады напады поль-скіх, і літ. дружын. Разам з галіцка-валынскімі князямі тураўцы і пінчукі хадзілі паходамі на Літву. Але неў-забаве, у к.ХІІ-пач.XIVст., Т. зямля была цалкам далу-чана да ВКЛ. Адбылося гэта падчас праўлення Віценя і Гедыміна.

 

З’яўл. хрысціянства на бел. землях. Разв. к-ры ў ІХ-ХІІІ стст.

У цеснай сувязі з дзяржаваўтваральнымі працэсамі на Бел. ў ІХ-ХІІІ стст. Ішло развіццё к-ры. Найбольш яс-кравым праяўленнем гэтага боку грамадскага жыцця стала прыняцце і распаўсюджванне хрысціянства. Першыя славянскія пляёны, якія рассяліліся на Бел., - крывічы, дрыгавічы і радзімічы – прызнавалі язычніц-кую рэлігію. Гэта збліжала іх з балтамі і, верагодна, стала адной з прычын прадзяржаўных утварэнняў з поліэтнічным насельніцтвам – Полацкага і Тураўскага княстваў. Сапраўды, прынцыповай розніцы паміж язычнікамі ва ўсім свеце не існуе. Усе яны пакланялі-ся і пакланяюцца праявам навакольнага асяроддзя – сонцу, месяцу, агню, вадзе і інш. Аднак на мяжы Ста-рога і Новага часу паўсюдна монатэістычныя вераван-ні паступова змяняюць язычніцкія. Сярод іх найбольш магутным было хрысціянства. Еўропа перажылі два этапы хрысціянізацыі. Першы вызначаецца ад узнік-нення хрысціянсва да VІІ-VІІІст., калі была ахрышча-на Рыма-Візантыйская імперыя, імперыя франкаў і брытанскія каралеўствы. На другім этапе – ІХ-Хст. – хрысціянства прынялі славянскія дзяржавы і Сканды-навія. Паўсюдна прыняцце хрысціянства супадала з утварэннем самастойных монаэтнічных дзяржаў. На Бел. хрысціянства пачало пранікаць у ІХст. Пісьмовыя крыніцы ХІVст. фіксуюць у Полацку манастыр. Не выключана, што да часу афіцыйнага прыняцця новай рэлігіі з верай былі знаёмы і Рагвалод, і Рагнеда. Інакш цяжка вытлумачыць пастрыжэнне Рагнеды ў манашкі і заснаванне ёю манастыра ў Заслаўі. Прыхі-льна ставіўся да хрысціянства сын Рагнеды – князь Ізяслаў. Прамых звестак пра хрышчэнне Бел. няма. Такія падзеі, як у Кіеве і Ноўгарадзе (знішчэнне языч-ніцкіх багоў, прымусовае прывядзенне кіяўлян на Дняпро і крывавая бойка ў Ноўгарадзе), абмінулі на-шы землі. Магчыма, гэтаму спрыяла тое, што бел. кня-зі праводзілі самастойную палітыку не толькі ў дзярж., але і ў духоўнай сферы. Ужо ў к.ІХст. у Пола-цку была пабудавана першая царква ў імя Багародзі-цы, якая прыгадваецца летапісамі пад 1007 і 1158гг. У гэтую царкву ў Хіст. Былі перанесены мошчы невядо-мых святых, што сведчыць аб наяўнасці ранніх мясцо-вых к-р і самастойнасці полацкай царквы. У сяр. Хіст. быў пбудаваны вялікі саборны храм – Сафія. Па духу і унутр. зместу яна паўтарала храм у Канстанцінопалі. Аналагічныя храмы былі ў Кіеве і Ноўгарадзе. Як і там, Полацкая Сафія з’яўл. яскравым увасабленнем ідэі магутнасці і адзінства. Гісторыя захавала імёны першых бел. муляраў – Давыда, Таўма, Мікулы і Ка-песы. Ад першых храмаў у Полацку пачала развівацца сталая дойлідская традыцыя на Бел., якая мела шэраг адметных рысаў. Перш за ўсё яна вызначалася незвы-чайнай узнёсласцю цэркваў. Мн. пабудовы менавіта полацкай дойлідскай школы мелі падоўжаны ў плане аб’ём па лініі захад-усход і змешчанасць на захад пад-купальнай прасторы. У ХІІст. у самім Полацку было 8 храмаў, акрамя Сафіі і Багародзіцы, 3 царквы ў Гарод-ні, па адной ў Віцебску, Менску, Навагрудку, Ваўка-выску, Тураве і Пінску. Нельга забываць таксама эт-нічна і гістарычна звязаны з Бел. Смаленск, дзе ў гэты час было 7 храмаў. Сярод дойлідаў ХІІст. вядома імя Іаана, які кіраваў узвядзеннем царквы ў гонар Спаса Праабражэння Ефрасіннеўскага манастыра. Разам з храмавым дойлідствам з’явілася хрысціянскае выяў-ленчае мастацтва. Жывапісцы распісвалі па сырой тынкоўцы сцены сабораў, пісалі абразы. Полацкую Спаскую царкву распісаў мастак Кузьма з памочніка-мі. Надзвычай рана з’явілася на Бел. пісьменнасць. Першым датаваным надпісам на ўсёй тэр-рыі ўсх. Еў-ропы з’яўл. надпіс на пячатцы полацкага князя Ізясла-ва. Імя князя перададзена так званымі кірылічнымі лі-тарамі. Нарэшце кніжная к-ра дасягнула св. вышынь у творчасці Ефрасінні Полацкай, Кірылы Тураўскага, Аўрамія Смаленскага, Кліма Смаляціча, невядомага аўтара “Слова пра паход Ігаравы”. Такім чынам, к-ра старажытнай Бел. вызначалася вельмі багатай гамай фарбаў, форм, гукаў (выраблялія муз. інструменты і пісалася музыка).

 

НЭП на Бел.

Укрупненне тэр-рыі Бел.

У гады грамадзянскай вайны і замежнай інтэрвенцыі Савецкая дзяржава пайшла на шэраг мерапрыемстваў, якія нагадвалі камунізм, але былі ўведзены ў сувязі з ваеннымі абставінамі. Такая эк. палітыка бальшавікоў атрымала назву “ваеннага камунізму”. Быў ліквідава-ны прыватны гандль. Для насельніцтва ўводзілася працоўная павіннасць, адмянялася плата за камуналь-ныя услугі. У вёсцы ўводзілася харчразвёрстка – с-ма падрыхтовак с/г прад-таў, паводле якой сяляне былі абавязаны здаваць дзяржаве лішкі прад-таў па цвёр-дых цэнах. З заканчэннем грамадзянскай вайны сяля-не патрабавалі адмены харчразвёрсткі і дазволу свабо-днага гандлю. У 1921г. было прынята рашэнне аб за-мене харчразвёрсткі натур. харчпрад-тамі, распачаў-шы такім чынам палітыку, якая атрымала назву НЭП. Сутнасць НЭПа – выкарыстанне таварна-грашовых адносін. Як с-ма яна склалася ў 1925г. Харчпадатак быў менш за харчразвёрстку і аб’яўляўся сялянам за-гадзя, напярэдадні сяўбы. У выніку ў селяніна з’явілі-ся лішкі прад-таў, якія заставаліся пасля выплаты хар-чпадатку. Ён мог прадаць іх на рынку, бо ў краіне ўво-дзілася свабода гандлю. У выніку ўвядзення харчпада-тку павысілася мат. зацікаўленнасць сялянства ў выні-ках св. працы. Гэта дазволіла поўнасцю аднавіць да 1927г. с/г. Асаблівасцю ў яе развіцці стала павелічэн-не колькасці хутароў, якія ствараліся на былых землях памешчыкаў. Эл-тамі НЭПа стала таксама развіццё с/г кааперацыі – добраахвотнага аб’яднання людзей для сумеснай арганізацыі працы пры вырошчванні ўра-джаю і арганізацыі яго продажу. Развіццё прыватнага гандлю выклікала неабходнасць ліквідацыі розных грашовых адзінак. Вялікае значэнне надавалася стабі-лізацыі рубля. З гэтай мэтай была праведзена грашо-вая рэформа. Першым крокам яе было ўвядзенне ў СССР новай грашовай адзінкі – савецкага чырвонца (=10 дарэвалюцыйных залатых рублі). У снежні 1920г. быў распрацаваны план дзярж. электрыфікацыі Расіі (ГОЭЛРО). Згодна адпаведнаму плану, на тэр-рыі Бел. к сяр. 20-х гг. ХХст. было пабудавана звыш 20 элект-растанцый. Першай стала БелДРЭС каля Оршы, якая выкарыстоўвала ў якасці паліва торф. Аднаўленне с/г, электрыфікацыя прывялі да ўздыму прамысловасці. Пачалі працаваць мінскія чыгуналіцейныя і машына-будаўнічыя заводы, крышталічны завод “Барысаў”, фабрыка запалак “Бярэзіна”, лесапільныя і гарбарныя заводы. У 1927г. прамысловасць, будучы дробнай, усё ж перавысіла даваенны ўзровень развіцця. Увядзенне НЭПа патрабавала дэмакратызацыі ўсяго грамадска-паліт. жыцця. Бальшавікі звязвалі яе з узмацненнем пазіцыі, каб не дапусціць ператварэння РКП(б) у пар-тыю “чыноўніцтва”. Масавы набор у партыю рабочых і сялян у выніку ленінскіх прызываў 1924-25гг. Хоць і папоўніў яе “сваімі” па сац.-класаваму складу людзь-мі, але і знізіў узровень адукаванасці партыйцаў. У БССР замацавалася аднапартыйная с-ма. Заключанае ў гады грамадзянскай вайны саюзнае пагадненне – Да-гавор аб ваенна-паліт. саюзе савецкіх рэспублік ад 1 чэрвеня 1919г. – ужо не адпавядала існуючаму стан-шчу. Таму з лета 1921г. пачаліся пошук і выпрацоўка ф-м аб’яднання рэспублік у адзіную дзяржаву. Была прынята ленінская прапанова аб’яднання – федэра-цыя, у якой на раўнапраўнай аснове абэядноўваліся дзве саюзныя рэспублікі. 30 снежня 1922г. на І Усеса-юзным з’ездзе Саветаў у Маскве дэлегацыя БССР на чале з Чарвяковым падпісала Дэкларацыю і Дагавор аб стварэнні СССР. У 1924-25гг. адбылося ўзбуйненне тэр-рыі БССР за кошт перадачы ёй раёнаў Віцебскай, Гомельскай, Смаленскай губерняў. Насельніцтва да-лучаных да БССР тэр-рый станоўча аднеслася да вяр-тання ў склад рэспублікі. Між тым НЭП стымуляваў сац. расслаенне грамадства, у чым бальшавікі бачылі пагрозу ажыццяўленню св. праграмных мэт. Пры пад-трымцы бяднейшай часткі грамадства ў пач. 30-х гг. НЭП быў канчаткова лікві

 

 

Стварэнне прэзідэнцкай с-мы паліт. улады

15 сакавіка 1994г. была прынята Канстытуцыя (Асн. Закон) РБ. Ёю наша дзяржава абвяшчалася прэзідэнц-кай рэспублікай. Першым прэзідэнтам РБ быў выбра-ны А.Р.Лукашэнка. 10 ліпеня 1994г., у другім туры га-ласавання, за яго аддалі галасы 4,2 млн чал-к, звыш 80% грамадзян, якія прыйшлі на выбарчыя ўчасткі. Перадвыбарная праграма Прэзідэнта ўключала ў сябе забеспячэнне суверэнітэту, эк. і паліт. стабільнасці краіны, правядзенне курсу на рэфармаванне грамадст-ва, барацьбу з карупцыяй і злачыннасць, паляпшэнне мат. дабрабыту народа. Па ініцыятыве Прэзідэнта Лу-кашэнкі і ў адпаведнасці з яго перадвыбарнай плат-формай 14 мая 1995г. быў праведзены рэспубліканскі рэферэндум. Большасць прыняўшых удзел у галаса-ванні пагадзіліся з наданнем рус. мове роўнага статусу з бел. і падтрымала прапанову аб устанаўленні новых Дзярж. сцяга і Дзярж. герба РБ. Народ падтрымаў так-сама дзеянні Прэзідэнта, накіраваныя на эк. інтэгра-цыю з РФ. Паліт. апазіцыя (у рэспубліцы больш за 1000 паліт. партый і грамадскіх аб’яднанняў, некато-рыя з іх апазіцыйна настроены да афіцыйнай улады), частка дэпутатаў Вярхоўнага Савета і членаў Кансты-туцыйнага Суда РБ выступілі супраць курсу, абранага Лукашэнкам і большасцю бел. народа. Яны стараліся навязаць грамадству паліт. курс, зарыентаваны на бе-зуладдзе, хаос, безадказнасць, дзікую грабежніцкую “прыхватызацыю”, узбагачэнне ценявых стр-р і рас-цягванне нац. багацця па прыватных кватэрах, арыен-тацыю знешняй палітыкі на Захад і адказ ад саюза Бел. з Расіяй і іншымі краінамі СНД, далейшае зні-жэнне ўзроўню жыцця народа. Паліт. напружанасць у грамадстве ўзмацнілася. У гэтых умовах Прэзідэгт РБ Лукашэнка прапанаваў правесці рэферэндум па пы-танню прыняцця новай рэдакцыі Канстытуцыі і па не-каторых іншых пытаннях, якія вызначалі далейшы лёс дзяржавы. Рэферэндум адбыўся 24 лістапада 1996г. За прыняцце Канстытуцыі РБ са змяненнямі і дапаўненн-ямі прагаласавалі больш за 70% грамадзян, унесеных у спісы для галасавання. У той жа час за прыняцце Канстытуцыі РБ 1994г. са змяненнямі і дапаўненнямі, прапанаванымі апазіцыяй, прагаласавалі толькі каля 8% выбаршчыкаў. На рэферэндуме народ Бел. падтры-маў таксама прапанову аб перанясенні Дня незалеж-насці РБ на 3 ліпеня, выказаўся супраць свабоднай, без абмежаванняў, куплі і продажу зямлі, супраць ад-мены смяротнай кары ў дзяржаве. У адпаведнасці з новай рэдакцыяй Канстытуцыі РБ замест аднапалатна-га Вярхоўнага Савета быў сфарміраваны двухпалатны Нац. сход. Ён складаецца з Палаты прадстаўнікоў і Савета Рэспублікі. Новая рэдакцыя Канстытуцыі па-шырала правы і паўнамоцтвы Савета Міністраў, змя-ніла парадак прызначэння асоб на некаторыя дзярж. пасады. Значна пашыраліся правы і свабоды грама-дзян.

 

Далучэнне Зах. Бел. да БССР

17 верасня 1939г. Чырвоная Армія пачала паход у Зах. Бел. і Зах. Укр. Пераважная больўасць польскіх войск, якія знах. тут, здавалася без бою. Толькі асобныя час-ці аказалі супраціўленне. Згодна з афіцыйнымі даны-мі, у час паходу ў Зах. Бел. і Зах. Укр. загінула 737 і было паранена 1862 салдаты і афіцэры Чырв. Арміі. Большасць насельніцтва Зах. Бел. – рабочыя, сяляне, рамеснікі, працоўная інтэлігенцыя сустракалі савецкіх салдат кветкамі, хлебам-соллю. Да 25 верасня 1939г. Чырв. Армія цалкам вызваліла Зах. Бел. Паўстала пы-танне аб вызначэнні граніцы паміж Германіяй і СССР. 28 верася 1939г. Германія і СССР падпісалі новы дага-вор “Аб дружбе і граніцы”, паводле якога такая грані-ца была праведзена па так званай “лініі Керзона”, выз-начанай яшчэ ў 1919г. Вярх. Саветам Антанты як усх. граніца Польшчы. Гэта была этнічная мяжа паміж бе-ларусамі і палякамі. Да дагавора былі прыкладзены два сакрэтныя пратаколы, згодна з якімі ў сферу ўп-лыву СССР былі ўключаны дадаткова Літва і Фінлян-дыя. Дагавор з фашысцкай Германіяй “Аб дружбе і граніцы” нанёс вялікі ўрон міжнар. Аўтарытэту СССР, дэзарыентаваў антыфашысцкія сілы ў мн. краінах. На вызваленай тэр-рыі Зах. Бел. пачаліся рэвалюцыйныя пераўтварэнні. У ваяводскіх і павятовых цэнтрах былі створаны часовыя ўправы, у мястэчках і вёсках – сяля-нскія камітэты. Гэта былі органы нов. Улады. 28-30 кастрычніка 1939г. у Беластоку адбыўся Нар. сход Зах. Бел. Па дакладах дэпутатаў Прытыцкага і Манцэ-віча Нар. сход прыняў Дэкларацыі аб дзярж. уладзе і аб уваходжанні Зах. Бел. ў склад БССР. Былі прыняты таксама рэзалюцыі аб канфіскацыі памешчыцкіх зя-мель, аб нацыяналізацыі банкаў і буйной прамыслова-сці. 2 і 12 лістапада 1939г. былі прыняты Законы аб уключэнні Зах. Бел. ў склад СССР і ўз’яднанні яе з БССР. На тэр-рыі Зах. Бел. было ўтворна 5 абоасцей – Баранавіцкая, Брэсцкая, Вілейская, Пінская і Беласто-цкая. У зах. абласцях БССР разгарнуліся сац.-эк. пера-ўтварэнні. Былі нацыяналізаваны прамысл. прадпры-емствы і банкі, пачалося будаўніцтва нов. фабрык і за-водаў. К к. 1940г. аб’ём валавой прад-цыі павялічыўся больш чым у 2 разы. У вёсцы беззямельным і малазя-мельным сялянам было раздадзена звыш 1 млн га зям-лі, якая належала польскім памешчыкам. К сяр. 1940г. у зах. абласцях БССР дзейнічала 430 калгасаў, якія аб’ядноўвалі звыш 23 тыс. сялянскіх гаспадарак. Істотныя зрухі адбыліся ў галіне к-ры. У 1940/41 наву-чальным годзе ў зах. абласцях БССР працавала 5958 агульнаадукацыйных школ, у тым ліку 120 сярэдніх. У школы дадаткова пайшлі больш чым 100тыс. дзя-цей, якія раней не маглі вучыцца. К пач. 1941г. дзейні-чала 5 інстытутаў, 12 тэхнікумаў, 100 кінатэатраў, 92 ДК, 220 бібліятэк. Такім чынам, з уз’яднаннем з БССР зах. вобл. Рэспублікі ўключыліся ў агульнасаюзны працэс сац.-эк. і культ. развіцця, быў канчаткова пак-ладзены канец падзелу Бел. Не абышлося і без рэпрэ-сій. У лютым 1940г. ва ўсх. Раёны СССР былі выселе-ны памешчыкі, капіталісты, чыноўнікі, частка кула-коў. Усяго разам з сем’ямі было рэпрэсіравана больш за 100 тыс. чал-к.

 

 

Першая сусв. вайна. Падзеі на Бел. з 1914 па люты 1917гг.

Абвастрэнне супярэчнасцей паміж блокамі капіталіс-тычных дзяржаў – Траістым саюзам (Герм., Аўстра-Венгрыя, Італія) і Антантай (Англ., Фр. і Расія) за ка-лоніі, рынкі збыту тавараў, крыніцы сыравіны і сферы ўплыву прывяло да першай сусв. вайны, якая пачалася 1 жніўня 1914г. У вайну былі ўцягнуты 33 краіны з на-сельніцтвам 1,5 млрд. чал-к. Удзел Расіі ў вайне адпа-вядаў інтарэсам буржуазіі і дваранства. У першыя дні вайны на Бел. прайшлі “патрыятычныя “ маніфеста-цыі, сходы, малебны, збіраліся грошы на “абарорну айчыны”. Асобую “ініцыятыву” па збору сродкаў ся-род насельніцтва па загаду ўлад праявілі земствы. Мі-калаю ІІ пры наведванні ў кастрычніку 1914г. Мінска дэпутацыя дваранства і гарадской думы перадала 30 тыс. руб. на патрэбы вайны. У пач. вайны Расія паспя-хова пачала ваенныя дзеянні на Зах. фронце. Аднак стан-шчы на Зах. фронце к восені 1914г. пагоршылася ў сувязі з тым, што сюды Герм. Перакінула значныя ваенныя сілы. Пруская наступальная аперацыя 2-х рус. армій закончылася паражэннем. У 1915г. Герм. пачала актыўнае наступленне з мэтай хуткага разгро-му Расіі. Летам рус. войскі былі выцеснены з Галіцыі. Нямецкае камандаванне планавала таксама акружэнне рус. арміі ў Польшчы. Ваенныя дзеянні на Бел. пачалі-ся ў жніўні 1915г. Да пач. верасня рус. армія пад паг-розай акружэння вымушана была пакінуць значную частку яе тэр-рыі. У сувязі з гэтым стаўка Вярхоўнага галоўнакамандуючага была пераведзена з Баранавіч у Магілёў. 9 верасня нямецкія войскі прарвалі фронт у раёне Свянцян. Рус. армія спыніла наступленне нем-цаў у пач. кастрычніка 1915г. Фронт стабілізаваўся на лініі Дзвінск-Паставы-Смаргонь-Баранавічы-Пінск. Безвынікова закончылася спроба рус. арміі ў сакавіку, а таксама ў чэрвені-ліпені 1916г. прарваць фронт у ра-ёне возера Нарач і Баранавіч. У ходзе баёў на Бел. рус. армія панесла страты. Толькі ў нарачанскай аперацыі было забіта, паранена і захоплена ў палон звыш 90 тыс. чал-к. Немцы акупіравалі 1/4 частку Бел., дзе жы-ло да вайны амаль 2 млн чал-к. Захопленая тэр-рыя была уключана ў склад так званай “зямлі Обер-ост”. Насельніцтва цярпела масавыя грабяжы, якія нярэдка заканчваліся падпаламі дамоў, забойствамі людзей. У жыхароў Гродна немцы запатрабавалі 10 тыс. руб. у якасці кантрыбуцыі. Дзейнічала жорсткая с-ма розных падаткаў, прымусовых работ, штрафаў, рэквізіцый. Насельніцтва ва ўзросце ад 16 да 60 гадоў плаціла па-душную подаць. Абсталяванне прамысл. прадпрыемс-тваў, с/г прад-ты, жывёла, лясныя багацці Белавежс-кай пушчы вывозіліся ў Герм. Нямецкія ўлады плана-валі каланізаваць і германізаваць мясцовых жыхароў шляхам перасялення на захопленныя землі немцаў. Пашыралася дзейнасць касцёла, адкрываліся прыват-ныя нямецкія школы, у астатніх школах уводзілася ня-мецкая мова. Цяжкае сац.-эк. і паліт. стан-шча склала-ся і на неакупіраванай тэр-рыі Бел. У час наступлення кайзераўскіх войск тысячы людзей кінуліся на ўсход. Групы бежанцаў немцы пастаянна абстр.львалі і бам-білі. Адступаючая рус. армія часта прымушала жыха-роў пакідаць свае населеныя пункты. Перш за ўсё пад-лягала высяленню мужч. насельніцтва да 45 гадоў. Шмат бежанцаў, якія не мелі сродкаў, заставаліся ў прыфрантавой паласе. Вайна прынесла вялікія страты с/г Бел. Пасяўныя плошчы ў неакупіраваных паветах скараціліся на 56%. З бел. вёскі было мабілізавана больш за палову працаздольных мужчын. Увядзенне ў Расіі ў к.1914г. “сухоха закону” прывяло да заняпаду памешчыцкага вінакурства, а гэта ў св. чаргу садзейні-чала скарачэнню вытворчасці прадцыі жывёлагадоўлі, пасеваў бульбы, асабліва ў Мінскай губерні. Ва ўмо-вах вайны некаторыя памешчыкі аддавалі св. землі ў арэнду, частка з іх разарылася. У цяжкім стан-шчы знах. прамысловасць Бел. Мн. фабрыкі і заводы з-за адсутнасціпаліва, сыравіны, попыту на прад-цыю ска-рачалі св. вытворчасць, закрываліся. Колькасць цэнза-вых прадпрыемстваў у гады вайны зменшылася на 65%. Разам з тым і існаваўшыя, і створаныя ваеннымі ведамствамі, саюзамі земстваў і гарадоў прадпрыемст-вы, якія выконвалі ваенныя заказы, хутка павялічвалі прыбытак. У той жа час выпуск цывільнай прад-цыі прамысловасці Бел. складаў усяго 12-16% даваннага ўзроўню Адбыліся якасныя і колькасныя змены ў складзе рабочых. Большасць іх складалі падлеткі і жанчыны. На прадпрыемствы прыйшлі выхадцы з дробнабуржуазных слаёў горада і вёскі, а таксама ква-ліфікаваныя рабочыя, мабілізаваныя з прамысл. цэнт-раў краіны для работы. Адбывалася канцэнтрацыя пралетарыяту. У Мінску летам 1915г. узнікла латышс-кая сац.-дэм. група. У арміях Зах. фронту дзейнічала звыш 30 бальшавіцкіх арганізацый. Аднак адзінай партыйнай арганізацыі бальшавікоў у Бел. не было. У гады вайны склаліся неспрыяльныя ўмовы для развіц-ця бел. нац. руху.

 

Кансалідацыя бел. народнасці

У др. пал. ХІІІ-XVIст. Уздзеяннем шэрагу этнаўтвара-льных фактараў (геаграфічнф, сац.-эк., паліт., канфе-сійны і інш.) насельніцтва на тэр-рыі сучаснай Бел. і на суседніх усх. і паўночных землях трансфармавала-ся ў адзіную этнічную супольнасць. Аб’яднанне на працягу ХІІІ-XVIст. раздробленых зямель у складзе ВКЛ, падначаленне адзінай вярх. уладзе прывяло да іх тэрытаыяльнай кансалідацыі і з’вілася штуршком для складвання этнічнай тэр-рыі беларусаў – тэр-рыі кам-пактнага рассяленя народа, з якой звязяны яго фармі-раванне і этнічная гісторыя. Цэнтралізацыя краіны спрыяла больш цеснаму паліт. аб’яднанню бел. зямель і актыўнаму ф-цыяніраванню асн. для працэсу этна-ўтварэння сац.-эк. фактару. З узмацненнем гандлёва-эк. сувязей у межах ВКЛ, складваннем агульнадзярж. гаспадаркі, развіццём таварна-грашовых адносін, рос-там гарадоў і мн. іншых фактараў адбывалася моўная інтэграцыя. Такім чынам, паліт. і сац.-эк. інтэграцыя ў межах адзінай дзяржавы стварыла амаль аднолькавыя ўмовы для этнакультурнага развіцця розных зямель, прывяла да нівеліроўкі іх мясцовых асаблівасцей. У ХІІІ-XVIст. узнікаюць важнейшыя граматычныя, фа-нетычныя і лексічныя рысы, што дыферэнцыравалі бел. мову ад старажытнаславянскай, рускай, украінс-кай і надалі спецыфіку сучаснай бел. мове. У перыяд фарміравання народнасці развіліся і замацаваліся ўла-сцівыядля яе этнічнай тэр-рыі спецыфічныя рысы мат. і дух. к-ры. Сац.-эк. умовы развіцця, кліматычныя аса-блівасці, старажытная традыцыі парадзілі хар-ныя для Бел. тыпы пасяленняў (мястэчкі, фальваркі, ваколіцы) і жылля (хата і сенцы). Распаўсюджваюцца аднолька-выя тыпы прылад працы (саха, драўляная барана), праяўляюцца асаблівасці ў гаспадарчых занятках. Ус-танаўліваецца характэрнае толькі для бел. тэр-рыі на-роднае адзенне, складваецца своеасаблівая народная кухня. Нац. адметнымі рысамі адзначаюцца вусная нар. творчасць, літ. творы, летапісы, нар. песні і тан-цы, мастацтва. Этнакансалідуючую ф-цыю для ўсход-неславянскага насельніцтва Бел. да сяр. XVIст. адыг-рываў канфесійны фактар – прыналежнасць да правас-лаўя была своеасабоівай прыкметай бел. этнасу. Адным з гал. вынікаў аб’яднальных этнічных працэ-саў і асн. паказчыкам ступені кансалідаванасці народа выступае этначная самасвядомасць – усведамленне людзьмі прыналежнасці да св. народа, яго адметнасці.

 

Эк. заняпад Бел.                    (др. пал. XVII-XVIIIстст.)

У др. пал. XVIIст. Шляхецкая РП, у тым ліку Бел., якая ўваходзіла ў яе склад, знах. ў стане глыбокага эк. заняпаду і паліт. крызісу. З сяр. XVIIст. Гэта дзяржава ўступіла ў паласу разбуоальных войнаў і ўнутр. між-усобіц. З 68 гадоў яе гісторыі 65 гадоў прыходзяцца на ваенныя падзеі. У др. пал. XVIIст. разарэнне сялян да-сягнула такой ступені, што нават кароль РП Ян Казі-мір вымушаны быў даць абяцанне заняцца паляпшэн-нем яго стан-шча. Аднак, паколькі РП пазбегла канча-тковага разгрому, шляхта забылася пра абяцанні. Пасля “крывавага патопу”, як называлі сучаснікі па-дзеі сяр. XVIIст. большая частка гарадоў таксама пры-йшла да заняпаду. Пагромы і пажары 1648, 1655 і 1660гг. Амаль цалкам знішчылі Пінск. Непазбежныя спадарожнікі вайны – неўраджаі- выклікалі ктастра-фічныя галадоўкі. З-за голаду і блукання абяздоленна-га насельніцтва пачалася эпідэмія сыпнога тыфу, якая лютавала з 1653 па 1658г. і зноў успыхнула ў 1664г. Заключэнне Андросаўскага перамір’я паклала канец вайне. Наступныя 30 гадоў былі перыядам адносна мі-рнага развіцця. Але ўжо ў пач. XVIIІст. аднаўленне га-спадаркі было спынена Паўночнай вайной. Зноў на працягу некалькіх гадоў ваенныя дзеянні адбываліся на бел. зямлі. І без таго цяжкае стан-шча мірнага насе-льніцтва пагоршылася ў выніку засухі. З 1708 да 1711 г. розныя эпідэміі ахапілі мн. раёны. З прычыны вой-наў і эпідэмій рэзка скарацілася колькасць насельніцт-ва. Цяжкія вынікі войнаў ускладняліся захаваннем і ўмацаваннем фальварка-паншчыннай с-мы гаспадаркі, кансервацыяй найбольш застарэлых форм прыгонніц-тва, феадальнай анархіяй і міжусобіцамі. У асабліва цяжкім стан-шчы знах. с/г. Крызіс с/г адмоўна адбіўся на развіцці бел. гарадоў, рамяства, унутр. і знешн. ган-длю. З-за недахопу заказчыкаў і пакупнікоў у гарадах частка гарадскога насельніцтва вымушана была пера-сяліцца ў вёскі або займацца с/г у горадзе. Вядома, што для вядзення войнаў урад РП пазычыў буйныя грашовыя сумы ў магнатаў. Не маючы сродкаў для іх пакрыцця, ён раздаваў рэшткі дзярж. зямель. У выніку ў Бел. ўтварыліся вялізныя латыфундыі. Сканцэнтра-ваўшы ў св. руках велізарныя зямельныя ўладанні, са-вецкія і царкоўныя феадалы ператварыліся ў паўнаў-ладных гаспадароў у краіне. Развал апарату дзярж. улады і феад. анархія адмоўна адбілася на эканоміцы Бел. Пастаянная міжусобная барацьба магнацкіх гру-повак, якая даходзіда да ўзброеных сутыкненняў, пры-чыняла вялікія спусташэнні насельніцтву. Сапраўд-ным няшчасцем для вёсак і мястэчкаў з’яўл. і так зва-ныя наезды адных узброеных шляхціцаў на маёнткі іншых, якім спадарожнічалі знішчэнне сялянскіх на-дзелаў, угон жывёлы, рабаванне маёмасці і інш. Сва-вольствы, якія выраблялі магнаты і шляхта, знайшлі шырокае адлюстраванне ў шматлікіх сялянскіх скар-гах, пастановах павятовых і ваяводскіх сеймікаў, кара-леўскіх універсалах. Ні мясцовыя, ні цэнтральныя ўла-ды не маглі не толькі спыніць, але нават абмежаваць свавольствы ў краіне. Узмацненне феад. прыгнёту выклікла далейшае абвастрэнне сац. супярэчнасцей на Бел. Вышэйшай формай барацьбы сялян і гараджан былі ўзброеныя выступленні. Адным з найбольш буй-ных узброеных феад. выступленняў сялян на Бел. бы-ло Крычаўскае паўстанне 1740-44гг., якое ўзначаліў Вашчыла. Расправа над паўстанцамі была жахлівай. Барацьба не спынялася і ў наступныя гады. Так, у 1768-69гг. Антыфеад. Выступленні сялян адбываліся каля Мсціслаўля, Оршы, Віцебска, у Мазырскім паве-це і інш. Гэтыя выступленні мелі абмежаваны, стыхій-ны, разрознены і лакальны хар-р, а таму былі падаўле-ны.

 

Антыфеадальнае паўстанне 1648-1652 гг.

У 1648г. пачалося казацкае паўстанне на Украіне суп-раць польскіх паноў. Яго ўзначаліў шляхціц Багдан Хмяльніцкі, выбраны казацкім гетманам. Цэнтрам паўстання стала Запарожская Сеч. Заключыўшы саюз з крымскім ханам, Хмяльніцкі разбіў войска польскіх гетманаў і самога караля РП Яна Казіміра. Першыя перамога прывялі да таго, што ў хуткім часе паўстан-не перарасло ў вызваленчую вайну ўкраінцаў супраць палякаў. Хмяльніцкі ставіў сабе за мэту стварэнне “Рускага княства” – незалежнай ад РП дзяржавы, у якую будуць уключаны таксама землі Паўднёва-Усх. Бел. Каб распаўсюдзіць паўстанне, Хмяльніцкі пачаў засылаць з універсаламі-заклікамі да выступленняў супраць палякаў. Летам 1648г. на поўдні Бел. для пад-трымкі антышляхецкіх рухаў з’явіліся казацкія заго-ны, да якіх, акрамя сялян, далучаліся мяшчане, част-кова праваслаўная шляхта і духавенства. Аднак у пер-шай пал. 1649г. кароль Ян Казімір накіраваў сюды войска на чале з гетманам Янушам Радзівілам, які раз-граміў паўстанцаў і узяў пад св. кантроль поўдзень Бел. Тады Хмяльніцкі адправіў у Бел. новыя казацкія загоны на чале з Іллёй Галатам, Сцяпанам Падбайлам і Міхайлам Крычэўскім. 31 ліпеня 1649г. пад Лоевам адбылася самая буйная бітва ў Бел. падчас паўстання. Значныя страты панеслі войскі абодвух бакоў. Але ўсё ж ВКЛ святкавала перамогу, якая дазволіла прыпы-ніць актыўнасць антыўрадавых выступленняў на бел. землях. Некаторы іх усплеск у 1652г., што быў звяза-ны з баявымі дзеяннямі паміж казацкім войскам і ар-міяй РП на бел. памежжы, хутка зышоў. Такім чынам, жорсткае антыфеад. паўстанне, якое працягвалася амаль 4 гады, закончылася паражэннем сялянства і га-радскіх нізоў. Акрамя крыві, ні паўстанцам, ні дзяржа-ве яно нічога не прынесла.

 

 

Лютаўская буржуазна-дэмакратычная рэвалюцыя і Бел. (сакавік-кастрычнік 1917г.)

Пачынаючы з 23 лютага 1917г., у Петраградзе прахо-дзілі дэманстрацыі. Так пачыналася рэвалюцыя. 27 лютага на бок рабочых перайшлі салдаты Пктраградс-кага гарнізона, у выніку чаго 28 лютага рэвалюцыя пе-рамагла. 2 сакавіка цар Мікалай ІІ адрокся ад прас-тола. У гэтых умовах рабочыя і салдаты стварылі св. орган улады – Петраградскі Савет. Паралельна з дэпу-татаў Дзярж. Думы склаўся Часовы ўрад. Так узнікла двоеўладдзе. Звесткі аб перамозе рэвалюцыі ў Петра-градзе на Бел. выклікалі масавыя мітынгі, шэсці з чыр-вонымі сцягамі. Па прынцыпе Петраградскага Савета ў гарадах і мястэчках ствараліся Саветы рабочых і салдацкіх дэпутатаў. У Часовы Выканаўчы камітэт Савета ўвайшлі адны бальшавікі. 6 сакавіка на сумес-ным пасяджэнні выканкама і салдат-дэпутатаў было вырашана стварыць аб’яднаны Мінскі савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў. Часовы выканкам назначыў губе-рнскіх і павятовых камісара, да якіх пераходзіла ўла-да. Канчаткова Мінскі Савет аформіўся 8 сакавіка. Ту-ды ўвайшлі прадстаўнікі меншавікоў і бундаўцоў. Ча-совы выканкам узначалій меншавік Позерн, а яго на-меснікам стаў бальшавік Любімаў. У Віцебску, Гомелі і іншых гарадах былі створаны аб’яднаныя Саветы ра-бочых і салдацкіх дэпутатаў, але гал. ролю ў Бел. ады-грываў Мінскі Савет. Значны ўплыў на паліт. жыццё мела вайна. З 7 па 17 красавіка 1917г. у Мінску адбыў-ся І з’езд ваенных і рабочых дэпутатаў арміі і тылу Зах. фронту. Ён зацвердзіў Палажэнне аб салдацкіх камітэтах, выступіў за прадстаўленне салдатам свабо-ды слова, друку і г.д. Дэлегаты падтрымалі курс Часо-вага ўрада на працяг вайны ў мэтах абароны дэмакра-тычнай рэвалюцыі. У сакавіку-красавіку 1917г. пашы-раецца сялянскі рух. 20-23 красавіка ў Мінску адбыў-ся з’езд сялянскіх дэпутатаў Мінскай і неакупірава-ных паветаў Віленскай губерняў. Ён падтрымаў эсэра-ўскую праграму па аграрным пытанні сацыялізацыі зямлі, падтрымаў і ўраўняльнае землекарыстанне. З’езд выказаўся за хутчэйшы мір. 25 сакавіка 1917г. адбыўся І з’езд бел. нац. арганізацый. Ён адобрыў стварэнне Бел. нац. камітэта (БНК). Бел. нац.-дэм. пар-тыі зрабілі спробу дабіцца ад Часовага ўрада перадачы ўлады Бел. краёвай радзе, выбары якой з’езд даручыў БНК. Але рас. буржуазныя палітыкі не пдтрымалі гэ-тую ідэю. 4 ліпеня 1917г. у Петраградзе прайшла паў-мільённая несанкцыяніраваная дэманстрацыя. З дазво-лу выканкама ўсерас. Савета рабочых і салдацкіх дэ-путатаў яна была расстраляна. Двоеўладдзе скончыла-ся. Уся ўлада апынулася ў руках Часовага ўрада, баль-шавікі перайшлі ў падполле. У гэтых умовах РСДРП на VI з’ездзе (26 ліпеня – 3 жніўня) прымае рашэнне аб падрыхтоўцы ўзброенага паўстання супраць Часо-вага ўрада. 8-10 ліпеня у Мінску адбыўся ІІ з’езд бел. нац. арганізацый. Была абрана Цэнтральная рада бел. арганізацый на чале з Лёсікам. У ліпені-жніўні на Бел. праходзілі выбары ў мясцовыя органы самакіравання – гарадскія дкмы, земствы. У мястэчках перамогу ат-рымалі бундаўцы, у земствах – эсэры. Ні бел. нац. па-ртыі, ні бальшавікі летам 1917г. не карысталіся знач-най падтрымкай сярод насельніцтва. 18 ліпеня Вяр-хоўным галоўнакамандуючым быў прызначаны гене-рал Карнілаў, які 25-30 жніўня патрабаваў устанавіць ваенную дыктатуру (Карнілаўскі мяцеж). Узначалілі барацьбу супраць Карнілава бальшавікі, што ўзмацні-ла іх уплыў на масы. У др. пал. верасня у ходзе пера-выбараў Саветаў бальшавікі атрымалі большасць у Мінскім Савеце рабочых і салдацкіх дэпутатаў. Баль-шавікі Зах. фронту і Смаленшчыны на канферэнцыі ў Мінску абралі адзіны кіруючы орган – Паўночна-Зах. камітэт РСДРП(б). Восенню 1917г. адбыліся нац. бел. вайсковыя з’езды Зах., Паўн., Паўднёва-Зах., Румынс-кага франтоў і матросаў Балтыйскага флоту. Амаль усе яны прайшлі пад лозунгамі аўтаноміі Бел., цэлас-насці яе тэр-рыі ў этнічных межах. У выніку вайско-вых з’ездаў у Мінску была створана Цэнтральная вай-сковая бел. Рада. У снежні 1917г. быў створаны І Бел. полк. Можна сказаць, што лютаўская рэвалюцыя абу-дзіла паліт. актыўнасць шырокіх мас насельніцтва, якую выкарыстоўвалі паліт. партыі для пашырэння св. ўплыву ў грамадстве.

 

Стварэнне БНР

Першая сусв. вайна і падзеі 1917г. актывізавалі рух за стварэнне бел. дзяржаўнасці. Пасля падпісання Брэсц-кага міру (1918) на захопленай немцамі і палякамі тэр-рыі быў арганізаваны паліт. цэнтр, які абвясціў аб стварэнні БНР (9 сакавіка 1918г.). 18 сакавіка 1918г. Выканком Рады Усебеларускага з’езда быў рэарганіза-ваны ў Раду БНР. Прэзідыум Рады ўзначаліў Серада. 19 сакавіка Рада БНР прыняла закон “Аб вярхоўнай уладзе БНР”, які замацоўваў за ёй ф-цыі заканадаўчага органа. 25 сакавіка Рада БНР прыняла 3-ю Устаўную грамату, якой абвяшчалася незалежнасць БНР у этна-графічных межах пражывання беларусаў. Самастой-насць і незалежнасць БНР Рада спрабавала рэаліза-ваць пры дапамозе знешніх сіл. Аднак гэта зрабіць не ўдалося. Краіны Антанты не была зацікаўлены ў пры-знанні БНР. Савецкія ўлады занялі выключна адмоў-ную пазіцыю да БНР. У Дэкларацыі “Да бел. рабочых і сялян”, прынятай 14 красавіка 1918г. на ІІ з’ездзе Са-ветаў Зах. вобл., Рада вызначалася як контррэвалю-цыйная, а яе кіраўнікі – як ворагі савецкай сацыяліс-тычнай улады. Ва ўмовах міжнар. ізаляцыі Рада БНР пайшла на рашучы крок. 25 красавіка 1918г. яна накі-равала тэлеграму германскаму кайзеру Вільгельму, у якой заявіла пра гатоўнасць “дасягнення дзярж. неза-лежнасці ў саюзе з Герм. імперыяй”. Тэлеграма закан-чвалася словамі: “Толькі пад апекай Герм. дзяржавы бачыць Рада добрую волю св. краіны ў будучым”. Пасланне Радай тэлеграмы выклікала востры паліт. крызіс у самой Радзе. Яе пакінулі эсэры, меншавікі, яўрэйскія сацыялісты. Крызіс Рады прывёў да расколу БСГ і ўтварэння нов. партый – Бел. партыі сацыяліс-таў-рэвалюцыянераў, Бел. сац.-дэм. партыі, Бел. пар-тыі сацыялістаў-федэралістаў. Склаў св. паўнамоцтвы Нар. сакратарыят. У Радзе сталі замацоўвацца кансер-ватыўныя сілы. 27 жніўня 1918г. урад Германіі падпі-саў з урадам РСФСР дадатковы дагавор, паводле яко-га герм. войскі адыходзілі да р.Бярэзіны. У выніку па-ражэння аўстра-герм. блоку ў першай сусв. вайне і Лі-стападаўскай рэвалюцыі ў Герм. савецкі ўрад 13 ліста-пада 1918г. ануляваў Брэсцкі дагавор. Чырв. Армія па меры адыходу герм. войск паступова стала вызваляць тэ-рыю Бел. 10 снежня быў вызвалены г.Мінск. Да сяр. лютага 1919г. ад нямецкіх акупантаў была ачыш-чана амаль уся тэр-рыя Бел. Рада БНР вымушана была пераехаць з Мінска ў Гродна.

 

 

Стварэнне БССР і Літ.-Бел. ССР

Пасля вызвалення Бел. ад нямецкіх акупантаў і аднаў-лення савецкай улады зноў паўстала пытанне аб утва-рэнні бел. нац. дзяржаўнасці. Гэту ідэю актыўна адс-тойвалі Белнацком, Цэнтральнае бюро бел. секцый РКП(б). Кіраўнікі гтых арганізацый Чарвякоў, Жылу-новіч і іншыя лічылі неабходных стварэнне бел. саве-цкай рэспублікі і ўстанаўленне цесных сувязей з РСФСР. 24 снежня 1918г. Пленум ЦКРКП(б) прыняў рашэнне аб стварэнні БССР. 30 снежня 1918г. у Сма-ленску адкрылася VI Паўночна-Зах. абласная канферэ-нцыя РКП(б). Яна прыняла рэзалюцыю “Аб абвяшчэн-ні Зах. камуны Бел. Сац. Рэспублікай”. Канферэнцыя абвясціла сябе І з’ездам Кампартыі “бальшавікоў” Бел. – КП(б)Б. Быў абраны кіруючы орган – Цэнтраль-нае бюро КП(б)Б. На першым яго пасяджэнні быў вы-браны прэзідэнт ЦБ КП(б)Б. Яго старшынёй стаў Мяс-нікоў. 31 снежня 1918г. ЦБ КП(б)Б зацвердзіла склад Часовага рабоча-сялянскага Савецкага ўрада Бел. на чале з Жылуновічам. 1 студзеня 1919г. Часовы ўрад Бел. апублікаваў Маніфест, які абвясціў стварэнне БССР. Уся ўлада на тэр-рыі Бел. пераходзіла да Саве-таў рабочых, сялянскіх і салдацкіх дэпутатаў, асн. сро-дкі вытворчасці абвяшчаліся агульнанар. Уласнасцю. 5 студзеня 1919г. урад БССР, ЦБ КП(б)Б пераехалі са Смаленска ў Мінск, які з гэтага часу стаў сталіцай БССР. Аднак пагроза інтэрвенцыі з боку Польшчы прымусіла савецкае кіраўніцтва неўзабаве аб’яднаць БССР з Літ. ССР. 16 студзеня 1919г. ЦБ РКП(б) пры-няў рашэнне пакінуць Віцебскую, Магілёўскую і Сма-ленскую губерні ў РСФСР, а на аснове Мінскай, Гро-дзенскай, Ковенскай і Віленскай губерняў абвясціць Літ.-Бел. ССР.

 

Партызанскі рух і падполле на Бел.

У ліку першых партызанскіх атрадаў, што ўзніклі са-мастойна ў самым пач. ВАВ, былі Пінскі атрад пад ка-мандаваннем Каржа. За ліпень-верасень 1941г. у цэнт-ралізаваным парадку ў Бел. было сфарміравана звыш 430 партызанскіх атрадаў і груп, у якіх налічвалася больш за 8 тыс. чал-к. У склад першых атрадаў і груп увходзілі камуністы і камсамольцы, савецкія і гаспа-дарчыя кіраўнікі, актывісты, бел. патрыёты, а таксама вайскоўцы, што трапілі ў акружэнне ці вырваліся з ва-рожага палону. Характэрнай асаблівасцю партызанс-кага руху ў 1942г. стала вызваленне ад акупантаў зна-чных тэр-рый і ўтварэнне там партызанскіх зон. Пер-шая такая зона ўзнікла ў студзені-лютым 1942г. у Кас-трычніцкім раёне Палескай вобл. На яе тэр-рыі размя-шчаўся партызанскі гарнізон, які налічваў 13 атрадаў і больш за 1300 нар. мсціўцаў. Партызанскія зоны ўва-ходзілі ў больш буйное аб’яднанне – партызанскі край. Асаблівасцю партызанскага руху ў 1942г. было і тое, што ён стаў больш арганізаваным і эфектыўным. Гэтаму спрыяла стварэнне Цэнтральнага штаба парты-занскага руху пры стаўцы Вярхоўнага Галоўнакаман-давання на чале з Панамарэнкам і Бел. штаба парты-занскага руху на чале з Калініным. Пачалося разгорт-ванне масавага партызанскага руху, ствараліся заналь-ныя і абл. Партызанскія злучэнні. У студзені 1942г. партызанскія атрады разграміла нямецкі гарнізон у райцэнтры Капаткевічы. У1943-44гг. з удзелам усіх партызанскіх злучэнняў былі праведзены аперацыі, якія ўвайшлі ў гісторыю пад назвай “рэйкавая вайна”. Асаблівасцю партызанскай антыфашысцкай барацьбы ў зах. раёнах Бел. з’яўл. знаходжанне тут адначасова з савецкімі партызанамі ваенных фарміраванняў поль-скай Арміі Краёвай (акаўцаў) і Арганізацыі ўкр. нацы-яналістаў (аўнаўцы). Акаўцы змагаліся за аднаўленне Польшчы ў межах 1 верасня 1939г., г.зн. з уваходжан-нем у яе склад Зах. Бел. і Зах. Укр. Яны вялі барацьбу на 2 фронты: супраць гітлераўцаў і супраць бальшаві-коў. Аўнаўцы змагаліся за самастойную Укр. У 1943-44гг. акаўцы і аўнаўцы вялі баявыя дзеянні супраць партызан і падпольшчыкаў, а таксама часцей Чырв. Арміі. Вынікам баявой дзейнасці партызан з’яўл. тое, што пад іх кантролем знах. 60% акупіраванай тэр-рыі Бел., значная частка якой была цалкам вызвалена ад захопнікаў.

Адначасова з партызанскай барацьбой разгортвалася падпольная антыфашысцкая дзейнасць у гарадах і ін-шых населеных пунктах. Яшчэ да поўнай акупацыі ў 89 раёнах і 4 абл. рэспублікі былі арганізацыйна афор-млены падпольныя партыйныя органы. Эфектыўна дзейнічалі падпольныя групы Заслонава на Аршанс-кім чыгуначным вузле, Харужай у Віцебску, на чыгу-начнай станцыі Обаль Віцебскай вобл. Мінскае пад-полле, нягледзячы на вялікія страты працягвала дзей-нічаць. У яго складзе змагалася звыш 9 тыс. чал-к, больш чым 1 тыс. камуністаў і 2 тыс. камсамольцаў, праведзена звыш 1500 дыверсій. У ноч на 30 ліпеня 1943г. падпольшчыкі Асіповіч здзейснілі на чыгунач-ным вузле адну з самых буйных дыверсій другой сусв. вайны. Камсамолец Крыловіч падлажыў 2 магнітныя міны пад эшалон з гаручым. Пажар працягваўся 10 га-дзін. У выніку аперацыі былі поўнасцю знішчаны 4 эшалоны. Падпольныя групы паспяхова дзейнічалі ў Магілёве, Гомелі, Брэсце, Баранавічах, Бабруйску, Ба-рысаве, Полацку, Мазыра і іншых населеных пунктах. Усяго за гады вайны ў падпольнай барацьбе ўдзельні-чала звыш 70 тыс. бел. патрыётаў. Разам з партызана-мі і падпольшчыкамі супраць ворага змагалася мясцо-вае насельніцтва.

 

Пачатак ВАВ.        Акупацыйны рэжым на Бел.

22 чэрвеня 1941г. фашысцкая Германія, парушыўшы пакт аб ненападзенні, вераломна ўварвалася ў межы СССР. На тэр-рыі Бл. Разгарнуліся абарончыя баі. У адпаведнасці з планам маланкавай вайны (план Барба-роса) гал. удар па маскоўскім накірунку нанасіла гру-па армій “Цэнтр”. Яна мела мэту знішчэння ў прыгра-нічных баях войскаў Зах. асобнай ваеннай акругі. Няг-ледзячы на надзвычайнае цяжкае стан-шча, знаходзя-чыся іншы раз у акружэнні праціўніка, савецкія воіны аказвалі адчаяннае супраціўленне, праяўлялі стой-касць і мужнасць. За тыдзень баёў каля батальёна гіт-лераўцаў знішчылі байцы пагранічнай заставы лейтэ-нанта Кіжаватага, што знах. у зах. чыстцы Брэсцкай крэпасці. Гераічна трымаліся абаронцы Брэсцкай крэ-пасці. Штаб абароны ўзначалілі капітан Зубачоў і ка-місар Фамін. Кіраўніком абароны стаў маёр Гаўрылаў. Абаронцы крэпасці пратрымаліся каля месяца, хаця па планах фашыстаў на захоп крэпасці адводзілася нека-лькі гадзін. Ужо ў першыя гадзіны вайны разгарнуліся паветраныя баі ў небе Бел. Каля Радашковічаў здзейс-нілі гераічны подзвіг камандзір эскадрыллі, уражэнец Бел., капітан Гастэла і члены яго экіпажа. Са згоды экіпажа камандзір накіраваў палаючы самалёт на гру-пу нямецкіх танкаў і аўтамашын. Пры абароне Гомеля здзейсніў св. першы паветраны таран лётчык Коўзан – адзіны ў свеце лётчык, які зрабіў 3 тараны і застаўся ў жывых. Нягледзячы на ўпартае супраціўленне Чырв. Арміі, фашысцкія войскі, маючы велізарную эк. ваен-ную перавагу, хутка рухаліся ў глыб тэр-рыі БССР. На сёмы дзень вайны быў захоплены Мінск. Надзвычай напружаны хар-р насілі баі ў раёне Магілёва. Абарона горада працягвалася 23 дні. 14 ліпеня 1914г. пад Ор-шай упершыню савецкімі войскамі у абарончых баях была выкарыстана рэактыўная артылерыя – будучыя знакамітыя “кацюшы”. Да канца лета 1941г. уся тэр-рыя Бел. была захоплена ворагам. На захопленай тэр-рыі Бел. акупанты ўводзілі “новы парадак”, накірава-ны на ліквідацыю савецкага ладу, эксплуатацыю нац. багаццяў і рэсурсаў, прыгнечанне і знішчэнне людзей. Адносіны аорага да беларусаў вызначаны ў плане “Ост”. Згодна з ім прадугледжвалася 75% рускіх, бе-ларусаў, украінцаў фізічна знішчыць, а астатнія 25% ператварыць у рабоў. Што ж датычылася цыганаў і яў-рэяў, якія таксама жылі ў Бел., дык іх чакала плўнае знішчэнне. Намеснікам Гітлера ў Бел. стаў гаўляйтэр Вільгельм Кубе. З мэтай планавага знішчэння савецкіх людзей у Бел. было створана больш за 260 лагераў смерці, адзін з іх каля в.Малы Трасцянец. У с-ме лаге-раў фашысцкай Германіі ён займае сумнае 4-е месца па колькасці знішчаных чал-к – 206500. Яўрэйскае на-сельніцтва заганялася ў спец. Месцы пражывання – гета. Усяго іх у Бел. было 70. У Мінскім гета і лагеры смерці “Малы Трасцянец” загінула каля 100 тыс. яўрэ-яў. Гітлераўцы знашчалі ваеннапалонных і мірнае бел. насельніцтва. За час акупацыі пад выглядам барацьбы супраць партызан яны правялі больш за 140 карных экспедыцый. Разам з жыхарамі фашысты спалілі 619 вёсак. Назва “Хатынь” стала сімвалам трагедыі бел. народа ў гады вайны. Савецкіх людзей насільна выво-зілі на катаржныя работы ў Германію. Было вывезена каля 380 тыс. чал-к. Тых, хто ўхіляўся ад адпраўкі ў Германію, расстрэльвалі. Свой “новы парадак” акупа-нты ўводзілі жорстка. Адказам на яго з’явіўся масавы антыфашысцкі рух, барацьба партызан і падпольшчы-каў.

 

 

Буржуазныя рэформы           60-х гг. ХХст. і асаблівасці іх правядзення на Бел.

Рэформа 1861г. ліквідавала гал. перашкоду, што стры-млівала развіццё капіталізму ў Расіі, - прыгоннае пра-ва. Аднак гэтага было недастаткова. Каб рухацца да сапраўды буржуазнага грамадства, Расіі былі патрэб-ны іншыя рэформы дзярж.-паліт. ладу. У 60-70-я гг. урад Аляксандра ІІ прыняў шэраг пастаноў аб правя-дзенні такіх рэформ: земскай, судовай, гарадской, вае-ннай, у галіне нар. адукацыі і друку. Самай радыкаль-най была судовая рэформа (20 лістапада 1864г.). Новы суд будаваўся на бессаслоўных прынцыпах. Былі аб-вешчаны нязменнасць суддзяў, незалежнасць суда ад адміністрацыі, вусны хар-р, спаборнасць і галоснасць судовага працэсу. Значна скарацілася с-ма судаводст-ва. На Бел. суд. Рэформа пачалася толькі ў 1872г. з увядзення міравых судоў. Міравыя суддзі назначаліся міністрам юстыцыі. Акруговыя суды, прысяжныя за-сядацелі і прысяжныя павераныя з’явіліся ў зах. губе-рнях ў 1882г. Спіс прыысяжных засядацеляў зацвяр-джаўся ўладамі. Земская рэформа (1 студзеня 1864г.) прадугледжвала стварэнне ў паветах і губернях выбар-ных устаноў (земстваў) для кіраўніцтва мясцовай гас-падаркай, нар. адукацыяй, мед. абслугоўваннем насе-льніцтва і іншымі справамі непаліт. хар-ру. Але ў Бел. ў сувязі з падзеямі 1863-64 гг. уводзіць выбарныя ўс-тановы ўрад не адважыўся. Гарадская рэформа (пры-нята 1870г., ў Бел. – ў 1875г.) абвяшчала прынцып усесаслоўнасці пры выбарах органаў гарадскога сама-кіравання – гарадской думы і гарадской управы. Але высокі маёмасны цэнз выключаў з удзелу ў выбарах большую частку жыхароў горада і даваў уладу куп-цам, прадпрымальнікам, уладальнікам нерухомасці. Ваенная рэформа пачалася ў 1862г., калі былі ўтвора-ны 15 ваенных акруг і скарочаны тэрмін службы да 7-8 гадоў. У 1874г. з увядзеннем усеагульнай воінскай павіннасці ў Расіі былі рэалізаваны буржуазныя прын-цыпы камплектавання арміі. Усе мужчыны з 20-гадо-вага ўзросту павінны былі служыць ў войску. Тэрмін службы паніжаўся да 6 гадоў у сухапутных войсках і 7 – на флоце. Уводзіліся ільготы для людзей, якія мелі адукацыю. Тыя, хто скончыў ВНУ, служылі 6 меся-цаў, гімназіі – 1,5 года, гарадскія вучылішчы – 3г., па-чатковыя школы – 4 г. Буржуазны хар-р насілі таксама школьная (1864г.) і цэнзурная (1965г.) рэформы. Шко-ла абвяшчалася ўсесаслоўнай, павялічвалася коль-касць пачатковых школ, уводзілася пераемнасць роз-ных ступеняў навучання. Новы цэнзурны статут знач-на пашырыў магчымасці друку.

 

Асн. дасягненні ў развіцці савецкай навукі, адукацыі і мастацтва на Бел.

Ужо ў др. пал. 60-х гг. ХХст. рэзка ўзмацнілася ідэала-гізацыя культ. жыцця. На першае месца была пастаў-лена марксісцка-ленінская адукацыя, якая павінна бы-ла забяспечыць выхаванне новага чал-ка з камуністы-чным светапоглядам. Вывучаліся ў першую чаргу гіс-торыя КПСС, гісторыя КПБ, паліт. эк-я, філ-я, навуко-вы камунізм. У 1971г. Брэжнеў заявіў, што ў краіне “ўзнікла новая гіст. супольнасць людзей – савецкі на-род”. Нар. адукацыя развівалася ў адпаведнасці з пар-тыйнымі ўстаноўкамі на пабудову камунізму ў СССР. У др. пал. 70-х гг. ХХст. адбыўся пераход да ўсеагуль-най сяр. адукацыі. Усе школы перайшлі на кабінетную с-му навучання, пашырылася выкарыстанне тэхніч-ных сродкаў у працэсе навучання прадметам. Існавалі агульнаадукацыйныя працоўныя політэхнічныя шко-лы з вытворчым навучаннем. Павялічылася колькасць навучэнцаў ПТВ. Паспяхова развівалася с-ма вышэй-шай адукацыі. К 1985г. у рэспубліцы дзейнічала 33 ВНУ. На мэты навукі дзяржава выдзяляла значныя сродкі. Цэнтрам навукі ў рэсп., як і раней, з’яўл. Ака-дэмія навук Бел. Лаўрэатамі Ленінскай прэміі сталі акадэмік АН БССР Ельяшэвіч за навуковыя працы ў галіне фізічных навук, акадэмік Платонаў за работы ў галіне матэматыкі і акадэмік Мацэпура за распрацоў-ку і ўкараненне ў с/г вытворчасць высокаэфектыўнай тэхналогіі механізацыі забалочаных зямель. Дзякую-чы навуковым распрацоўкам і ўкараненню іх у вытво-рчасці на прадпрыемствах Бел. сталі выпускацца стан-кі высокай дакладнасці. Выраблялася прад-цыя, якая служыла выкарыстанню энергіі атама, асваенню кос-масу. Беларусы Клімук і Кавалёнак сталі сусветна вя-домымі лётчыкамі-касманаўтамі СССР. З к. 60-х гг. бел. літ-ра перажывала складаны час св. развіцця. Па-ртыя патрабавала ідэйнай накіраванасці твораў, іх ад-паведнасці ўстаноўкам па камуністычнаму выхаван-ню. Імкненне да асвятлення праўды жыцця, праўды гі-сторыі было ўласціва пісьменнікам, якія пісалі пра ВАВ (Грахоўскі, Быкаў “Кар’ер”). Выйшла “Хатынс-кая аповесць” Адамовіча, у якой аўтар глыбока разва-жае аб былых партызанскіх справах і сучаснасці. Зда-быткам бел. літ-ры пра сучаснасць з’явіўся раман Ка-раткевіча “Чорны амак Альшанскі”. У 1974г. камедыя Крапівы “Брама неўміручасці”, якая крытыкавала мя-шчанства як зло ў нашым жыцці, была ўдастоена Дзярж. прэміі БССР. У 70-я гг. кінастудыя “Беларусь-фільм” выпусціла фільмы, прысвечаныя вайне (шмат-серыйная тэлестужка “Руіны страляюць”, “Альпійская балада” рэжысёра Сцяпанава і інш.). У бел. музыцы вядомымі сталі оперы Семянякі “Зорка Венеры” і Смольскага “Францыск Скарына”. У выяўленчым мас-тацтве былі створаны занкамітыя палотны Савіцкага “Пакаранне смерцю” і “Партызанская мадонна” Асо-бае месца займае творчасць мастака Ісачова, карціны якога пачалі з’яўляцца на выстаўках толькі пасля пры-знання яго талента за мяжой. За 32 гады жыцця ён стварыў звыш 500 карцін. Сярод манументальнага мастацтва вылучаюцца мемарыяльныя комплексы “Хатынь” і “Курган Славы” (скульптары Глебаў, Селі-ханаў і інш.), комплекс “Брэсцкая крэпасць-герой.

 

Бел. на міжнароднай арэне      ў др. пал. ХХст.

Дэмакратызацыя грамадскага жыцця, пераўтварэнні ў эк-цы і сац. сферы, якія адбыліся ў др. пал. 80-х гг., прывялі да ўсталявання новага паліт. мыслення ў сфе-ры міжнар. адносін, прызнання рашаючай ролі агуль-началавечых каштоўнасцей. Гэтыя каштоўнасці існу-юць рэальна і вызначаюцца агульнапрызнаннымі між-нар. дакументамі, перш за ўсё Статутам ААН, дэкла-рацыямі, пактамі, канвенцыямі, рэзалюцыямі, якія прыняты і якіх прытрымліваецца пераважная боль-шасць дзяржаў свету. Іх прызнанне і строгае выканан-не, побач з пастаяннымі пошукамі шляхоў вырашэння усіх пытанняў, якія ўзнікаюць на шляху ўмацавання міжнар. міру, недапушчэння новай вайны, прывяло да павышэння ролі ААН. У гэтай сувязі больш спрыяль-ныя ўмовы склаліся і для плённай дзейнсці ў ААН Бел., тым больш што ўнутры СССР складваліся спры-яльныя ўмовы для пашырэння міжнар. дзейнасці рэс-публік Саюза. У др. пал. 80-х гг. пашырыліся абмены дэлегацыямі па вывучэнню вопыту іншых краін у вы-рашэнні розных сац.-эк. і паліт. пытанняў. Штогод га-сцямі рэспублікі з’яўл. да 60 дэлегацый рознага ўзроў-ню з мн. краін, пераважна былога сацыялістычнага ла-гера. Столькі ажыццяўлялася візітаў у адказ. Аднак гэ-тыя абмены насілі пераважна рытуальны хар-р, слу-жылі сродкам забавы для кіруючай эліты. Рэспубліка з’яўлялася ўдзельнікам міжнар. руху параднёных га-радоў. 11 гарадоў Бел. мелі дружалюбныя сувязі з 17 гарадамі Вялікабрвтаніі, Фр., Бельгіі, Індыі, Яп., Анго-лы, Фінляндыі, Германіі, ЗША. Праводзіліся абмены дэлегацыямі, спартыўнымі і творчымі калектывамі, групамі моладзі, рознымі выстаўкамі і г.д. У гэтыя га-ды якасна новы хар-р набылі гандлёва-эк. сувязі рэсп. З замежнымі краінамі. Існуючы эк. патэнцыял рэсп., выгаднае геагр. размяшчэнне садзейнічалі развіццю новых ф-м знешнеэк. Зносін, перш за ўсё стварэнню сумесных з замежнымі фірмамі прадпрыемстваў, уста-наўленню прамых вытворчых і навукова-тэхнічных сувязей. Да пач. 90-х гг. у рэсп. Дзейнічала больш за 20 такіх прадпрыемстваў, у іх ліку па выпуску абутку, па жывёлагадоўлі і перапрацоўцы мяса, вытворчасці тавараў спажывання. У 1989г. пачало выпускаць прад-цыю прадпрыемства “Белвест”, створанае віцебскай абутковай фабрыкай і заходнегерманскай фірмай “Са-ламандэр”. Пачаты выпуск высакаякаснай пражы су-месным савецка-венгерскім прадпрыемствам “Бары-форг” у Барысаве і інш. Каля 100 прадпрыемстваў і аб’яднанняў рэсп. ўстанавілі прамыя вытворчыя і на-вукова-тэхнічныя сувязі з замежнымі партнёрамі, у іх ліку аб’яднанні “БелаўтаМАЗ”, “Мінскі трактарны за-вод”, “Атлант” і інш. Аднак устойлівых вытворчых адносін дасягнута не было, пераважыў просты тавара-абмен. Гал. перашкодай з’яўлялася няўстойлівасць эк. стан-шча рэсп., адсутнасць рынку, які служыць руха-віком гандлёва-эк. сувязей як дзяржаў, так і тавара-вытворцаў.

 

 

Грамадска-паліт. жыццё беларусаў (1945-1985гг.)

Пасля смерці ў 1953г. Сталіна гр.-паліт. жыцці рэсп., як і ўсёй краіны, вызначыўся адыход ад сталінскай рэ-прэсіўнай с-мы і прыняцце пры Хрушчова курса на дэсталінізацыю грамадства – пераадоленне адмоўных наступстваў сталінскага таталітарнага рэжыму. У 1956г. на ХХ з’ездзе КПСС упершыню было ўзнята пытанне аб кульце асобы Сталіна і злоўжываннях у час яго праўлення. У БССР пасаду Першага сакратара ЦК КПБ займаў, пачынаючы з 1956г., Мазураў – ак-тыўны ўдзельнік партызанскай барацьбы, першы бе-ларус, які заняў гэту пасаду. Тыя мерапрыемствы, якія прах. Ў СССР і адпаведна ў БССР пасля смерці Ста-ліна, атрымалі назву паліт. “адлігі” і сведчылі аб лібе-ралізацыі (паліт. працэсе, які абумоўлівае дапушчэнне некаторых дэмакр. свабод). Былі спынены масавыя рэпрэсіі, пачала ажыццяўляцца рэабілітацыя (аднаў-ленне добрага імя) бязвінна асуджаных. Простыя лю-дзі сталі больш свабодна выказваць св. думкі і жыць больш раскована. Аднак усе гэтыя змены былі накіра-ваны не на злом таталітарнага рэжыму, а на яго рэфар-маванне.З сяр. 50-х гг. рабіліся спробы павысіць ролю Саветаў у кіраўніцтве краінай і грамадствам. Але па-ранейшаму выбары ў Саветы насілі фармальны хар-р, праводзіліся на безальтэрнатыўнай аснове, а ў саміх Саветах гаспадарамі стан-шча былі партыйныя камітэ-ты. Пашыралася роля і ф-цыі камсамола, прафсаюзаў, грамадскіх арганізацый. Праўда, дзеянні прафсаюзаў абмяжоўваліся арганізацыяй працоўных калектываў на выкананне вытворчых планаў, тады як уласцівыя ім ф-цыі абароны людзей адсоваліся на другі план. Насе-льніцтва БССР падтрымала паліт. курс кіраўніцтва, выказвала давер партыі лібералізацыі. У 1961г. была прынята Праграма КПСС, накіраваная на пабудову ка-мунізму ў СССР. Былі вызначаны і тэрміны 80-я гг. Але нічога гэтага не адбылося, а палітыка, якая право-дзілася Хрушчовым без уліку абхектыўных законаў развіцця грамадства і рэальных абставін, атрымала назву “паліт. авантурызму”. Такім чынам, палітыка Хрушчова была перша, у значнай ступені абмежава-най, спробай дэмакратызацыі гр.-паліт. жыцця. Фак-тычна адбываўся пераход ад таталітарнага да аўтары-тарнага (заснаванага на бясспрэчным падпарадкаванні ўладзе) паліт. рэжыму пры захаванні камандна-адміні-страцыйных метадаў кіравання. У кастрычніку 1964г. Хрушчоў быў зняты з пасады Першага сакратара ЦК КПСС. Кіраўніком партыі, а гэта азначала фактычна ўсёй дзяржавы, стаў Брэжнеў, гады ўлады якога (64-82) атрымалі назву “застою”. У гэты перыяд рабіўся выгляд, што ў краіне існуюць дэмакр. ф-мы ўлады. На самой справе ўся ўлада была ў руках партыйнага апа-рату. Асаблівасцю палтт. С-мы стала непасрэднае пра-мое партыйнае кіраўніцтва эк-кай (планы пяцігодак прымаліся на з’ездах КПБ). Стварылася вялікая армія партыйна-дзярж. бюракратаў, якая падпарадкоўвалася Маскве. Кіраўніком рэсп. (Першым сакратаром ЦК КПБ) быў Машэраў (65-80). Ён карыстаўся вялікай па-вагай сярод насельніцтва за прастату, даступнасць, дэ-макратычнасць. Машэраў быў адзіным Героем СССР сярод партыйных чыноўнікаў, які атрымаў гэта званне за гераізм у гады вайны. Гр.-паліт. жыццё ў 70-перш. пал. 80-х гг. у Бел. – з’ява складаная і пакуль што мала вывучаная. Эк-ка знаходзілася яшчэ на ўздыме і мн. яе супярэчнасці часова згладжваліся. Увод савецкіх вой-скаў у Афганістан (79г.) тлумачыўся неабходнасцю дапамога паўднёваму суседу СССР у яго барацьбе за самастойнае развіццё. Хаця пазней гэта дзеянне было прызнана паліт. памылкай. Паліт. рэжым у гэтыя гады характарызаваўся абмежаванасцю дэмакратыі, узмац-неннем ролі цэнтра ў кіраванні краінай, усеўладдзем адной партыі.

 

Вызваленне тэр-рыі Бел.  Страты Бел. ў др. сусв. вайне

Пачатак вызвалення БССР звязаны з наступленнем во-сенню 1943г. Чырв. Арміі. 23 верасня быў вызвалены першы раённы цэнтр БССР – г.Камарын, а да канца года – Гомель. У 1944г. пачаўся завяршальны этап ВАВ – воўнае выгнанне акупантаў з савецкай зямлі, вызваленне народаў Еўропы ад фашысцкага рабства і крушэнне гітлераўскай Германіі. Значную ролю ў гэ-тым адыграла Бел. наступальная аперацыя (“Багра-ціён”). Лінія савецка-германскага фронту к лету 1944г. уяўляла сабой выступ, вядомы як “бел. балкон” – ад Полацка на поўначы да Ковеля на поўдні. Утрыманню гэтага выступу гітлераўскае камандаванне надавала асабістае значэнне. Тут былі бадрыхтавны абарончыя рубяжы, якія не належалі здачы ні пры якіх абставі-нах. Лінію абароны гітлераўцы назвалі “Айчына”. Ажыццяўлялі аперацыю “Багрціён” войскі франтоў: 1-га, 2-га, 3-га Беларускага і 1-га Прыбалтыйскага, а таксама Дняпроўская флатылія, авіяцыя, фр. добраах-вотніцкі знішчальны авіяполк “Нармандыя-Нёман” і партызанскія злучэнні. Дзеянні франтоў каардынавалі маршалы СССР Васілеўскі і Жукаў. Аперацыя пачалася 23 чэрвеня 1944г. нечсакана для ворага. Войскі 1-га Прыбалтыйскага, 2-га і 3-га Бел. франтоў наносілі ўдары па флангах нямецкай арміі “Цэнтр”, а 1-га Бел. – праследавалі адступаючага ворага, не даю-чы яму апамятацца. На трэці дзень быў вызвалены Ві-цебск, а затым Орша. Пасля вызвалення Бабруйска разгарнуліся баі на мінскім напрамку. У выніку насту-плення ўтварылася некалькі “катлоў”(акружаных гру-повах фашыстаў), у буйнейшым з якіх, пад Мінскам, апынулася больш чым 100 тыс. нямецкіх салдат і афі-цэраў. 7 дзён кіпеў “Мінскі кацёл”. 70 тыс. гітлераў-цаў было забіта і 30 тыс. узята ў палон. 3 ліпеня быў вызвалены Мінск. У ходзе далейшага наступлення са-вецкіх войскаў 28 ліпеня вызвалілі Брэст. Нямецка-фа-шысцкія захопнікі былі выгнаны з бел. зямлі. За доб-лесць і гераізм, праяўленыя на бел. зямлі, звыш 300 тыс. салдат і афіцэраў – ураджэнцаў Бел. – былі ўзна-гароджаны ордэнамі і медалямі СССР, а каля 400 воі-наў удастоіліся звання Героя СССР. Бел. народ сумле-нна выканаў св. абавязкі перад Радзімай і чалавецт-вам. Вялікай перамога ў Бел. не дачакаўся кожны 4-ты жыхар. Цалкам або часткова была рабурана боль-шасць гарадоў, значная частка сельскіх населеных пунктаў, за гады вайны рэсп. страціла больш за палову св. нац. багацця. Уклад бел. народа ў вялікую перамо-гу атрымаў прызнанне ва ўсім свеце. 27 красавіка 1945г. БССР была ўключана ў лік краін-заснавальніц міжнароднай ААН.

 

 

Савецка-польская вайна    1919-1920гг. і яе вынікі

У лістападзе 1918г. адрадзілася польская дзяржава. Атрымаўшы вялікую дапамогу ўзбраеннем і харчаван-нем ад ЗША, Фр. і Англіі, Польшча стала рыхтавацца да захопу бел. і ўкр. зямель. На тэр-рыі Бел. фарміра-валіся атрады “мясцовай самаабароны” з польскіх па-мешчыкаў і шляхціцаў, якія пасля адступлення ням. войскаў павінны ўзяць уладу ў св. рукі. У к. снежня польскія легіянеры занялі Дзярэчын, Ружаны, Пружа-ны. У лютым-сакавіку 1919г. імі былі заняты Брэст, Кобрын, Беласток, Ваўкавыск, Слонім, Пінск. У гэты час войскі Савецкай Расіі прасоўваліся на Захад за ад-ступаючымі германскімі. Прымусовая мабілізацыя ў Чырв. Армію і адпраўка мабілізаваных на Ўсх. фронт, палітыка “ваеннага камунізму” выклікалі сярод насе-льніцтва Бел. і чырвонаармейцаў хвалю абурэння і прывялі да паўстанняў супраць Савецкай улады ва ўсх. частцы Бел. Для барацьбы з паўстанцамі ў Мінску быў створаны ваенна-рэвалюцыйны штаб, які звярну-ўся ў іншыя гарады з просьбай прыслаць войскі і з іх дапамогай жорстка задушыў паўстанне. Вясной 1919г. польскія войскі захапілі Ліду і Вільню. Урад ЛітБел-ССР пераехаў у Мінск. Літ.-бел. армія была перайме-навана ў 16-ю армію. Там не менш польскае наступле-нне працягвалася. Сав. войскі пакінулі Мінск, Слуцк, Барысаў, Жлобін, Рэчыцу. Восенню 1919г. фронт стабілізаваўся па лініі Полацк, р.Бярэзіна і Днепр, на якой пратрымаўся да вясны 1920г. Захопленая тэр-рыя Бел. была названа ўсх. вобл. Польшчы (“Усх. крэса-мі”). Акупіраваныя тэр-рыі былі падзелены на Віленс-кую і Мінскую акругі. Польскія ўлады ліквідавалі ор-ганы мясцовага самакіравання, былі забаронены праф-саюзы і іншыя раб. Арганізацыі. Аднаўлялася памеш-чыцкае землеўладанне. Польская армія праводзіла не-памерныя рэквізіцыі. У культ. жыцці праводзілася па-ланізацыя. У 1919г. былі зачынены гімназіі, інстыту-ты, школы. Мн. дзеячы бел. нац. руху, настаўнікі бел. школ былі арыштаваны. Дзярж. мова – польская. Ва ўмовах польскай акупацыі бел. нац. рух з-за паліт. рознагалоссяў быў расколаты і раз’яднаны. Яго паліт. цэнтр – Рада БНР. Пад уплывам красавіцкай з’явы Пілсудскага мн. бел. дзеячы пайшлі на супрацоўніцтва з палякамі, спадзеючыся з іх дапаогай здзейсніць ідэю незалежнасці. Палітыка гвалту і тэрору супраць бел. народа паставіла мн. бел. палітыкаў у апазіцыю да польскага рэжыму. Пасля акупацыі Мінска тут быў утвораны Часовы Бел. Нац. камітэт. Камітэт меў на мэце згуртаванне ўсіх арганізацый Міншчыны дзеля падняцця нац. свядомасці бел. народа. 12 снежня 1919г. са згоды польскага ўрада ў Мінску была склі-кана Рада БНР. Акупанты разлічвалі, што яна адоб-рыць далучэнне Бел. да Польшчы. Пацвердзіўшы вер-насць 3-яй устаўной грамаце ад 25 сакавіка 1918г., аб-ноўленая Рада БНР выказала пратэст супраць гаспада-рання белапалякаў на Бел. Палітыка польскіх улад вы-клікала рашучае супраціўленне бел. насельніцтва. Ба-рацьбу ўзначалілі камуністы і бел. эсэры. У пач. сака-віка 1920г. польскія войскі наступалі ў асн. на Укр. і ў красавіку занялі Кіеў, а ў Бел. – Мазыр, Рэчыцу. Каб дапамагчы Паўднёва-зах. фронту, Зах. фронт 14 мая перайшоў у наступленне, якое было няудалым. Пасля гэтага Зах. фронт быў умацаваны, атрымаўшы 170 тыс. байцоў. 12 ліпеня 1920г. прадстаўнікі РСФСР у Маскве падпісалі мірны дагавор з прадстаўнікамі літ. урада. Падпісанне Сав. урадам дагавора з Літвой азна-чала спыненне існавяння ЛітБелССР. З пераносам бая-вых дзеянняў на тэр-рыю Польшчы сталі выразна ві-даць паліт. матывы і мэты вайны, якія меў Сав. урад. Адказам на супраціўленне Чырв. Арміі быў магутны нац.-патрыятычны ўздым польскага народа. Армія Ту-хачэўскага сустрэла ўпартае супраціўленне праціўні-ка. Чырв. Армія адкацілася ад Варшавы да Мінска. Аднак як Польшча, так і Сав. Расія не мелі магчымас-ці працягваць вайну. 12 кастрычніка былі заключаны папярэднія ўмовы міру паміж РСФСР і Укр. з аднаго боку і Польшчай – з другога. Урад Пілсудскага не ад-мовіўся ад спробы далучыць тэр-рыі Сав. Бел. да По-льшчы. 11 лістапада 1920г. урад Ластоўскага заклю-чыў з Літвой дагавор аб узаемным прызнанні, супра-цоўніцтве і супольнай барацьбе за вызваленне бел. і літ. зямель з-пад польскай акупацыі. 18 сакавіка 1921 г. быў падпісаны Рыжскі мірны дагавор. Сілы, якія аб’ядналіся вакол БНР, не прызналі гэты дагавор. У час сав.-польскай выйны тэр-рыя Бел. аказалася раз-меннай манетай паміж Сав. Расіяй і Польшчай. Без ве-дама бел. народа яго тэр-рыя была падзелена на 2 час-ткі, што затрымала працэс нац. кансалідацыі белару-саў.

 

 

К-ра Бел. ў др. пал. ХІІІ-перш. пал.XVIст. Уплыў ідэй Адраджэння на яе развіццё

На эвалюцыю культ. жыцця на бел. землях XІІІ-XVIст. Паўплывалі сац.-эк., дзярж.-паліт., канфесій-ныя змены. Рост гарадоў і мястэчак садзейнічаў да-лейшаму развіццю драўлянагя дойлідства. Разам з тым ваенная небяспека, у першую чаргу крыжацкая з паў-ночнага захаду, надавала горадабудаўніцтву абарон-чыя рысы. У XІVст. узводзяцца мураваныя замкі ў Лі-дзе, Крэве, Віцебску, Медніках. Умацоўваюцца камен-нымі вежамі цвярдыні ў Навагрудку, Гродне. У пер-шым дзесяцігоддзі XVIст. пачалося будаўніцтва зна-камітага Мірскага замку. У замкавым будаўніцтве пе-раважае раманскі стыль (для яго хар-ны масіўны і су-ровы выгляд пабудоў, паўкруглая арка як арх. эл-т). У царкоўным будаўніцтве на змену раманскаму стылю прых. готыка, для якой хар-ны востраканечныя вежы, вузкія вокны, стрэльчатыя аркі. Прыкладам гатычнага стылю з’яўл. Троіцкі касцёл XVст. У Баранавіцкім ра-ёне. Будаўніцтва царкоўных храмаў станоўча ўплыва-ла на развіццё мастацтва. Мн. княжацкія палацы і хра-мы ўпрыгожваюцца фрэскавым роспісам. Абавязко-вым упрыгожваннем храмаў былі іконы, а каталіцкіх касцёлаў – і скульптуры святых. Адзін з ранніх твораў жывапісу – абраз “Маці Божая Замілаванне” з Мала-рыты па стылю належыць да візантыйскага мастацтва XІV-пач.XVст. Да XІV-XVст. Адносіцца зараджэнне на бел. партрэтнага мастацтва. Выдатнымі ўзорамі бел. рукапіснай кнігі з’яўл. Лаўрышаўскае і Друцкае евангеллі XІVст., а таксама Жыровіцкае евангелле XV ст. У XVст. Развівалася агульнадзярж. Летапісанне. Да нашага часу захаваўся бел.-літ. летапіс 1446г., у якім апісваюцца падзеі ІХ-сяр.XVст., у тым ліку пад-рабязна аб княжанні Вітаўта.

Бел. к-ру не абмінула такая агкльнаеўр. з’ява, як Адра-джэнне – эпоха станаўлення і росквіту ранняй буржуа-знай к-ры. Гуманізм – філ.-светапоглядная пазіцыя, якая сцвярджае высокую годнасць чал-ка. Эпоха Ад-раджэння на тэр-рыі Бел. мела св. спецыфічныя рысы. І хаця ідэі Рэнесансу праніклі ў літ-ру, мастацтва, філ. і грамадска-паліт. думку, на Бел. развіццё гэтай к-ры засталося незавершаным. Прадстаўніком рэнесансавай к-ры на Бел. быў першадрукар, гуманіст і асветнік Скарына. У Празе заснаваў друкарню. Выдаў Біблію на бел. мове. У1517г. выйшла з друку першая кніга “Псалтыр”. У1520г. у Вільні адкрыў першую на Бел. друкарню. У 1522г. – “Малая падарожная кніжка” – зборнік рэл. і свецкіх твораў, у 1525г. – “Апостал”. Скарына – стваральніх новага літ. жанру – прадмова. Пісаў на царкоўнаславянскай мове. Скарына – вучо-ны, грамадскі дзеяч эпохі Адраджэння. Выдатны дзеяч бел. к-ры, паэт-гуманіст – М.Гусоўскі. У 1522г. – “Пе-сня пра постаць, дзікасць зубра і паляванне на яго”, напісаная на класічнай латыні. Паэт заклікаў пакон-чыць з міжусобіцамі, прапанаваў ідэю яднання розных па к-ры і веры еўр. народаў перад пагрозай турэцкага і татарскага нашэсцяў. У бел. літ. пераважалі сярэдне-вяковыя ідэйна-мастацкія прынцыпы, традыцыйныя тэмы і жанравыя формы. Але пад упрлывам Рэнесансу выяўляецца тэндэнцыя да пераадолення старых тра-дыцый, удасканальваецца бел. літ. мова, адбываецца дэмакратызацыя, гуманізацыя літ-ры.

 

 

Рэлігійнае жыццё ВКЛ у 14-16ст.

Суадносіны розных хрысціянскіх плыняў на Бел. мя-няліся ў розныя гіст. перыяды. У ХІ-ХІІст.бел. землі сталі амаль цалкам праваслаўныя, і іх нац.-культ. раз-віццё прах. пад уплывам к-ры Візантыі. Крэўская ўнія парушыла манаполію правасл. царквы ў дух. жыцці Бел. ВКЛ з моманту ўтварэння быў уласцівы этнічна-рэл. дуалізм. На балцкіх землях спавядала язычніцтва. Асн. веравызнаннем ўсходнеславянскага насельніцтва было праваслаўе. Язычніцтва і праваслаўе мірна суіс-навалі пад уладай вялікіх князёў. У 1246г правасл. Ве-ру прыняў Міндоўг. Незадоўга да смерці прыняў гэту веру Альгерд, нейкі час яе спавядаў Вітаўт. Правас-лаўе ўмацоўвала пазіцыі вял. літ. князёў на бел.-укр. землях. Першыя князі падтрымлівалі правасл. Царкву, бо бачылі ў ей саюзніцу. За кошт іх падараванняў яна павялічвала св. багацці. Тэр-рыя Бел. уваходзіла ў склад епархій, што ўтварыліся раней: Полацкай, Тура-ўскай і часткова Смаленскай і Уладзіміра-Берасцейс-кай. Яны кіраваліся епіскапамі і аб’ядноўваліся ў Кіе-ўскую мітраполію, падпарадкаваную Канстанцінопа-льскаму патрыярху. Спробы крыжакоў усталяваць ка-таліцызм на бел.-літ. землях песпеху не мелі. У к. ХІV ст. Хрысціянізацыя 1387г. закранула толькі язычніц-кую Літву. Тады была ўтворана Віленская епархія, пад уладу якой трапіла амаль уся Бел. Да сяр. ХVІст. Ката-ліцкая царква замацавалася ў паўночна-зах. землях ВКЛ. Тым не менш праваслаўе заставалася найбольш уплывовай канфесіяй на ўсходнеславянскіх тэр-рыях, а Усх. Бел. – сферай яго манапольнай дзейнасці. Ката-ліцкае хрышчэнне Літвы, пазбавіўшы праваслаўе на-дзеі на ролю пануючай рэлігіі ў ВКЛ, не ўмяшчала правоў правасл. Насельніцтва і царквы. Адназначна пракаталіцкая рэл. палітыка аказалася недальнабачнай і пацярпела крах. Урад уносіць у яе істотныя карэкты-вы (здымае эк. абмежаванні для правасл. знаці, ураўноўвае ў правах правасл. шляхту з каталіцкай). У сяр. ХVІст. Тут пачалося імклівае распаўсюджванне ідэй заходнееўрапейскага пратэстантызму, рускай ера-сі. Гэтым захапіліся магнаты, з дапамогай пратэстанс-кай веры яны жадалі захаваць адасобленасць св. дзяр-жавы ад каталіцкай Польшчы. Найбольшае пашырэн-не ў ВКЛ атрымаў кальвінізм. У 50-я гг. ў яго перахо-дзяць большасць магнатаў і значная частка шляхты. Рэфармацыйная мода аказалася недаўгавечнай. Проці-дзеянне вярхоў, дзярж. санкцыі, унутрырэл. супярэч-насці абумовілі яе заняпад. Рэфармацыя і контрэфар-мацыя на Бел. часткова супалі ў св. развіцці, што пры-вяло да напружанай барацьбы ў апошнія дзесяцігоддзі ХVІст. Правячыя колы РП надзялілі езуітаў зямельны-мі ўладаннямі з прыгоннымі сялянамі. Езуіты ўзялі ў св. рукі адукацыю. Гэты дало св. вынікі. Адноўлены і ўзмоцнены каталіцызм пачаў выціскаць пратэстанцкія секты. Некаторыя мясцовыя царкоўныя лідэры ўбачы-лі шлях да пераадолення крызісу ў выхадзе з царкоў-най і культ. арбіты Візантыі і ў заключэнні уніі з Ры-мам. Гэты шлях падтрымала вярх. Улада, і ён быў рэа-лізаваны ў выглядзе Берасцейскай уніі – стала кампра-місам, народжаным у культ., ідэалагічным, рэл. і па-літ. процістаянні Зах. і Усх. на бел. землях. Новы накі-рунак хрсціянства – уніяцтва – прадугледжваў захава-нне правасл. абраднасці, царкоўнаславянскай мовы ў набажэнсте, традыцыйных святах, але прызнаваў вяр-шэнства папы рымскага,каталіцкае веравучэнне.

 

 

Паўстанне 1863-64гг. і яго сац.-паліт. вынікі.                     Паліт. пераарыентацыя на Расію: народнікі і марксісты

Большасць сялян Бел. была незадаволена ўмовамі ад-мены прыгоннага права. З мэтай прадухілення іх удзе-лу ў паўстанні супраць царызму, што пачалося ў 63г. у Польшчы, царскі ўрад змяніў некаторыя палажэнні рэ-формы 61г. і скасаваў “часоваабавязанае” стан-шча сялян.Былі паменшаны на 20% выкупныя плацяжы. Паўстанне пачалося ў Польшчы ў студзені 63г. без да-мовы з ЛПК (Літ. правінцыяльны камітэт). Варшаўскі ЦНК быў ператвораны ў польскі нац. урад, дзе перава-жалі “белыя”. Перад Каліноўскім паўстаў выбар: удзе-льнічаць самастойна ці далучыцца да польскага паў-стання. 1 лютага 63г. ЛПК падтрымаў паўстанне ў По-льшчы і абвясціў сябе Часовым урадам Літ. і Бел. на чале з Каліноўскім. Але польскі нац. урад 27 лютага 63г. адхіліў ад улады Часовы урад Літ. і Бел. Каліноў-скі напісаў рэзкі пратэст, але падпарадкаваўся рашэн-ню Варшавы. Цар Аляксандр ІІ загадаў падавіць паўс-танне. Адзінага плана баявых дзеянняў у паўстанцаў не было. Адчуваліся недахоп сілы і зброі, малая падт-рымка, а часта выступленні сялян супраць шляхты. У маі 63г. паўстанне было падаўлена ў Мінскай, Магі-лёўскай і Віцебскай губернях. “Белыя” пачалі пакі-даць св. пасады ў кіраўніцтве, і ў чэрвені 63г. яно пе-райшло да “чырвоных”. Сілы былі няроўныя. Восен-ню 63г. узброенная барацьба ў Бел. была падаўлена. Каліноўскі быў арыштаваны, павешаны. Царызм жор-стка расправіўся з удзельнікамі паўстання. У Бел. і Літ. 128 чал-к былі пакараны смерцю і амаль 12,5 тыс. высланы на катаргу.

Народніцтва ідэалагічна грунтавалася на тэорыі сяля-нскага сацыялізму (Герцэн, Чарнышэўскі). Народнікі верылі ў асаблівы шлях развіцця Расіі, спадзяваліся, што Расія мае магчымасць пазбегнуць капіталістыч-най стадыі і адразу пяройдзе да сацыялізму. Дзве плы-ні – рэвалюцыйная і рэфарматарская. На Бел народні-цкі рух звязаны з расійскім. Удзельнікі гэтага руху не бачылі асаблівасцей гістарычнага, сац.-эк. і нац. разві-цця краю, іх дзейнасць залежала ад працэсаў, якія ад-бываліся ў народніцкіх арганізацыях у Расіі. У св. дзе-йнасці нарадавольцы рабілі стаўку на індывідуальны паліт. тэрор супраць прадстаўнікоў улады. У рэвалю-цыйным рухуРасіі ідэалогія народніцтва паступова са-ступала месца марксізму. Узнікненне самастойнага сац.-лэм. Руху на Бел. звязана з дзейнасцю польскай партыі “Пралетарыят” і пляханаўскай групы “Вызва-ленне прцы”. Першыя марксісцкія гурткі на Бел. былі нешматлікія і амаль не звязаныя з масавым раб. ру-хам. З сяр. 90-х гг. у Расіі адбываюцца значныя змены. У к. ХІХст. рэвалюцыйны рух на Бел., як і ва ўсёй Ра-сіі, яшчэ не дасягнуў св. асн. мэты – самадзяржаўе і звязаная з ім сац.-эк. і паліт. с-ма працягвалі існаваць. Але менавіта ў гэты час былі закладзены ідэйныя і ар-ганізацыйныя асновы далейшай барацьбы розных апа-зіцыйных самадзяржаўю сіл, якія ў хуткім часе пачалі фарміравацца ў паліт. партыі.

 

Сац.-эк. развіццё БССР у 1956-1985гг., спробы рэформаў

Для сац.-эк. развіцця Бел. гэтага перыяду хар-ны 2 асаблівасці: спробы рэфарміравання эк. с-мы краіны ў 50-60-я гг. і паступовае запавольванне тэмпаў сац.-эк. развіцця ў 70-80-я гг. Прамысловасць Бел. дасягнула значных поспехаў. Было пабудавана 150 буйных прад-прыемстваў. Да сяр. 50-х гг. быў дасягнуты высокі ўз-ровень механізацыі торфаздабычы. Была зроблена спроба рэфарміравання эк-кі ў краіне. Быў вызначаны пераход да пашырэння тэхнічнага прагрэсу ў вытвор-часці. Прамысл. будаўніцтва вялося ва ўмовах паско-ранай НТР.Абнаўляліся і мадэрнізаваліся вытворчыя фонды, удасканальвалася тэхнічнае аснашчэнне, ста-рая тэхніка замянялася новай. У выніку у 60г. агульны аб’ём прад-цыі прамысловасці БССР павялічыўся. Быў узяты курс на актыўнае супрацоўніцтва навукі з вытворчасцю. У св. развіцці прамысл-ць Бел. абапіра-лася на індустрыяльную магутнасць усёй краіны. З ро-зных гарадоў Расіі рэсп. атрымлівала розныя віды аб-сталявання і машын. Вял. дапамогу кадрамі аказвалі ўсе саюзныя рэспублікі.Паспяховае прамысл. будаўні-цтва ў 50-я гг. дазволіла асвоіць выпуск новых відаў прад-цыі. У выніку кап. будаўніцтва і тэхнічнага пера-ўзбраення прамысл-ці і транспарту адбыўся колькас-ны і якасны рост раб. класа. Ва ўсіх галінах перваж-ным заставалася экстэнсіўнае развіццё. Больш выраз-на спробы рэфарміраваць кіраванне эк-кай праявілася ў 50-я гг. ў с/г. Тут сітуацыя заставалася складанай, таму што асн. сродкі і рэсурсы накіроўваліся на аднаў-ленне цяжкай прамысл-ці, іншых галін нар. гаспадар-кі. Сур’ёзныя недахопы меліся ў кіраўніцтве калгасамі і саўгасамі. У к.55г. налічвалася 650 сельскіх электра-станцый, узраслі вытворчыя сілы с/г. У 57г. была ўве-дзена тэрытарыяльная с-ма кіравання эк-кай – саў-гасы. Усё гэта рабілася, каб наблізіць кіраўніцтва да вытворчасці. У такіх умовах у 65г. была зроблена 2-я спроба рэфарміравання кіравання эк-кай. Гэта рэфор-ма уключыла пераход ад тэрытарыяльных прынцыпаў кіравання да галіновых. 60-80-я гг. з’яўл. часам стана-ўлення і развіцця хім., горнахім. і нафтаперапрацоў-чай прамысл-ці ў Бел. 50-80-я гг. – час буйнага развіц-ця радыётэхнічнай і радыёэлектроннай прамысл-ці, прадпрыемстваў абароннага комплексу. У 60-80-я гг. разгарнуліся шырокія меліярацыйныя работы. Вял. роля ў сац. палітыцы адводзілася грамадскім фондам спажывання. Сур’ёзныя змены адбыліся ў сферы бы-тавога абслугоўвання насельніцтва. Шырока вялося жыллёвае будаўніцтва. Адбываўся рост насельніцтва. Павялічвалася сяр. працягласць жыцця. Хуткі рост ра-бочых і служачых. На сац. стан-шча грамадства непас-рэдны ўплыў аказвае экалогія. Увесь пасляваенны перыяд у рэсп. вялося інтэнсіўнае кап. будаўніцтва, нарошчваліся вытворчыя магутнасці, прамысл-ць і с/г ў асн. працавалі з нядрэннымі вынікамі.

 

Абвастрэнне супярэчнасцяў паміж вядучымі краінамі свету і пачатак другой сусв. вайны

Сусв. эк. крызіс 1929-33гг. падарваў і без таго хіст-кую стабілізацыю міжнар. адносін. Ён парушыў сусв. гаспадарчыя сувязі. Паміж вялікімі дзяржавамі рэзка абвастрылася барацьба за рынкі збыту тавараў, крыні-цы сыравіны, сферы прылажэння капіталаў. У 31г. 76 краін закрылі св. рынкі высокімі мытнымі бар’ерамі. Выбухнула гандлёвая вайна, якая дэзарганізавала сусв. гандль і яшчэ больш паглыбіла крызіс. Саперніц-тва на сусв. арэне дасягнула небяспечнай рысы. Кры-зіс паклаў пачатак крушэння Версальска-Вашынгтонс-кай с-мы. Герм., спаслаўшыся на св. цяжкае фінанса-вае стан-шча, дабілася ад іншых зах. краін спачатку адтэрміноўкі, а ў 32г. і адмены рэпарацыйных плаця-жоў. Тады ж яна вырвала ў іх новую ўступку – права на роўнасць ва ўзбраеннях. Крызіс садзейнічаў прыхо-ду фашыстаў да ўлады ў Германіі. Мажнар. абстаноў-ка яшчэ больш ускладнілася. Фашысты адразу ж сталі на шлях ліквідацыі Версальскай с-мы. Яны ў 33г. аб’я-вілі аб выхадзе св. краіны з Лігі Нацый, а ў 35г. прыс-тупілі да аднаўлення ваеннай авіяцыі, ваенна-марско-га флоту, увялі ўсеагульны воінскі абавязак і пачалі фарміраванне 500-тысячнай арміі. Вясной 39г. Герм. уводзіць св. войскі ў Рэйнскую дэмілітарызаваную зо-ну. Вялікабрытанія і Фр. фармальна выказалі пратэст супраць такіх дзеянняў, але ніякіх мер не прымалі. Герм. паступова знішчала Версальскую с-му і перат-варалася ў небяспечны ачаг новай вайны. На шлях аг-рэсіі стала Італія. Яна ўвосень 35г. напала на Эфіопію. Ліга Нацый аб’явіла яе агрэсарам і прымяніла супраць яе эк. санкцыі. Аднак яны мелі палавінчаты хар-р. У маі 36г. Італія захапіла Эфіопію і ператварыла яе ў св. калонію і ў плацдарм для далейшага пранікнення ў Афрыку. Мусаліні абвясціў Італію імперыяй. Так уз-нік яшчэ адзін ачаг вайны. З др. пал. 30-х гг. пачалося збліжэнне Італіі з Герм. Яны ў 36-39гг. аказалі дапа-могу мяцежнікам у Іспаніі ў іх барацьбе супраць Нар. фронту. Дзякуючы ім тут таксама была ўстаноўлена фашысцкая дыктатура. Яшчэ адзін ачаг узнік на Далё-кім Усходзе. У 31г. Яп. Акупіравала Маньчжурыю і стварыла там плацдарм для пранікнення ў глыб Кітая і агрэсіі супраць СССР і Манголіі. Яна груба парушыла рашэнні Вашынгтонскай канферэнцыі па Кітаю і уш-чаміла тут інтарэсы іншых вялікіх дзяржаў. Агрэсары на міжнар. арэне праяўлялі ззаемную лаяльнасць, а потым ад лаяльнасці перайшлі да цеснага супрацоў-ніцтва. Ужо ў кастрычніку 36г. Італія і Герм. падпісалі пратакол аб саюзе. Яны размежавалі сферы ўплыву на Балканах і ў Дунайскім басейне. Так была створана “вось Берлін-Рым”. У лістападзе 36г Герм. і Яп. падпі-салі ў Берліне Антыкамінтэрнаўскі пакт. Да яго ў 37г. далучылася Італія, у 39г – Венгрыя, Маньчжу-го і Іс-панія. Удзельнікі гэтага пакта абавязаліся аб’яднаць намаганні з Камінтэрнам, а ў выпадку вайны аднаго з бакоў супраць СССР не рабіць нічога, што аблягчыла б яго стан-шча. Узнік агрэсіўны трохвугольнік: Бер-лін-Рым-Токіо.

 

 

Паліт. рэпрэсіі 30-х гг. ХХст.

Пачатак паліт. рэпрэсій на Бел. непасрэдна звязаны з поспехамі і дасягненнямі палітыкі беларусізацыі як найбольш значнай з’явы ў працэче развіцця нац. свя-домасці ва ўмовах савецкай улады. Ужо з 30г. ацэнкі нацыянал-дэмакрататызму зрабіліся больш жорсткімі. Пад гэта паняцце ў партыйных дакументах і ў друку праводзілася варожая сав. уладзе ідэалогія і палітыка контррэвалюцыйнай плыні. Гал. небяспекай для нац. палітыкі на Бел. з’яўл. нацыянал-дэмакратызм. Кіраў-ніцтва СССР не жадала мірыцца з вылучэннем мясцо-вых кадраў. Пагрозу гэта с-ма бачыла і ў нацыянал-дэ-макр. інтэлігенцыі, якая была цесна звязана з сялянст-вам, мела дэмакр. традыція, пэўны аўтарытэт у нац. руху. Падрыхтоўка наступу на нац.-дэм. плыні звязана з работай камісіі ЦК ВКП(б). Звосені 1929г. на Бел. ў партыйнай палітыцы, у СМІ, у грамадскай свядомасці ўжо замацаваўся негатыўны вобраз нацдэмаўшчыны. Рэзка памянялася ў бок бязлітаснасці пазіцыя кіраў-ніцтва КП(б)Б. Пачала браць верх тая частка кіруюча-га апарату ЦК КП(б)Б, для якой дырэктывы цэнтра былі вышэй за ўсякія нац. інтарэсы. На першае месца вылучаліся паліт. матывы барацьбы, што давала пад-ставу для паліт. рэпрэсій, знішчэння нацдэмаў як па-літ. ворагаў. Арышты па справе “Саюза вызвалення Бел.” пачаліся ў лютым 30г.Хваля арыштаў прайшла па гал. цэнтрах і асяродках бел. навукі, асветы і маста-цтва.Большасць асуджаных былі пазней зноў рэпрэсі-раваны. Справа СВБ была пачаткам сістэматычных рэпрэсій у Бел. Недаставала работнікаў навучальных устаноў, органаў кіравання, устаноў к-ры і г.д.Але по-шук “ворагаў народа” працягваўся. У 33г. “выкрыта шкодніцтва” ў с-ме жывёлагадоўлі. Вынікі арыштаў найбольш кваліфікаваных кадраў ў гэтай галіне с/г ві-давочна адмоўна адбіліся на яе развіцці. 29 ліпеня 37г. адбыўся ІІІ Пленум ЦК КП(б)Б, рашэнні якога адыг-ралі ролю своеасаблівага дэтанатара, выклікалі абва-льны працэс агульнага выкрыцця, масавага пошуку “ворагаў народа”. Выказанне рашэнняў ІІІ Пленум ЦК КП(б)Б прывяло да таго, што было арыштавана 2570 удзельнікаў “аб’яднанага антысавецкага падпол-ля”. Па заданні Галадзеда (“трацкісцкая арганізацыя”) у Маскве была створана група, якая рыхтавала тэра-рыстычны акт супраць Сталіна. Новы ўздым хвалі рэ-прэсій нарадзіўся з восені 39г., пасля ўваходжання Зах. Бел. у склад БССР. У гэтых абласцях былі рэпрэ-сіраваны цэлыя групы насельніцтва. Пытанне аб тым, колькі жыхароў Бел. пацярпела ад паліт. рэпрэсій, не высветлена і да сённяшняга дня.

 

Грамадска-паліт. рух супраць царызма на Бел. ў пач. ХІХст. Паўстанне 1831г.

Адначасова з узмацненнем антыфеад. барацьбы сялян у 30-40-х гг. у Бел. нарастаў гр.-паліт. рух. У пач. 30-х гг. Савініч стварыў “Тайнае польскае літ. таварыства”, удзельнічаў ў “гуртку 11 нумара”. У гэтых аб’яднан-нях фарміраваліся рэвалюцыйна-дэм. ідэі сярод сялян і гарадскога насельніцтва. Пад уплывам еўр. рэвалю-цыйных падзей узніклі тайныя арганізацыі ў Бел. У Віленскай медыка-хірургічнай акадэміі ў 1836-39гг. дзейнічала “Дэмакр. таварыства”, створанае студэн-там-рэвалюцыянерам Савічам. У др. пал. 40-х гг. уз-нік тайны “Саюз свабодных братоў” з цэнтрам у Віль-ні (200 членаў). Дзве гэтыя арганізацыі праіснавалі тры гады, пасля чаго былі разгромлены царскімі ўла-дамі. Прапаганда рэвал. Ідэй праводзілася таксама ся-род салдат і афіцэраў. 23 студзеня 1850г. каб прадухі-ліць гібельныя вынікі, выказалі гвалтоўнасць адмовіц-ца ад прыгоннага права над людзьмі. Але гэта прапа-нова не была прынята.

У лістападзе 1830г. у Варшаве шляхецкімі рэвалюцы-янерамі было паднята паўстанне супраць расійскага панавання. Гал. прычынамі паўстання былі незадаво-ленасць шляхты падзеламі РП, парушэнне рас. улада-мі польскай Канстытуцыі 1815г. Рэвалюц. сілы Поль-шчы адстойвалі лозунгі бурж.-дэм. пераўтварэнняў. Але яны не змаглі ўзначаліць паўстанне. Польскія арыстакраты імкнуліся дабіцца незалежнасці РП у ме-жах 1772г., захапілі кіраўніцтва паўстання ў св. рукі. Рас. урад імкнуўся прадухіліць распаўсюджванне паў-стання на тэр-рыю Бел., Літ. і Укр. Тут было ўведзена ваеннае стан-шча. Аднак у пач. красавіка 31г. паўстан-не ахапіла усю Літ. і Паўночна-Зах. Бел. Ядро паўста-нцаў складалі польская шляхта, навучэнцы, афіцэры-палякі, каталіцкае і уніяцкае духавенства. У паўстанні прымалі ўдзел каля 10 тыс. чал-к. Ужніўні 31г. паўста-нне было падаўлена на ўсёй тэр-рыі Бел. і Літ., а по-тым і ў Польшчы. Але і пасля гэтых падзей паліт. хва-ляванні ў межах былой РП не сціхлі.

 

 

Усталяванне бальшавіцкай с-мы кіравання на Бел.

Узброеннае паўстанне ў Петраградзе (Кастрычніцкая рэвалюцыя) падтрымалі і ў Бел. 26 кастрычніка 1917г. Мінскі Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў узяў ула-ду ў св. рукі. Савет узброіў рабочых-чыгуначнікаў. Была ўведзена цэнзура, арганізаваны кантроль над ва-жнейшымі аб’ектамі. Быў створаны ВРК Зах. фронту. Не ўсе прызналі новую ўладу. 27 кастрычніка 17г. у Мінску быў створаны Камітэт выратавання рэвалюцыі на чале з Калатухіным. У яго склад увайшлі прадстаў-нікі Франтавога камітэта. Праграма камітэта прадуг-леджвала захаванне ўлады Часовага ўрада. Дзеянні Кі-мітэта падтрымала Вялікая Бел. Рада. На дапамогу Ка-мітэту была ўведзена Каўказская дывізія. У барацьбе з Камітэтам бальшавікі зрабілі стаўку на салдат Зах. фронту. 1 лістапада 17г. у Мінск прыбылі атрады рэ-валюцыйных салдат 2-й арміі, Хутка да Мінска пады-шлі і іншыя баявыя часці. 2 лістапада у Мінску ўста-лявалася савецкая ўлада. ВРК Зах. фронту ўзяў уладу ў св. рукі. Камітэт выратавання рэвалюцыі быў распу-шчаны. Услед за Мінскам савецкая ўлада ўсталявала-ся і ў іншых гарадах Бел. 30 кастрычнікаабвясцілі са-вецкую ўладу Гомельскі гарадскі Савет рабочых і сал-дацкіх дэпутатаў і Выканком павятовага Савета сялян-скіх дэпутатаў. Барацьба за ўстанаўленне савецкай улады ў Бел. ўскладнялася дзеяннямі Стаўкі Вярхоў-нага галоўнакамандуючага, якая знах. у Магілёве. Вакол Стаўкі былі сканцэнтраваны ўсе антыбальшаві-цкія сілы. Савецкі ўрад пачаў рашучую барацьбу са Стаўкай. 20 лістапада рэвалюцыйныя войскі на чале з Крыленкам захапілі Стаўку. Такім чынам, за кароткі час савецкая ўлада ўсталявалася на усёй неакупірава-най тэр-рыі Бел. 27 лістапада выканкамы, абраныя з’е-здамі Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў Зах. вобл., Саветаў сялянскіх дэпутатаў Мінскай і Віленс-кай губерняў, арміі Зах. фронту, аб’ядналіся і ўтвары-лі адзіны Абласны выканкам Саветаў раб., салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў Зах. вобл. І фронту (Аблвыкан-камзах). Яго старшыня – Рагазінскі. Для кіравання вобл. і фронтам быў створаны абласны СНК.

 

 

Бел. пасля ўсталявання ўлады бальшавікоў. І Усебел. з’езд

Пад уплывам Кастрычніцкай рэвалюцыі бел. нац. рух падзяліўся на 2 часткі. Адна частка падтрымлівала рэвалюцыю, другая выступала супраць яе. Сіт-цыя ў Бел. ўскладнялася нявырашанасцю бел. нац. пытання. ЦК РСДРП(б) яшчэ не акрэсліў св. палітыку ў бел. пы-танні. Найбольш уплывовымі нац. партыямі і арганіза-цыямі былі Вялікая Бел. Рада (ВБР), БСГ, БНГ, Бел. партыя нар. сацыялістаў (БПНС), Бел. хрысціянская дэмакратыя (БХД). Кіраўніцтва гэтых партый не падт-рымала Кастрычніцкую рэвалюцыю, лічыла яе анархі-яй, стратай свабод, заваяваных Лютаўскай рэвалюцы-яй. Гал. у іх палітыцы было нац. пытанне, барацьба за незалежнасць Бел.. Аднак асабістых сіл для здзяйсне-ння гэтай мэты ў іх не хапала. Таму яны спрабавалі абаперціся на сялян, інтэлігенцыю з сялян, салдат, ім-кнучыся аб’яднаць іх на глебе самавызначэння і ства-рэння незалежнай Бел. буржуазна-дэмакратычнай рэсп. Ажыццявіць гэту задачц было вельмі складана. Справа ў тым, што ў той час ні адна з бел. нац. групо-вах не магла стаць кансалідуючай сілай у грамадстве. Асаблівую надзею бел. нац. дзеячы ўскладвалі на Усе-бел. з’езд, які яны склікалі 15 снежня 17г. Гэты з’езд павінен быў вырашыць праблему нац. самавызначэння бел. народа. На з’ездзе прысутнічала 1872 дэлегаты, якія адносіліся да розных паліт. плыняў. Асн. бараць-ба паміж імі ішла па пытанні аб ф-мах самавызначэн-ня Бел., яе ўзаемаадносінах з Расіяй. На з’здзе была распрацавана рэзалюцыя, якая вызначала хар-р нац.-дзярж. ладу ў Бел. Усебел. Савету даручалася склікаць Устаноўчы сход, якому трэбы было канчатква вызна-чыць дзярж. лад Бел. Прыняцце такога рашэння азна-чала, што з’езд не прызнаў савецкіх органаў улады на тэр-рыі Бел. СНК Зах. вобл. і фронту расцаніў гэта ра-шэнне як конррэвалюцыйную спробу звяршэння ўста-ноўленага ў выніку перамогі Кастрычніцкай рэвалю-цыі грамадскага і дзярж. ладу. На гэтай падставе ноч-чу 18 снежня з’езд быў распушчаны, прэзідыум з’езда і шэраг дэлегатаў былі арыштаваны.

 

Эк. і паліт. мадэрнізацыя ў Зах. Еўр. і ЗША ў перш. пал. ХІХст.

ХІХст. пачыналася ваенным пажарам, выкліканым за-хопніцкай палітыкай напалеонаўскай Фр. Фр. рэвалю-цыя канца ХVІст. і напалеонаўскія войны на працягу амаль чвэрці стагоддзя прыкоўвалі да сябе ўвагу усёй Еўр. У Італіі былі створаны залежныя ад Напалеона рэспублікі. Панаванне Фр. было ўстаноўлена ў Швей-царыі. Банапартысцкі рэжым уяўляў сабой ваенную дыктатуру, усталяваную перш за ўсё ў інтарэсах буй-ной буржуазіі. На тэр-рыях Гарм., Італіі, Іспаніі і ін-шых краін, акупіраваных фр. войскамі ці проста далу-чаных да Фр., у значнай меры былі разбураны феа-дальна-бсалютысцкія парадкі. На падкантрольных Фр. тэр-рыях праводзіліся бурж. пераўтварэнні. Пасля паражэння Напалеона Венскі кангрэс прадстаўнікоў еўр. дзяржаў вызначыў новыя граніцы і ўсталяваў новы міжнар. парадак, які атрымаў назву “венскай с-мы”. Перагаворы ў Вене ішлі цяжка, суправаджаліся працяглымі спрэчкамі. Але ў выніку быў дасягнуты кампраміс. Падпісаны дагавор зыходзіў гал. чынам з інтарэсаў Расіі, Прусіі, Аўстрыі, Англіі. Захоўвалася раздробленасць Італіі і Герм. Аднаўлялася ўладаранне Аўстрыі ў Ламбардыі і Венецыі. Расія атрымала вял. частку Польшчы. Англія замацавала за сабой мажзем-наморскі востраў Мальту, які раней належаў Фр. У вынік перадзелу Еўр. самыя вял тэрытар. Прырэзкі ат-рымала Расія, Аўстрыя і Прусія. У дапаўненне да “ве-нскай с-мы” і для яе падтрымкі быў створаны “Свяш-чэнны саюз”, яго падпісалі расійскі, аўстрыйскі і прус-кі манархі. Ён заклікаў да міру, узаемнага даверу і хрысціянскай любові паміж дзяржавамі і народамі.

Паміж ЗША і краінамі Зах. Еўр. было шмат агульнага. Прамысл рэвалюцыя, якая ахапіла ЗША, мела тыя ж сац. і эк. вынікі, што і ў еўр. краінах. ХІХст. для ЗША пачалося з праўлення прэзідэнта Джэферсана. У 1803г. ён без ведама кангрэса заключыў выгадную гандлёвую здзелку з Фр., набыўшы ў яе велізарную тэр-рыю Луізіяны. У знешняй палітыцы ён спрабаваў захаваць нейтралітэт у барацьбе паміж Вялікабрытані-яй і Фр. 28 мая 1830г. Джэксан падпісаў “Акт аб выся-ленні індзейцаў”. Пасля набыцця Луізіяны ЗША дабі-лася ад Іспаніі перадачы Фларыды, у 1845г. анексіра-валі Тэхас. Войны з Мексікай дазволілі амерыканцам далучыць багатыя прыроднымі выкапнямі Каліфорнію і Новую Мексіку. У 1867г. амер. урад набыў у Расіі Аляску. У выніку ЗША павялічыліся больш чым на палову.

 

Асаблівасці сац.-паліт. развіцця Зах. Еўр. і ЗША ў др. пал. ХІХст.

У др. пал. ХІХст. адбыліся велізарныя перамены ў сац.-паліт. жыцці зах.еўр. народаў. Кардынальна змя-няліся сац. стр-ра грамадства, стан-шча розных груп насельніцтва і ўзаемаадоніны паміж імі. Пад уплывам прамысл. і аграрнай рэвалюцый, дэмаграфічнага росту і урбанізацыі адбылася глыбокая трансфармацыя ўсіх грамадскіх адносін. Вядучая сац.-паліт. сіла строга фе-ад. грамадства – дваранская арыстакратыя – пад націс-кам капіталіўму і ўдарамі бурж. рэвалюцый траціла св. пазіцыі. У ХІХст. буржуазія стала самастойным класам са св філ-фіяй і с-май жыццёвых каштоўнас-цей. Другім новым класам, які таксама сфарміраваўся ў ХІХст. у выніку прамысл. рэвалюцыі, быў пралета-рыят. У гэты перыяд узнікла і сучасная інтэлігенцыя. Змянілася і стан-шча жанчыны ў грамадстве. Існавалі 2 ф-мы дзяржавы – манархія і рэспубліка. У Фр. ф-мы праўлення мяняліся даволі часта. На змену рэсп. пры-ходзіла манархія, і наадварот. У 1871г. Парыжская Ка-муна паспрабавала стварыць сацыяльстычную дзяржа-ву. Заканадаўчая ўлада належала Нар. сходу. У ХІХст. Англія ўступіла як парламенцкая манархія і заставала-ся такой да нашых дзён. Першая агульнагерманская канстытуцыя была прынята ў 1871г., пасля аб’яднання герм. дзяржаў у адзіную імперыю. Паўфеадальная аб-салютысцкая імперыя аўстрыйскіх Габсбургаў была пераўтворана ў Аўстра-Венгрыю. Італьянскія дзяржа-вы аб’ядналіся ў канстытуцыйнае каралеўства, якім кіраваў буржуазна-памешчыцкі блок. Іспанія, якая перажыла 5 рэвалюцый ператварылася з абсалютысц-кай у канстытуцыйна-манархічную дзяржаву з парла-ментам і ўсеагульным выбарчым правам для мужчын. Асаблівасць паліт. жыцця – наяўнасць шматлікіх пар-тый. Партыі складаліся з найбольш актыўных прадста-ўнікоў розных сац. груп, аб’яднаных супольнасцю ін-тарэсаў. Паводле адносін да ф-мы дзярж. ладу партыі: манархічныя, рэспубліканскія, паводле зместу праг-рам, палітыкі: рэакцыйныя, кансерватыўныя, лібера-льныя.

Адразу пасля ўступлення на пасаду Лінкальна паўднё-выя штаты аддзяліліся ад Саюза ЗША і ўтварылі Кан-федэрацыю Амер. Штатаў. 12 красавіка 1861г. пачала-ся Грамадзянская вайна паміж Поўначчу і Поўднем. Сэнс вайны заключаўся ў тым, што гэта была вайна за захаванне адзінства краіны і яе будучы росквіт. Гэта вайна ў ЗША была адной з першых войн эпохі пра-мысл. рэвалюцыі. Яна зрабіла вял. ўплыў на развіццё ваеннага майстэрства і ўзбраенняў. Вайна выклікала на Поўдні глыбокія ўзрушэнні. Самыя багатыя вобл. былі спустошаны, мн. гарады спалены. Эк. жыццё По-ўдня было паралізавана, а грамадзянскія ўлады факты-чна не існавала. Нягледзячы на гэта Поўдзень пачаў нанава і хутка адбудоўвацца. Бурна развівалася пра-мысловасць. Рабаўладанне было ліквідавана. Планта-тарству ў выніку вайны быў нанесены найсур’ёзней-шы ўдар.Пасля вайны тэмпы эк. развіцця ЗША рэзка ўзраслі. Без індустрыі не была б магчыма рэвалюцыя ў с/г

 

Вайна са Швецыяй і Расіяй 1654-67гг., Паўночная вайна і іх вынікі для Бел.

Пасля шэрагаў паражэнняў у самой Укр. і пераходу на бок Польшчы крымскага хана Хмяльніцкі звярнуўся за дапамогай да Расіі. У 1654г. дагавор паміж Укр. і Расіяй быў зацверджаны укр. Радай. Вясной 1654г. па-чалося наступленне маскоўскага і укр. войска ў межы ВКЛ. Войска на чале з гетманам Радзівілам было знач-на меншым па колькасці, таму не мегло аказаць сур’-ёзнае супраціўленне. Наступленне маск. І укр. войскаў было хуткім. Спачатку яны авалодалі паўдн. і усх. ча-сткамі Бел., а затым і Вільняй. Цар Аляксей Міхайла-віч абвясціў сябе князем ВКЛ. Няўдачы РП ў вайне з Маск. Дзяржавай паспрабаваў выкарыстаць шведскі кароль Карл Х Густаў. Ён разлічваў на поўны захоп Прыбалтыкі. У гэтых мэтах асн. сілы былі накіраваны ў Польшчу. Маск. Войскі адышлі. У гэты час некато-рыя магнаты ВКЛ спадзяваліся з дапамогай шведаў разграміць Маск. Дзяржаву. Швецыя і ВКЛ заключылі дагавор, згодна з якім ліквідавалася Люблінская унія і заключалася унія ВКЛ са Швецыяй. Аднак надзеі гэ-тай часткі магнатаў і шляхты ВКЛ на дапамогу шве-даў у барацьбе з Маск. Дзяржавай не спраўдзіліся. У ВКЛ сярод насельніцтва ўзнялася хваля незадаволена-сці шведскімі акупацыйнымі ўладамі, іх марадзёрст-вам і самавольствам. Паўстанне 1656г. У выніку яго шведы былі выгнаны з поўначы ВКЛ. Аднак вайна РП і Швецыі працягвалася яшчэ 4 гады і закончылася то-лькі ў 1660г. мірным дагаворам. А тым часам шляхта ВКЛ, сярод якой былі як прыхільнікі уніі са Швецыяй, так і прыхільнікі Люблінскай уніі, працягвала варо-жыя сутычкі ў межах ВКЛ. Актыўныя дзеянні Швецыі прымусілі РП і Маск. Дзяржаву падпісаць перамір’е на 3 гады. Пэўная частка простага насельніцтва Бел., якое з пачаткам вайны спадзявалася на паляпшэнне св. стан-шча, пачала выказваць незадаволенасць адмі-ністрацыйнымі дзеяннямі царскіх ваяводаў. Вайна па-між РП і Маск. Дзяржавай закончылася ў снежні 1667г. падпісаннем Андросаўскага перамір’я. Войны і паўстанні, што адбыліся на землях Бел. ў к. 16-17ст., мелі вельмі драматычныя вынікі для насельніцтва. Значная частка жыхароў бел. зямель была пераселена або збегла ці загінула ад ваенных дзеянняў, голаду і эпідэмій. Войны падарвалі с/г, спынілі развіццё гара-доў, сталі прычынай працяглага і глыбокага гаспадар-чага і грамадска-паліт. крызісу РП.

 

 

Грамадска-паліт. лад ВКЛ

Унутрыпаліт. Жыццё ВКЛ складалася пад уздзеяннем розных фактараў: барцьбы за ўладу паміж прадстаўні-камі літ. дынастыі, а таксама пад уздзеяннем супярэч-насцей на этнічнай, рэл., маёмаснай і прававой аснове. Аказвалі ўплыў і асаблівасці знешнепаліт. сіт-цыі. У выніку гэтага вялікакняжацкая ўлада не раз знах. ў па-літ. крызісе. Першы крызіс узнік неўзабаве пасля сме-рці Гедыміна у 1341г. Пачалася барацьба супраць па-літ. цэнтралізацыі ВКЛ. Другі – у 1377г. пасля смерці Альгерда, трэці – у 1381г., паміж Ягайлам і Кейстутам разгарэліся спрэчкі.

Самую вялікую частку насельніцтва складалі сяляне. Асн. частку сялянства складалі цяглыя сяляне, якія мелі невялікую ступень асабістай залежнасці. Меліся таксама сяляне-слугі. Феад. грамадства падзялялася на саслоўі: шляхту, мяшчан, духавенства, сялян. 14 жніў-ня ў Крэве была заключана першая унія паміж Польш-чай і ВКЛ. Вялікі князь Ягайла жадаў замацаваць св. уладу ў ВКЛ. Для гэтага ён арыентаваўся на падтрым-ку з боку Польскага каралеўства. У св. чаргу, знешняя небяспека з боку крыжакоў рабіла неабходным зблі-жэнне ВКЛ і Польшчы. Самой Польшчы таксама пат-рабавалася моцная каралеўская ўлада. Ягайла прыняў каталіцтва, ажаніўся з польскай каралевай Ядвігай і быў каранаваны. Пачалося акаталічванне Літвы. Ат-рымалі дадатковыя правы і вольнасці феадалы каталі-цкага веравызнання, што выклікала незадавальненне правасл. часткі насельніцтва. Саюз 2-х дзяржаў умаца-ваў іх абароназдольнасць. Ён садзейнічаў росту паміж імі і з іншымі краінамі Зах. Еўр. Адначасова выявіліся негатыўныя моманты, звязаныя з акаталічваннем насе-льніцтва. Паміж Ягайлам І Вітаўтам пачаліся новыя перамовы, якія скончыліся падпісаннем у 1413г. Гара-дзельскай уніі, якая юрыдычна аформіла паліт. самас-тойнасць ВКЛ. Грамадзянская вайна 1432-36гг ахапіла вял. тэр-рыю Бел., Укр, Літ. Гр.-паліт. жыццё ў ВКЛ было напоўнена барацьбой цэнтрабежных і цэнтраімк-лівых тэндэнцый, вырашаць якую вялікакняжацкая ўлада спрабавала пры дапамозе уніі з Польшчай. Унія замацавала вынікі папярэдняга развіцця ВКЛ і аднача-сова палажыла на іх кляймо польскай дзяржаўнасці. Яна яшчэ ў большай ступені ўмацавала магутнасць і ролю літ. феадалаў, але ў дачыненні да бел. і заходне-рускіх праводзілася дыскрымінацыйная палітыка. Па-трабаваліся гады паліт. барацьбы, якая потым перара-сла ў феад. вайну, каб зрабіць роўнымі ў маёмасных і рэл. правах бел. і літ. феадалаў. Але ўсё ж поўнага ўраўнавання ў паліт. правах, нягледзячы на некаторыя ўступкі, так і

 

С-ма біпалярнага свету пасля др. сусв. вайны

К канцу вайны СССР і ЗША дасягнулі велізарнай пе-равагі над іншымі дзяржавамі, асабліва ў ваенна-паліт. сферы. Гэты іх адрыў з’явіўся асновай для ператварэн-ня даваеннай шматполюснай стр-ры свету ў двухпо-люсную. Яе арганізацыйнае афармленне расцягнулая амаль на 10 гадоў і праявілася перш за ўсё ў стварэнні замкнутых ваенна-паліт .блокаў. У 1949г. узнікла Ар-ганізацыя Паўночнаатлантычнага дагавора (НАТО). НАТО стала самай буйнай і магутнай ваенна-паліт. групоўкай Захаду. У 50-я гг. з’явілася яшчэ некалькі такіх блокаў. Сярод іх – АНЗЮС, Арганізацыя дага-вора Паўднёва-Усх. Азіі (СЕАТО), Багдадскі пакт (СЕНТО). Усе гэтыя ваенна-паліт. блокі аб’явілі сябе абарончымі. Іх мэта – адбіццё камуністычнай пагрозы. Вядучую ролю ў гэтых блоках адыгрывалі ЗША. У дадатак да іх яны падпісалі двухбаковыя ваенныя да-гаворы з Яп., Філіпінамі, Паўдн. Карэяй, Тайванем, Пакістанам, Іранам, Турцыяй. Ужо к сяр. 50-х гг. каля 50 дзяржаў разам з ЗША ўваходзілі у ваенна-паліт. блокі або мелі двухбаковыя ваенныя пагадненні.ЗША размясцілі на іх тэр-рыі св. ваенныя базы і ваеннаслу-жачых. К сяр. 50-х гг. завяршылася станаўленне адна-го з полюсаў с-мы міжнар. адносін на чале з ЗША. К гэтаму ж часу быў арганізацыйна аформлены і другі полюс на чале з СССР. У маі 1955г. была створана Ар-ганізацыя Варшаўскага дагавора (АВД). Яна ўяўляла сабой ваенна-паліт. групоўку сацыялістычных краін, ў склад якой увайшлі СССР, Албанія, Балгарыя, Венг-рыя, ГДР, Польшча, Румынія і Чэхаславакія. АВД так-сама аб’явіла сябе абарончай арганізацыяй, якая ста-іць на варце міру і сацыялізму. Такім чынам шматпо-люсная стр-ра свету ператварылася ў двухполюсную. Раскол свету на 2 полюсы знайшоў найбольш яркае ўвасабленне ў з’яўленні падзеленых дзяржаў. Гэтая с-ма вызначыга новыя арыенціры ў знешняй палітыцы дзяржаў.

 

РБ ў сусв. суполцы на пач.90-х гг. ХХст. Стварэнне саюза Бел. і Расіі

Удзел РБ у рабоце ААН з самага пачатку прыняў фар-мальны хар-р, бо яна фактычна з’яўл. часткай дэлега-цыі СССР, сумесна з якой галасавала па ўсіх пытан-нях, што абмяркоўваліся ў ААН. Разам з тым членства РБ у складзе ААН адыгрывала станоўчую ролю. Яно пашырала міжнар. адносіны рэсп. Дэлегацыя БССР удзельнічала ў абмяркаванні пытанняў, якія выносілі-ся на штогадовыя сесіі Ген. Асамблеі ААН. Па прапа-нове РБ Ген. Асамблеі ААН прыняла рэзалюцыю “Аб выдачы і пакаранні ваенных злачсынцаў”. На Парыжс-кай мірнай канферэнцыі РБ дабілася справядлівага па-сляваеннаа пасляваеннага ўладкавання ў Еўр. РБ выс-тупала з асуджэннем вайны, якую вялі ЗША ў В’етна-ме, за вывад замежных войскаў з Афрыкі. Дэлегацыя РБ падпісала Дагавор аб забароне выпрабаванняў ядзернай зброі ў атмасферы, космасе і пад вадой. Па-чалі дзейнічаць пастаянныя прадстаўніцтвы рэсп. ў ААН, ЮНЕСКА, МАГАТЭ. Пасля распаду СССР па-чаўся новы этап у міжнар. жыцці РБ. РБ прыступіла да ажыццяўлення самастойнай знешняй палітыкі. Яе ста-тус дзярж. незалежнасці прызнала ААН. РБ стала паў-напрўным удзельнікам Нарады па бяспецы і супрацоў-ніцтву ў Еўр., членам Міжнар. валютнага фонду (МВФ), Сусв. банка рэканструкцыі і развіцця, наладж-вае ўзаемаадносіны з Еўр. эк. саюзам. РБ працягвае за-ставацца актыўным членам ААН, ўдзельнічае ў рабо-це Ген. Асамблеі, розных камісій і камітэтаў. Згодна рашэнню ААН 1995-2004гг абвешчаны дзесяцігод-дзем адукацыі ў галіне правоў чал-ка У гэтым напрм-ку ў 93г. РБ прыняла Закон аб правах дзіцяці, які пра-дугледжвае паляпшэнне ўмоў жыцця і развіцця дзя-цей. У 96г. ядзерная зброя былога СССР поўнасцю выведзена за межы РБ. Бел. стала першай краінай у свеце, якая добраахвотна адмовілася ад валодання ядзернай зброі. Бел. разам з Расіяй і Укр у 91г. стала адной з краін-заснавальніц СНД. Вызначальным фак-арам узаемаадносін краін СНД стала эк. інтэграцыя (узаемадзеянне і супрацоўніцтва). 2 красавіка 97г. быў створаны саюз Бел. і Расіі, а ў 99г. – падпісаны Дага-вор аб стварэнні Саюзнай дзяржавы. Бел. на міжнар. арэне імкнецца да паглыблення і развіцця шматвек-тарнай знешняй палітыкі пры адначасовым умацаван-ні сувязей з Расіяй.

 

 

Распад СССР і стварэнн РБ

8 снежня 91г. у Белавежскай пушчы кіраўнікі Расіі, Бел. і Укр, ігнаруючы волю св. народаў,якая была вы-казана на агульнасаюзным рэферэндуме дэнансавалі дагавор 1922г. аб утврэнні СССР і тым самым разбу-рылі вялікую і магутную дзяржаву. Гэты дзярж. пера-варот быў здзейснены са згоды прэзідэнта СССР Гар-бачова. На руінах СССР утв. СНД.

Яшчэ да распаду СССР 27 ліпеня 90г. сесія Вярхоўна-га Савета БССР прыняла дэкларацыю аб дзярж. суве-рэнітэце БССР. Было абвешчана вяршэнства на тэр-рыі рэсп. Канстытуцыі БССР і яе законаў. Гэтым быў пакладзены пачатак шляху да дзярж. суверэнітэту. Дзярж. пераварот у Маскве у 91г. узмацніў цэнтра-бежныя тэндэнцыі. Нечарговая сесія Вярхоўнага Саве-та БССР ў жніўні гэтага года прыняла пастанову аб за-беспячэнні паліт. і эк. самастойнасці БССР і закон аб наданні статуса канстытуцыйнага закона Дэкларацыі Вярхоўнага Савета БССР аб дзярж .суверэнітэце рэсп. У гісторыі Бел. пачаўся этап незалежнай дзяржавы. Адбылася замена назвы рэсп. і дзярж. сімволікі. 19 ве-расня 91г. нечарговая сесія Вярхоўнага Савета БССР прыняла рашэнне аб тым, каб БССР надалей называць РБ, дзярж сімваламі РБ сталі бела-чырвона-белы сцяг і герб “Пагоня”. Пасля абвяшчэння незалежнасці Бел. пачалася работа па фарміраванню органаў дзярж. кіра-вання. Былі створаны Узброеныя сілы. Арганізаваны мытная служба, новая банкаўская с-ма, камітэты па кі-раванню дзярж. маёмасцю і па знешніх эк. сувязях. Удасканальвалася стр-ра органаў дзярж. улады і кара-вання ў цэнтры і на месцах.

 

Цивилизационные теории в фил-фии истории

Смысл истории: Ист. наука - точная наука, в ней нет ничего абстрактного. С др. стороны задачи ист. наук явл. понимание адекватности наших представлений историч. прошлого. Осн. типологической единицей явл. цив-ция. Цив-ция имеет сл. Типы: 1.непрогрес-сивная (народы живут согласно с природным циклом); 2.восточная (страны востока; их цикл: прошлое, наст., буд.); 3.прогрессивная (Зап.-Евр. Цив-ция). До сегод-нешнего дня сущ. Сл. мировоззрения: 1.древнее (в ра-йоне Месопотамии, было отмечено, что «история раз-вив-ся по воле богов), 2. К 6-нач.5вв. до н.э. автор но-вой теории мировоззрения – Мелецкий. Его труд наз. землеописание. До нас дошли изменённые копии Он был автором теории циклического разв-я и предлагал все, что происходит записывать, 3. Августин Блажен-ный (4-5 в.до н.э.), его труд – о граде Божьем. Его тео-рия наз. линейная. Он считал, что ист. идёт линейно по воле Бога. Вернуться и повторить что-то нельзя. История – это движ-е, 4. 18 в. н.э. появилась спи-ральная теория. Автор – Вико. Появилось название «новая наука». Он соединил циклическую и линейную теории. Считал, что всё необходимо изучать. Говорил, что можно вывести историч. Законы, на основании кот. общ-во будет развив-ся, 5. К.Маркс, 19в.: теория о соц.-эк формациях (строй). 6. Тойнби, написал книгу «Исследование истории». Вывел новые понятия цив-ции. Цив-ция – сообщность людей, объединённых дух. ценностями и имеющих особые черты в полит. организации, к-ре и эк-ке Ист. – это разв-е соц. опыта, кот. передается из поколения в поколение, но каждый раз этот опыт осмысливается заново.

 

 

Сац.-паліт. працэсы на Бел. пад-час «перабудовы”. Фарміраванне антыкамуністычнай апазіцыі ў БССР

У сяр. 80-х гг. СССР апынуўся ў складаным стан-шчы. Запаволіліся тэмпы сац.-эк. развіцця, не заўсёды да-сягненні навукі і тэхнікі ўкараняліся ў вытворчасць, нізкай была якасць мн. відаў прад-цыі, не хапала вы-сакаякасных тавараў на рынку, па некаторых паказчы-ках прыпыніўся рост жыццёвага ўзроўню народа. Пат-рабавалася рэфармаванне палітыка-эк. с-мы, якая ў ас-нове св. сфарміравалася ў СССР у 20-30-я гг. У др. пал. 80-х гг. быў удакладнены паліт. курс і вызначана палітыка перабудовы, абнаўлення ўсіх сфер жыцця савецкага грамадства. Ініцыятар – Гарбачоў. У ходзе ажыццяўлення палітыкі перабудовы значна пашыры-лася самастойнасць прадпрыемстваў і аб’яднанняў у выніку іх пераходу на поўны гаспадарчы разлік і сама-фінансаванне. Павысілася роля працоўных калекты-ваў. Развівалася самакіраванне. Укараняліся прагрэ-сіўныя ф-мы арганізацыі працы – арэндныя кал-вы, га-спадарчая разліковая брыгада. Дэмакратычнай стана-вілася выбарчая с-ма, развіваліся галоснасць думкі, фарміравалася шматпартыйная с-ма. Больш магчымас-цей стала для ажыццяўлення дэмакр. правоў і свабод грамадзян, для творчай дзейнасці. Аднак жыццё пака-зала, што ў КПСС – КПБ адсутнічала канкрэтная, на-вукова абгрунтаваная праграма абнаўлення савецкага грамадства. Не былі дакладна вызначаны канчатковыя вынікі, на дасягненнях якіх накіроўваліся намаганні партыі і народа. У грамадстве з’явіліся капіталістыч-ныя тэндэнцыі, узбагачэнне любымі сродкамі. Губля-лася кіраўніцтва краінай.

 

 

---

Дата добавления: 2018-05-02; просмотров: 391; Мы поможем в написании вашей работы!

Поделиться с друзьями:

---

---

Мы поможем в написании ваших работ!