Антигендердің түрлері
Антигендердің екі негізгі түрлері бар: экзогендік және эндогендік (аутологиялық). Экзогендік антигендер ағзаға сыртқы ортадан түседі.
Эндогендік антигендер деп әртүрлі себептерден туындаған өзіне қарсы иммундық жауапты қалыптастыратын, өзіндік аутологиялық молекулалар (аутоантигендер) немесе олардың күрделі кешендері танылады.
Біріншілік және екіншілік аутоантигендер тобы ажыратылады.
Біріншілік, немесе шынайы аутоантигендер. Біріншілік шынайы аутоантигендер – ол эмбриогенез кезінде иммундық жүйенің қалыптасу үрдісінде және де ересек ағзада иммунды хабарлы жасушалармен жанаспаған, гистогематикалық тосқауылдардың артында орналасқан ағзаның өзіндік қалыпты тіндерінінің антигендері. «Тосқауыл артындағы тіндерге» ми тіндері, қалқанша маңы безі, көз бұршағы жатады.
Мұндай анатомиялық құрылымдардың ерекшелігі, ондағы лимфа дренажының болуымен, гематогендік (гематоэнцефалдық, гематоокулярлық, гематотестикулярлық) тосқауыл мен аймақтық сұйықтықта, иммундық жүйе жасушалары бөлетін циткокиндердің шығаруын тежейтін заттардың болуына байланысты. Мысалы, алдыңғы көз камерасын толтыратын сұйықтық құрамында, көз құрылымында түзілетін және Т-лимфоциттердің қорғаныс қызметін атқаруға кедергі жасайтын биологиялық белсенді заттар болады. Көздің торлы қабығының субжасушалық құрылымында арнайы компоненттер бар, олар Т-лимфоциттермен әрекеттескенде бағдарланған жасушаның жойылу (апоптоз) механизмдерін тудырады. Бұл үрдістер жиынтығы иммунитеттің тежелуін қамтамасыз етеді. Гистогематикалық тосқауылға әртүрлі зақымдаушы әсер еткенде антигендер «жалаңаштанады» және иммундық серпілістер шақырады.
|
|
|
Гистогематикалық тосқауылдың бүтіндігі бұзылғанда (мысалы, жұқпалы аурулар, жарақаттану нәтижесінде) біріншілік аутоантигенге қарсы аутоиммундық үрдістерді шақыратын, иммундық жауап пайда болады.
Аутоантигендер ретінде гистогематикалық тосқауылдың артында орналаспаған және де өзгерілмеген ағзаның өзіндік химиялық құрылымдары бола алады. Осы антигенге табиғи иммунологиялық төзімділік бұзылғанда, мысалы, лимфоциттердің «тиым салынған клоны», сонымен қатар, супрессорлық механизмі бұзылғанда пайла болады. Нәтижесінде арнайы иммунологиялық серпілістер басталып, ағзаның өзіндік мүшелері мен тіндері зақымданады, себебі олардың құрамында осы аутоантиген болады.
|
|
|
Патологиялық, немесе екіншілік, аутоантигендер. Ағзаның өзіндік жасушалар компоненттері мен тіндері, әртүрлі зақымдаушы факторлар және жұқпалы агенттердің әсер ету нәтижесінде, аутоантигендерге айналады. Жылулық немесе химиялық денатурация кезінде пішіні өзгерген өзіндік нәруыздар ағзаға бөтентекті нәруыздар болып табылады. Екіншілік аутоантигендер бактериалдық уыттар және вирусты нейраминидаза, сонымен қатар, қабыну аймағында рН ортасының өзгеруі және әртүрлі этиологиясы бар некроздар кезінде нәруыздық молекулалардың денатурациясы нәтижесінде түзіледі. Екншілік (патологиялық) аутоантигендерге қарсы ағзадан шығаруға бағытталған иммундық жауап жүреді, патологиялық үрдістің басылуына және де зақымдалған тіндердің қалыптасуына себебін тигізеді. Бірақ та, көптеген себептерге байланысты, әсіресе табиғи төзімділіктің бұзылуына әкелетін иммундық жүйенін қызметі бұзылған кезінде екіншілік аутоантитендер, аутоиммундық ауруларды шақырады. Бұл жагдайдың мысалы ретінде иифаркттан кейінгі миокардитты айтуға болади.
|
|
|
Адамның иммунды патологиясында маңызды рөл ақаратындар айқаса әрекеттесстін және кешендік антигендер.
Айқаса әрекеттесетін антигендер немесе гетероантигендер - әр-түрлі түрлергс жататын, бірақ құрылымы бойынша жақын антигенді детерминанттардан тұратын антигендер. Мұндай антигеннің мысалы ретінде 1911 жылы ашылған Форссман антигенін айтуга болады. Бұл антиген қойдың эритроциттерінде, сальмочеллаларда және теңіз доңыздарының улпаларында болады. Бактериялар мен вирустардың антигендік мимикрия құбылысы олардың иесінің антигеніне ұқсас антиген вирустары мен микроағзалардың кейбір түрлерінде болуымен түсіндіріледі. Паразиттер үшін мұндай антигендер қорғанысты мәні бар, өйткені олар иесінің иммундық жүйесімен танылмайды және онда арнайы қорғаныс серпілісін шақырмайды. Ал иесі үшін мұндай антигендер аутоиммундық аурудың себебі болуы мүмкін.
|
|
|
Осылайша гемолизистік стрептококктар құрамында адам ағзасының кейбір тіндерінің - миокард, синовиалдық қабықтың антигендерімен ортақ айқаса әрекеттесетін антигендер (М-протеин) болады. Стрептококктік жұқпалар кезінде миокардтың тіндік элементтерімен, синовиалдық сұйыктық және шеміршек гликопротеиндерімен айқаса әрскеттесетін микробтық полиқанттарға антиденелер түзіледі. Өз кезегінде ол ревматизмнің дамуына алып келеді. Бірқатар стрептококк штаммдарының мембраналарында бүйрек шұмақтарының базалды мембраналарына жақын немесе ұксас айқаса әрекеттесетін антигендер болады. Стрептококктың ондай штаммдары аутоиммундық гломерулонефрит шақыруы мүмкін. Мерез қоздырғышында адам мен жануарлардың жүрегінде кездесетін фосфолипидтер құрылысына ұқсас фосфолипидтер бар.
Сондықтан да жануарлардың жүрегіндегі кардиолипидтік антигендерді ауру адамдарда спирохетаға қарсы антиденені табу үшін қолданылады (Вассерман серпілісі).
Кешендік антигендердің маңызды түріне интеграциялық антигендер жатады. Оған жататындар: кешендік вирусөндіруші антигендер жәнс ісікерекшелік антигендер.
Кешендік вирусөндіруші антигендер. Антигендер вирустык геномының және нысана-жасушалар геномының интеграциясында вирусөндіруші антигендердің акспрессиясы салдарыан жасушалық мембранада пайда болады. Осындай кешенді антигендер вирусқа қарсы иммунитеттің негізін құрайтын вируспен жқктырылған жасушаларға қарсы иммундық серпіліс шақырады.
Иесінің жасуша геномына онкогендердің құрылуы, олардың келесі белсенуі малигнизацияланған жасушаларда ісікерекшелік антигендерінің пайда болуына әкеледі және де кешенді антигендердің мысалы болып табылады. Осы антигендерге қарсы бағытталган иммундық жауап, ісікке қарсы иммунитеттің дамуының негізінде жатыр.
Кешендік антигендердің басқа маңызды түріне экзогендік гаптендердің (дәрі-дәрмек, олардың метаболиттері, тұрмыстық, онеркәсіптік, ауыл шаруашылық өнімдері, тағамдық бояулар, консервантгар, тұрақтағыштар және т.б.) ағзаның өзінің тасымалдаушы – нәруыздармен әрекептесуі нәтижесінде түзілген антигендер жатады. Осындай кешендік антигендер ағзада бөтентекті гаптендерге қарсы антиденелер түзілісін шақырады, бұл жағдай аллергиялық серпілістің (аллергияның тағамдық дәрілік және т. б. түрлері) пайда болуына, ал кейде аутоиммундық үрдістердің (бауыр циррозына әкелетін токсикалық гепатит) өршуіне әкеледі.
Кешенді антигендердін екі негізгі түрлері үшін «өзінікі» + «бөтендікі» қосындысы деген сипаттама тән.
Т-тәуелсіз және Т-тәуелді антигендер
Антигендердің мұндай екі түрге бөлінуі В-лимфоциттерде антидене түзілуінің шақыруына байланысты жүреді.
Тимус-тәуелсіз антигендер (Т-тәуелсіз) - Т-лимфоциттің және макрофагтардың көмегінсіз В-лимфоциттерде оздігінен антиденелердің түзілуін шақыратын антигендер.
Берілген антигендік детерминантқа арнайы В-лимфоцитгер антигенге тәуелді дифференциялануға түсу үшін (лимфобластқа айналып және сол антигендергс антидене түзетін плазмалық жасушалар клонына бастама беру) екі белгіні алу қажет: I - арнайы. II- пролиферативтік-дифференциялушы. Т-тәуелсіз антигендердің өздері В-лимфоциттерді екі белгімен қамтамасыз етеді. Бірінші - арнайы белгіні В-лимфоциттер иммуноглобулиндік антигеңді танушы рецепторлар көмегімен антигеннің гаптендік бөлігінен алады. Екінші - пролиферативтік - дифференңиялаушы белгіні В-лимфоциттср тасымалдаушылардан алады. Екінші белгінің берілуін қамтамасыз ету үшін тасымалдаушының құрылымы келесі талаптарға сай келуі керек:
• жоғары молекулалық салмақ;
• молекуланың қатаң сызықты құрылымы;
• молекула полиэлектролит болуы қажет (яғни аттас зарядталған химиялық топшалардан тұруы керек).
Табиғи антигендердің ішінде осы талаптарды қанағаттандыратындар бактериялық полиқанттар (БП) жэне липополиқанттар (ЛП). Олар негізгі Т-тәуелсіз табиғи антигендср болып табылады. Бактериялық полиқанатардан және липополиканттардан басқа табиғи Т-тәуелсіз антигендерге, мысалы, сальмонеллалардың антигендері, пневмококктық полиқанттар, ішек таяқшаларының полиқанттары жатады. Т-тәуелсіз жасанды антигендерге гаптенмен байланысқан полиэлектролиттер жатады. Т-тәуелсіз поликлондық антигендерге В-лимфоциттердің митогендері де (полиқанаттар, лаконос митогені және т.б.) жатады.
Т-тәуелсіз антигендер барлық табиғи антигендердің 10%-ын құрайды.
Табиғи антигендердің көпшілігі шамамен 90%-ы - нәруыздар, соңғы екі талапқа жауап бермейді. Олар тимустәуелді антигендер болып табылады. Т- тәуелді антигендерге: трансплантациялық, тіндік арнайы антигендер, сарысулық нәруыздар, бактериялық уыттар, бөгде эритроциттердің антигендері, көптеген вирус антигендері және тағы басқалары жатады.
Т-тәуелді антигендер (Т-тәуелді) - В-лимфоциттердің антидене түзілісіне міндетті түрде Т-лимфоциттер мен макрофагтардың қатысуын қажет ететін антигендер. Бұл антигенге қарсы сертліс генетикалық негізгі гистосәйкестік кешенімен кадағаланады.
Бұл кезде бірінші арнайы белгіні - В-лимфоциттер гаптеннен ішіды Екінші белгі В-лимфоциттерге Т-хелперлерден түседі. Т-хелперлер макрофагтармен кооперациялану кезінде антигеннің тасымалдаушысын танып, белсенеді және В-лимфоциттердің про-лиферациясы мен дифференциялануын шакыратын медиаторлар -лимфокиндерді бөледі. Ондай цитокиндер ИЛ-2, ИЛ-4, ИЛ-6, IFN-y (В-лимфоциттердің дифференциялануы мен өсуші факторлары) болып табылады. Оның ішінде маңызды рөл атқаратын ИЛ-2. Бұл лимфокиндер В-лимфоциттердің мембранасына әсер етіп, олардың екінші белгіні алуын қамтамасыз етеді. В-лимфоциттің клоны екінші белгіні алғаннан кейін көбейіп, кейін иммуноглобулиндер түзетін плазмалық жасушаға дифференцияланады.
Антигеннің тануы иесінің генотипіне байланысты. Иесінің кейбір антигендеріне жеке ареактивтілік дамуы мүмкін, яғни иесінің Т-лимфоцитімен танылмайды, бірақ В-лимфоцитімен клондары берілген гаптенге антидене түзу қабілеті болсада, ағзаға антиген енгізгенде антидененің түзілуі жүрмейді. Мысал ретінде, алғаш рет Ландштейнер ұсынған жасанды аитигендерді жасау тәжірибесін алуға болады.
Динитрофенол (ДНФ) антиген емес екені белгілі, бірақ табиғи нәруыздың (мысалы. альбуминмен), немесе жасанды полипептидтермен байланысқаннан кейін антигендік қасиетке ие болады. Нәтижесінде, тимустәуелді антиген ретінде танылатын конъюгат алынады. Байланысатын полипептидтің молекула салмағы неғұрлым көп болса, неғұрлым оның құрылымы қатты және ретті болса, соғұрлым алынған аитигеннің тимус тәуелділігі аз болады. Тасымалдаушының аминқышқылды құрамы маңызды, ол антигеннің "тануын" анықтайды. Осылайша, ДНФ коньюгаты (глу-ала-тир) теңіз шошқаларында ДНФ-ке антиденелер түзілуін ынталандырады, бірақ жеке ареактивтілік орны байқалуы мүмкін. ДНФ коньюгаты - бұқа сарысу альбумині де антидене түзілуін тудырады, ДНФ -полилизині ДНФ-ке антиденелер түзілуін ынталандырмайды. Яғни, жануарларда ДНФ-ке арнайы антиденелер түзетін лимфоциттердің клоны болады. Бұл түзілістің жүзеге асуы тасымалдаушының химиялық құрылымына, иесінің лимфоциттерінің генетикалық детерминантталған «тану» қабілетіне байланысты болады.
Теңіз доңыздары, динитрофенол мен А-тасымалдаушысы (ДНФ-А; А және В - әp түрлі химияық кұрамды тасымалдаушылар) коньюгатымен сенсибилизацияланған кезде ДНФ-В-мен емес, ДНФ-А-мен ғана жоғары сезімталдыктың баяу түрінің (Т-жасушалық серпіліс) терілік серпілісін беретіні дәлелденген. Бұл кезде ДНФ-А коньюгатымен иммунизациялану ДНФ-В мен әсерлесетін антиденелердің пайда болуына алып келеді. Сонымен, жасушалық иммунитет серпілістері тасымалдаушының арнайылығымен анықталады, ал гуморалдық жауап (антиденелер түзілісі) гаптенді арнайылығыеа ие.
Т-тәуелсіз антигендерге біріншілік иммундық жауап әдетте Т-тәуелдіге Карағанда әлсіздеу және жоғарғы шыңына ертерек жетеді. Екі жағдайда да негізінен lg М класына жататын антиденелер өндіріледі. Бірақ та Т-тәуелсіз және Т-тәуелді антигендерге екіншілік иммундық жауап әртүрлі болып келеді. Қайталама Т-тәуелсіз антиген енген кезде иммундық жауап.
IgM басым болатын біріншілік жауапқа ұқсас келеді, ал Т-тәуелді атигендерге екіншілік иммундық жауап біріншілікке қарағанда біршама күштірек болады және түзілетін антиденелердің көп бөлігін IgG құрайды.
Антигендердің негізгі қасиеттері
Заттарды антигендер ретінде сипаттайтын негізгі қасиеттерге жатады: бөгделік, антигендік, иммуногендік және арнайылық.
Бөгделік - ағзаның әр түріне немесе жеке индивидумдарга арнағган антигеннің өзгешелігін көрсететін генетикалык, тағайындалған жеке қасиеті. Антигеннің берілген ағзаға бөгделігі, иммундық жүйенің ағзаны биологиялық агрессиядан қорғау сияқты негізгі қызметімен байланысты. Агрессия жиі микроағзалар, вирустар, паразиттер және олар бөлетін токсиндер түрінде байқалады; берілген микроағзалар және оның өнімдері жоғарғы тірі жандарға бөгделік болып табылады. Эндогендік агрессия (ісіктердің өсуі) жасушалардың белгілі бір бөгделік қасиетке (мысалы, ісік жасушаларының бетінде ісікерекшелік антигендердің экспрессиясы) ие болуымен де байланысты. Барлық жағдайларда антиген ағзага «өзіндік емес» ретінде танылуы қажет. Нәтижесінде антиген бөтен субстанция сияқты, ағзаға өте қауіпті молекула түрінде көрінеді. Р.В. Петровтың анықтауы бойынша, «антигендер бұл бөтен генетикалық бағдарлама алып жүруші биологиялық заттар мен молекулалар».
Антигендік - заттардың қандай бір иммундық серпіліс шақыру мүмкіншілігі: көп немесе аз мөлшерде антидене түзілуін, күшті немесе әлсіз көлемдегі жасушалық иммундық серпілістер шақыратын заттар. Антигендік антигеннің химиялық кұрылысына, беткей орналасқан детерминантқа, антигендерге жауап беретін клон кұрастыратын, жасушалар санына және антиген енгізілген ағзаның түрлік сипатына байланысты. Антигендік қауіптіліктің ерте белгісі ретінде маңызды, себебі ағзаға түскен қауіпті заттардың әсері бірден көрінбейді, ағза олардың потенциалдық агрессиясын тек антигендік қасиетінің болуымен таниды.
Иммуногендік - антигеннің иммунитет тудыру қабілеті. Бұл ұғым негізінен, жұқпаларға иммунитет жағдайын қамтамасыз, ететін микроб және вирус антигендеріне қатысты айтылады. Мысалы, дизентерия қоздырғышының антигендігі өте жоғары, сондықтан өзіне қарсы күшті иммундық жауап туғызады, бірақ оған қарсы айқын иммунитет өндірілмейді, себебі ұзак өмір сүретін жерде жасушалары түзілмейді. Сүзек вакцинасының антигендігі мен иммуногендігі өте жоғары, оны енгізген кезде көп мөлшерде антиденелер түзіліп, қуатты иммунитет пайда болады.
Атигеннің иммуногендігін көрсететін маңызды қасиеті молекула мөлшері. Полимерлік молекуланың салмағы жоғарлаған сайын, иммуногендігі артады. Антигендердің иммуногендігі олардың құрылысына (зарядына, қош иісті сақинаның болуына, қаттылығына) және мөлшері мен олардың ағзаға енгізу жолына байланысты.
Арнайылық - бұл антигендердің бір-бірінен айырмашылығын көрсететін антигендік ерекшелік. Антигендердің иммундық ерекшеліктері макромолекуланың барлық денесімен емес, антигеннің бетінде болатын детерминанттардың қасиетімен, олардың саны және молекулаларда табиғи антигендердің орналасуымен анықталады. Ағзадағы әрбір жасуша өзінің антигендік ерекшелігімен анықтайтын жеке химиялық құрылыммен сипатталады.
Антигендік арнайлықтың келесі түрлері ажыратылады: түр-аралық (типтік арнайылық), топтық, тіндік, сатылық, органоидттық.
• Түр-аралық арнайылық жануарлардың қай түрге жататындығына, олардың генетикалық конститутацясына байланысты, яғни бұл ерекшелік, әр түрге жататын ағзалардың бір-бірінен айырмашылығын көрсетеді. Түр-аралық арнайылыққа қандай да болса арнайы антигендер емес, ағзада кездесетін көптеген заттар ие бола алады. Өзара жақын түрлерінде ұқсас түр-аралық арнайылық антитендері бар, ал алшақ түрлерінің антигендерінде - көп айырмашылықтары болады.
• Типтік арнайылық — түр-аралық арнайылық секілді ұғым, бірақ микроб түрлеріне қатысты қолданылады (серологиялық варианттары-сероварлар, бір түрдің ішіндегі антигеноварлар анықталады).
Топтық антигендік арнайылық - даралардың бір түрінің ішіндегі әртүрлі топтардың ерекшелігі. Мысалы ретінде, адам эритроциттерінің изоантигендік жүйесі жатады, олар 15-тен астам, ал құрамына 100 шамасында антигендер кіреді; олардың негізгісі қан тобындағы АВО жүйсенің изогемагглютиногендері. Лейкоциттердің изоантигендік жүйесі (HLA), мүшелер мен тіндердің ауыстырып салуында маңызды орын алады, ол антигендердің гистосәйкестік жүйесі деп аталады. Ағзаның мүшелерін ауыстырып салғанда (трансплантация) күшті гистосәйкестік антигендердің минималды айырмашылығына негізделіп, сәйкес донор мен реципиент таңдалады. Гранулоциттердің және тромбоциттердің изоантигендік жүйесі гемотрансфузия мен трансплантация кезінде маңызы бар. Изоантигендердің болуы ағзаның түрішілік жеке дара ерекшеліктерінің дәлелі болып табылады.
• Тіндік арнайылық — бір ағзаның әр түрлі тіндеріндегі антигендік айырмашылық (миокард, өкпе, бауыр және т.б. антигендері).
• Сатылық арнайылық - әр даму сатысында тұрған жасушалардағы антигендік айырмашылығы. Мысал ретінде, эмбрион интигендерін (а-фетопрогеин немесе сүйек кемігінің бағаналы жасушаларында және В-лимфоциттердің барлық дифференциялану кезеңдерінде болмайтын плазмалық жасушалардың антигені - РС-антнгенін) алуға болады. РС-антигені, тек антидене түзу кезінде плазмалық жасушаларда пайда болады.
• Антигендердің органоидтық арнайылығы - әртүрлі жасушалар органоидтарының антигендік айырмашылығы (ядро, митохондрия, және т.б.).
Қорыта келе, әрбір тірі жасушалар өздерінің антигендік құрылысы бойынша, бұл ағзаға жатпайтын кез-келген басқа тірі жасушаларынан ерекшеленеді. Неғұрлым генетикалық туысқандығы алшақ болса, соғұрлым антигендік айырмашылығы көп болады.
Антигендер құрамы мен әсер ету механизмін зерттеудегі болған жетістіктер, қазіргі уақытта алдын ала белгілі қасиеті бар жасанды антигендерді жасау мүмкіндігін беріп отыр. Ол керек антигендік детерминанттарға антидене түзілісін жоғарылату, жасушалық кооперация үрдісін күшейту немесе тежеу, сәйкес антигенге төзімділікті шақыру. Осы қағидалар цитотоксикалық және цитостатикалық әсері жок жаңа иммунды депрессанттар жасауға пайдасын тигізіп отыр және арнайы қасиеті бар вакцина жасауға да мүмкіндік береді.
Дата добавления: 2016-01-04; просмотров: 1; Мы поможем в написании вашей работы! |
Мы поможем в написании ваших работ!