Биологиядағы белгісіздіктің салдарлары ЖОК
32. Пригожин принципі. Термодинамикалық тепе –теңдікте энтропия максимум, бос қуат және жұмыс =0. Сырттан көмек керек емес. Градиент жоқ. Классикалық термодинамика тепе теңдік күйлерін сипаттаумен айналысады, оның тепе теңдік термодинамикасы деген екінші атауы да бар. Классикалық термодинамика оқшауландырылған және тұйық жүйелерді сипаттаумен айналысады. Тұйық жүйелерде сыртқы ортаның салмағымен емес, қуатымен алмасатын жүйелерді атайды. Классикалық термодинамика физикалық теориялардың ішінде ең бір жетілдірілген теория. Сондықтан оның негізгі ұғымдары туралы айқын түсінік теорияның өзін және оның практикалық іс әрекетте құрылымдық түрде қолданылуын түсінуде елеулі рөл атқарады. Термодинамикалық жылу ұғымының астарында бір шама шектеулі кеңістікте қамтылған макроскопиялық дене бар. Термодинамикалық жүйелер қоршаған ортамен алмасу сипаты бойынша оқшауланған, тұйық және ашық түрлерге жіктеледі. Бөлектендірілген жүйелер деп сыртқы ортамен салмағымен де, қуатымен де алмаспайтын жүйелерді айтады.
Термодинамикалық тепе-теңдіктің жоқ болуына қарамастан жүйенің ұзақ уақыт бойына өзінің кейбір физикалық және химиялық қасиеттерін сақтап тұру қасиеті стационар күй деп аталады.Стационарлық күй ашық жүйеге тән болады.Жүйе стационарлық күйге ие болу үшін ол жүйеге сырттан зат және энергия келіп түсуі керек те,сонан кейін жүйеден сыртқа зат пен энергия шығып отыруы керек.Олай болса биологиялық организм стационар күйде болады.Стационар күйде қайтымсыз процестер жүреді.Биологиялық организм үнемі өзін қоршаған ортадан зат пен энергия алады,және оны қоршаған ортаға шығарып отырады.Қайтымсыз процестер энтропияның өсуіне әкеліп соғады,ашық жүйенің стационар күйін тұрақты және тұрақсыз емес деп бөлуге болады.Тұрақты стационар күй энтропия өзгерісі жылдамдығының ең аз мәніне ие болады.Тірі организм тұрақты стационар күйдің бір дәлелі бола алады,егер сыртқы ортаның өзгеруіне байланысты организм стационарлық күйде тұра алатын болса,онда организм осы ортаға үйренеді де өмір сүрее береді. Пригожин принципі? 
бұл Пригожин формуласы деп аталады.Бұл өрнек организм мен сыртқы ортаның энтропия алмасуының теңдігін көрсетеді.Ал стационар күй үшін S=conct, 
=0 екенін еске алсақ 
= 
бұдан көріп отырғанымыздай стационар күй үшін энтропия өзгерісі нөлге тең болмайды,стационар күйде заттар алмасуы үздіксіз жүріп отырады. Сыртқы өлшемдер анық болған кездегі стационарлық куйдегі жүйедегі энтропияның өну жылдамдығын уақыт бойынша тұрақты және көлем боййынша кіші. Егер жүйе қандайда бір себеппен стационарлық күйден шығарылған болса энтропия өсуінің үлестік жылдамдығы ең кіші мәнге ие болмайынша өзгере береді. Термодинамикалық тепе- теңдік күйде заттар алмасуы үнемі жүріп отырады, термодинамикалық тепе теңдік жағдайында энтропия максимал,бос қуат яағни df=0,сырттан көмек сұрамайды келмейді градиенті жоқ,ретсіздік максимал болады.Ал стационар күйде энтропия максимал емес минимум дәрежеде,юос қуаты 0 ден көп болады,сыырттан көмек қажет етеді,градиент бар,қайтымды оң байланыс болады.Стационарлық күйді сақтау үшін сырттан қуат аламыз,ішеі қайтымды оң байланыс бар. Бұл күйде макроскопиялық үдерістер тепе- теңдіік күйіндегідей тоқтамайды, тұрақты жылдамдықпен жүріп тұрады. Сызықтық қайтымсыз үдерістер термодинамикасында стационарлық күй экстремалды принциппен сипаттала алады.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
33. Тұрақсыз стационарлық жағдай. Термодинамикалық тепе-теңдіктің жоқ болуына қарамастан жүйенің ұзақ уақыт бойына өзінің кейбір физикалық және химиялық қасиеттерін сақтап тұру қасиеті стационар күй деп аталады.Стационарлық күй ашық жүйеге тән болады.Жүйе стационарлық күйге ие болу үшін ол жүйеге сырттан зат және энергия келіп түсуі керек те,сонан кейін жүйеден сыртқа зат пен энергия шығып отыруы керек.Олай болса биологиялық организм стационар күйде болады.Стационар күйде қайтымсыз процестер жүреді.Биологиялық организм үнемі өзін қоршаған ортадан зат пен энергия алады,және оны қоршаған ортаға шығарып отырады.Қайтымсыз процестер энтропияның өсуіне әкеліп соғады,ашық жүйенің стационар күйін тұрақты және тұрақсыз емес деп бөлуге болады. Тұрақсыз стаци/лы күй.Бұл автостабилизация стационарлық теп- теңдік күйде тұрақты. Аутостабилизация бұл өзін өзі реттеу принципіі. Мысалы адам қатты ысықтаганда суды көп ішедіі сол кезде стационарлық күй өзгереді. Өйткени ол сырттан келген жұмысты жақсарту үшін. Егер стресс көп әсет етсе стационарлық күй тұрақсыз болады. Тұрақты емес стационарлық күйде Ле Шателье Браун принципі жұмыс жасамайды. Яғни қайтымды оң байланыс болмайды. Бұл жүйе орындалмағаннан кейін қайтымды теріс байланыс пайда болады. Өзгерісті асқындырады, ішкі қуаты жетпейді орнына келу үшін сырттан көмек керек. Тұрақты стационарлық күйден шығуға болмайды. Тұрақты емес стационарлық күйде қайтымды оң байланыс болмайды. Бұл күй орындалмағаннан кейін қайтымды теріс байланыс пайда болады. Сұйықтық қабатының төменгі беті тжоғары бет температурасы деп қарағанда анғұрлым жоғары берілген температураға дейін ысыйды. Температураларадыңқоса берілген градиентті біршама ауысу тұсындағы мәнге жеткен стационарлық күй тұрақсыз болып кетеді. Молекулалар тобының когарентті яғни үйлескен қозғалысына сәйкес келетін конвекция туындайды. Осының жылу тасымы ұлғайады. Жүйедегі энтропияның өнуі өсе түседі. Сұйықтықтың конвективті қозғалысы жүйенің күрделі кеңістіктіік түрде ұйымдастырылуын туғызады. Стационарлық күйдің спонтанды өз өзін ұйымдастыру құрылысына әкелетін тұрақсыздығының тағы бір айқын мысалы Бенар тұрақсыздығы болып табылады. Ол тік градиентті температураға ие сұйықтықтың көлденең қабатында туындайды. Осының жылу тасымы ұлғайады. Жүйедегі энтропияның өнуі өсе түседі. Сұйықтықтың конвективті қозғалысы жүйенің күрделі кеңістіктіік түрде ұйымдастырылуын туғызады. Стационарлық күйдің спонтанды өз өзін ұйымдастыру құрылысына әкелетін тұрақсыздығының тағы бір айқын мысалы Бенар тұрақсыздығы болып табылады. Ол тік градиентті температураға ие сұйықтықтың көлденең қабатында туындайды. Ле Шателье Браун приципі. Тұрақсыз стаци/лы күй.Бұл автостабилизация стационарлық теп- теңдік күйде тұрақты. Аутостабилизация бұл өзін өзі реттеу принципіі. Мысалы адам қатты ысықтаганда суды көп ішедіі сол кезде стационарлық күй өзгереді. Өйткени ол сырттан келген жұмысты жақсарту үшін. Егер стресс көп әсет етсе стационарлық күй тұрақсыз болады. Тұрақты емес стационарлық күйде Ле Шателье Браун принципі жұмыс жасамайды. Яғни қайтымды оң байланыс болмайды. Бұл жүйе орындалмағаннан кейін қайтымды теріс байланыс пайда болады. Өзгерісті асқындырады, ішкі қуаты жетпейді орнына келу үшін сырттан көмек керек. Тұрақты стационарлық күйден шығуға болмайды.
|
|
|
34. Биокибернетика. Мысалдар. Теориялық биология-биожүйелер функцияларын реттеу,үлгілеу ж/е оларды басқарудың жаңа жолдарын іздестірудің негізін қалайды.Ол биологиялық құбылыстар мен процестердің түсіну жолдарының теориялық негіздері жөнінде мағұлыматтар қалыптастыру:теориялық биологияның негізгі заңдары мен аксиомалары мен таныстыру.Теориялық биологияның пән аралық ж/е іргелік ғылым болуына байланысты оның мазмұны жекеленген заңдар мен болжамдарды ғана есте сақтаумен қанағаттанбай керісінше,оларды түсінуді физикадан, математикадан, информатикадан, химиядан, биофизикадан, биохимиядан, молекулалық биологиядан, эволюциялық биологиядан, зоологиядан, ботаникадан, генетикадан, физиологиядан,гистологиядан, экологиядан, микробиология ж/е т.б. пәндерденн жұмыстарынан алынған т еориялық ж/е тәжірибелік мәліметтермен тығыз байланыста. Биологиялық эксперименттердегі кибернетикалық биоэнергетикық, математикық ж/е физика-химиялық үлгілеу –бұл пәндердің өзара байланыстылығы мен олардың теориялық жағынан ұгынуды қамтамасыз етеді.Теориялық биологияның заңдар жүйесі жалпы биологияға да ортақ болуы шарт, Яғни жалың философиялық ұғымнан жалпы биологиялық қасиеттерді қамтиды. Кибернетикалық жүйенің құрамына каналдармен байланысқан бағыныңқы жол бағынышты бөлімдер кіреді.Өзін –өзі реттейтін жүйеде басқарушы ж/е бағынңқы жүйелер арасында тура ж/е кері байланыс болады. Басқару құрылымына сәйкес объектілерді басқарады. А.И.Берг бойынша басқару жүйені бір күйден екінші күйге оның ауыспалы қасиетіне әсер ете отырып көшіру процесі.Басқарудың кез-келген объктісі қандайда бір басқарылу шамасымен сипатталады.Мысылы:қан мен қан айналу жүйесі басқару объектілері ретінде оның мынадай басқарылатын шамасы белгілі: қан қысымы,осмостық қысым,глюкозаның концентрациясы,қандағы оттегі т.б. Басқару объктісі – динамикалық жүйе:оның басқарылатын шамасы түрлі ауытқулардың нәтижесінде өзгеруге бейім тұрады.Өзгерістерге ұшырау деп кез келген сыртқы факторлардың басқару объектілеріне әсер етуі нәтижесінде реттелетін шамаларда өзгерістердің п.б. құбылыстарын айтамыз.М: қандағы глюкоза концентрациясының мөлшерінің өзгеріске ұшырауы бауырдан н/е ішектен қанға өтетін глюкоза деңгейіне байланысты. Егер реттелінетін шаманың бағдарламалық маңызы уақыт функциясы болса онда басқаруды жүзеге асыратын бағдарлама статикалық болуы мүмкін.Басқарудың кез келген жүрісі үш түрлі ерекшеліктермен сипатталуы мүмкін.1.Басқару сигналдары жүйенің басқару ж/е басқарылу бөліктері арқылы келіп түседі,жүйенің осы екі бөлігінің арасындағы тура байланыс.2.Жүйенің басқарылуы ж/е басқару бөліктерінің арасындағы кері байланыс.Бұл байланыс басқару процестерін бақылап,оған түзетулер енгізеді.3.Басқарылатын объектілердің жағдайы туралы кері байланыс каналы арқылы келіп түсетін ақпараттың қңделіп салыстыру аппаратының көмегімен басқару сигналына айналды.Организмдегі барлық процестер реттелінеді ж/е реттеуу процесттері кері байланыс негізінде жүзеге асады.Кері байланыс негізіндегі реттеу ппроцестері организмдік құрылмдардың барлық деңгейінде:бүтіндей организм деңгейінде,құрылымдардың молекулалық ж/е жүйелік деңгейлерінде кездеседі.
35. Адамның қалыптасуы мен дамуындағы еңбектің ролі. К. Маркс пен Ф. Энгельс адам мен жануарлардың арасындағы физикалық та, психикалық та тұрғыдағы түбегейлі айырмашылық еңбекпен тү-сіндіріледі деп атап көрсетеді. Еңбек адамның дене бітімін жетілдіріп қана қойған жоқ, сонымен бірге оның психикалық жетілуінің, сананың қалыптасуы мен дамуының негізгі факторы болып табылды.Сонымен қатар еңбек адамды қоғамдық тіршілік иесіне айналдырды, биологиялық жан иесі еңбектің арқасында адам дәрежесіне көтерілді..Марксизм-ленинизм классиктерінің үйреткеніндей, еңбек әуел бастан-ақ қоғамдық сипат алған, яғни бірлесіп әрекет жасауды талап етеді, әр түрлі істі келісе отырып шешуді және басқаруды қажет қылды.Жануарлар табыны еңбектің арқасында ғана адам қоғамына айналды. Табында көрсетілетін болмашы өзара комек ынтымақтастық дәрежесіне дейін өсті. Адам еңбек процесінде тек қана табиғатпен қатынасқа түсіп қоймайды, сондай-ақ бір-бірімен де қатынас жасайтын болады.Олардың табиғатпен арадағы қатынасы енді өндірістік мақсаттарға орай ғана жасалады.Сөйтіп, өндіріс процесінде әр түрлі ассоциацияларды (бірлестіктерді) қалыптастыратын өзара тәуелді қатынастар пайда болады.Адам өз өмірінің жалғасып, келе жатқаны үшін де бүкіл Жер бетіне мекендеп отырғаны үшін де еңбекке борышты.Қоғамдық өндірістің арқасында ол алдымен жасқана, кейінірек батыл түрде айналасындағы табиғатты өз қажетіне жарата бастады және осыдан соң әр түрлі климаттық жағдайларда өмір сүруге бейімделді. Ең бастысы, өндіріс, ең қарапайым еңбек құралдарын жа-саудан бастап табиғат ерекшеліктерін материалдардың қарсыласуын, механика заңдарын адамның алдына жайып салды.Сонымен, еңбекте сыртқы дүниені тану құралы ретіндегі сана қалыптасады.Еңбекте адам өзін-өзі таниды, өзінің табиғи күшін алдына қойған міндеті мен еңбек материалдарына қарай реттей білуге үйренеді.Демек, еңбекте өзіндік сана-сезім де қалыптасады. Адамның сыртқы табиғатты және өзін-өзі тануы ендігі жерде адам өзі жасап жатқан және саналы түрде жетілдіріп жатқан қоғамдық өндіріске енді өз тарапынан үлкен ықпал жасай бастады.Еңбек жұмыс атқаратын органдар — бас пен қолды жетілдірді.Адамның қолы сан салалы әрі өте нәзік еңбек операцияларының арқасында өз дамуының шыңына жетті.Және теқ қана еңбек органы болып қалмады, сонымен бірге таным құралына, ақырында, творчестволық құралға айналды.Іс үстіндегі шебердің қолы қолына жұқпайтынын көріп таң-тамаша қаламыз, мүсінші мен суретшінің қолы өнердің ғажап туындыларын дүниеге келтіреді, ал музыканттың қолы шектерден сиқырлы үн төгеді.Адамның миы анатомиялық тұрғысынан гөрі ойлау жағынан әбден жетілді, өйткені еңбек адамның алдына нақ осы еңбекте шешілуге тиісті проблемаларды үнемі қойып келді (қойып та отыр).Ойлау қабілеті қалыптасты, ал ол өз тарапынан еңбектің одан әрі жетілдіріле түсуіне жағдай туғызды. Сөйтіп, адам еңбектің көмегімен өзін айнала қоршаған табиғатты ғана өзгертіп қойған жоқ, сонымен бірге өзі де өзгеріп, дами берді. Бұл жөнінде К. Маркс былай деп жазған болатын: «Еңбек дегеніміз алдымен адам мен табиғат арасындағы процесс, мұнда адам өз қызметі арқылы өзі мен табиғат арасында заттардың алмасуына себепкер болады, оны реттеп, бақылап отырады. Табиғат затына адамның өзі табиғат күші ретінде қарсы тұрады.Табиғат затын өз басының тіршілік етуіне жарамды формада иемдену үшін адам өз тәнінің табиғи күштерін қолдары мен аяқтарын, ақыл-ойы мен саусақтарын қимылға келтіреді. Осындай қимыл арқылы сыртқы табиғатқа әсер ете отырып, оны өзгерте отырып, адам сонымен бірге өз басының жаратылысын да өзгертеді. Ол осында мүлгіп жатқан күш-қабілеттерді өршітеді де, бұл күштердің құбылысын өз өктемдігіне бағындырады». Қоғамдық өндіріс қажеттілікті қанағаттандыру заттарын жасай отырып, жаңа қажеттіліктерді де туғызды және оларды жетілдіріп те отырды.Тіпті ең қарапайым деген табиғи қажеттіліктің өзі адамға тән сипат алады және әсіресе олардың эстетикалық бейнелену бағытында барған сайын әдетке айнала береді.Адам өзі өлтірген аңның терісіне қанағаттана алмайтын болды, ендігі жерде әр түрлі безендірулермен киім тігіп кие бастады.Ол, сондай-ақ тұратын мекен-жайын, еңбек құралдарын тағы басқаларды да жетілдіре түсті. Адамның психикалық дамуында алғашқы адамдардың қоғамдық санасында бейнеленген өндірістік қатынастардың маңызы зор болды.Қалыптасып келе жатқан қоғамдық сана өз тарапынан, жеке адамдар санасында өзінің таңбасын қалдырып отырды.
36. Биохимиялық процестердің жүйелік-құрылымдық заңы. Мысалдар. Кез келген тірі организм өзін-өзі реттеп, көбейе алатын және үнемі жаңарып отыратын ашық жүйе. Мұнда жүретін биохимиялық процестер кеңістік-уақыт жөнінен қатаң тәртіпке келтірілген және өзін-өзі жаңартып отыруға, көбеюге бейім біртұтас жүйе. Тірі жүйелердің ашық жүйе екендіктері олардың қоршаған ортамен зат, энергия және ақпарат алмасуларынан көрінеді.Тірі жүйенің өзін-өзі жаңартуы организмнің ескірген заттардан жаңадан түзілген заттармен үзбей алмастырып отыруымен байланысты. Бұл процес жүйенің өзін-өзі сақтауын қамтамасыз етуге зор роль атқарады, өзін-өзі реттеушілік процесі тірі жүйенің өзін-өзі сақтауына бағытталған қажетті жағдайларды туғызып, үздіксіз қызмет атқаруын бақылайды.Тірі жүйенің өсіп-дамуы мен көбеюі табиғи сұрыптаудың бақылауында болады. Ол тірі дененің құрылымдық-функционалдық құрылысын, оның жалпы биологиялық және жекедара немесе тарихи дамуындағы өзін-өзі сақтау қабілетін қамтамасыз етеді. Тірі жүйенің дамуы мен көбеюінің негізгі себептері нуклеин қышқылдары мен белок молекулаларының функционалдық құрылысы мен қартаюына және тірі дененің жаңарып отыруы мен зат алмасу процестеріне байланысты.Тірі жүйенің активтілігі оның зат, энергия және ақпараттар алмасу қарқындылығы мен тітіркену қабілетінен және бейімдеушілік ферменттерін түзуі мен иммундық реакциялар және мінез-құлқының активті формаларынан көрінеді.Тірі денелердегі заттардың өзгерістері түзу бағытты және тармақталған тізбек, тұйықталған цикл және биохимиялық реакциялар торы тәрізді көпсатылы катализдік процестер түрінде байқалады.Бұл реакциялар жүйесінің ретке келтірілуі ферменттер биосинтезінің индукциясы мен репрессиясын метаболизмдік бақылаудың генетикалық механизмі кері байланыс (принципі бойынша әрекет) ететін аталған метаболизмнің жүйелілік-реттелушілік факторларының функциясы организмнің сақталуы мен даму процесіне бағындырылған. Егер Энгельстің бірінші заңы тірі материяның субстанциялық, заттық қасиеттерін сипаттайтын болса, Берталанфи заңы тірі дененің функционалдық қасиеттерін, яғни онда жүріп жатқан физиологиялық және биохимиялық процестердің жалпы қасиеттерін қарастырады. Организмнің ашық жүйе екендігін ескере отырып, оның тіршілік етуі үшін сыртқы ортамен зат және энергия алмасу қажеттілігін ұмытпау қажет. Осыған байланысты кейбір жалпылама ойлар мен фактілерді еске салуды жөн көрдік.Автотрофты организмдердің қоректік заттарына негізінен – СО2, аммоний иондары, азот, фосфор қышқылдары, K+, Ca2+, Na+сияқты неорганикалық қосылыстар енеді. Ал, микроэлементтер болса (Fe, Mg, Mn, B, Cu, Zn және т.б.) аз мөлшерде қажет. Автотрофты организмдердің негізгі топтарын өсімдіктер құрайды, олар үшін энергия көзі-күннің жарық энергиясы, сондықтан оларды фототрофты организмдер деп атаған. Жасыл өсімдіктерден басқа оларға көкжасылбалдырлар мен фотосинтездеуші бактериялар да жатады. Автотрофты организмдердің негізгі бөлігін энергиясы неорганикалық қосылыстардың өзгеру процесінде алатын хемотрофты бакериялар құрайды.Гетеротрофты организмдер белок, май, көмірсу, витаминдер сияқты органикалық қосылыстармен қоректенеді.Бұл организмдерге автотрофтылар сияқты калий, кальций, натрий және микроэлементтер сияқты неорганикалық қосылыстар қажет. Гетеротрофты организмдерге барлық жануарлар, саңырауқұлақтар мен көптеген микроорганизмдер жатады.Гетеротрофты организмдер үшін азоттың негізгі көзі –белоктар, ал автотрофтар үшін азот қышқылының тұзы мен аммоний. Дегенмен кейбір микроорганизмдер молекулалық азотты сіңіруге қабілетті келеді. Оларға түйін бактериялары, азотобактериялар, азот түзуші көкжасыл балдырларжатады.Организмнің сусыздануы өлімге әкеліп соғатыны белгілі. Дегенмен, көптеген түрлер ондай құбылыстарға берілмей, тіршілік мерзімін ұзақ мерзімге сақтай алады. Ондай құбылысты анабиоз деп атайды.Биохимиялық процестердің жүйелік құрылымына кері байланыс негізінде реттеу принципінің маңызы зор, кері байланыс деп жүйелер функциясының нәтижесінің сол функциясының өзіне әсерін айтады. Мысалы, биохимиялық процестердің кері байланыс реакция өнімінің осы реакциясының барысына әсері негізінде бейнеленеді. Тірі жүйелерде биохимиялық процестердің барысын оның өзінің өнімінің әлсірететін кері әсерінің маңызы зор. Тегіс кері әсер функционалдық жүйені тұрақтандырып, оның қызметіне тұрақтылық қасиет береді.Организмнің биохимиялық тұрақтылығы абсолютті емес, керісінше, ондай жүйе тұрақты түрдегі теңгермелі емес жағдайда болуы мүмкін.Биохимиялық реакциялардың жүйелік құрылымдық заңы биологиялық эволюция және организмнің жеке-дара даму заңдарымен логикалық байланыста, өйткені жүйелі құрылымдар даму принципі ұғымынан туындайды. Бұл заңды түсінуге тіршіліктің генетикалық, кибернетикалық талдаулары мүмкіндік береді.
37. Онтогенездің біртұтастық заңы. Организмнің біртұтастығы – оның ішкі дүниесінің бірлігі, салыстырмалы түрдегі дербестігі мен оның жеке бөліктерінің өзара бір-біріне тәуелсіздігі. Сонымен, онтогенез дегеніміз біртұтастық жағдайда сатылай алмасады. Нәтижесінде бір салаға тоқтаған бірлігі. Жеке-дара дамудың біртұтастығымен органикалық мақсатқа сәйкестік байқалады. Онтогенездің біртұтастығы цитогенетикалық, морфологиялық, гормондық, ал, көпшілік жануарларда нейрогуморальдық жүйелілік-реттеушілік факторлардың әсеріне негізделген. Бұл факторлар, кері байланыс жолымен әсер ете отырып, организмнің дамуымен тіршілік әрекетін үйлестіреді. Біртұтастық қасиет әртүрлі түрдің өкілдері мен түрлі особьтары үшін түрліше болып келеді. Өсімдіктердегі біртұтастық қасиет жануарларға қарағанда аз деңгейде байқалады. Регенерация процесінде біртұтастық заңы артады. Онтогенез бен филогенез процесіндегі құрылымның күрделене түсуі мен организмнің жүйелілік-реттеушілік факторларының үйлестіруші функциясының күшеюі біртұтастық принципінің күшейгенін көрсетеді. Сондықтан біртұтастық қасиеті организмнің жеке-даралық дамуында ғана емес, тарихи дамуында да сақталады. Біртұтастықты бұзуға себепші болатын өзгерістерді сұрыптау ығыстырып отырады. Ғылым тарихында неміс эмбриологі Гаис Дриштың атымен (1867-1914) байланысқан теориялық биология заңы бойынша организмнің жеке-дара дамуы – біртұтас, бөлінбейтін процесс және келешектегі әрбір дамитын элементті тұтастай алғанда оның функциясы. Барлық организмдердің жеке-дара дамуы – сатылы процесс. Вирустарда сатылылық тіршілік циклымен, олардың репродукциясымен және бір клеткадан басқа клеткаға өтілуімен байланысты. Бірклеткалардың жеке-даралық дамуы – митоз, бөліне алады, ДНҚ синтездеу және бөлінуден кейінгі сияқты фазалардан тұрады. Көптеген өсімдіктердің онтогенездің ұрпақ ауысу стадиялары байқалады (жыныстық және жыныссыз). Өсімдіктерде, әсіресе жануарларда эмбриологиялық, жастық, толу және қартаю кезеңдері анық ажыратылған. Даму кезеңдері мен тұтастық деңгейіне сәйкес: 1) бөлінетін клеткаларға тән – цитогенетикалық біртұтастық, 2) жұмыртқаның физикалық бөлінуін, дифференциясын, морфогенезі мен ұрықтың ұрық қабығымен өсуін – эмбрионалдық біртұтастық; 3) жастық пен толу кезеңдерін анықтайтын – постэмбриональдық онтогенездік біртұтастық; 4) кәрілік кезеңіндегі организмнің инволюциялық дамуын қамтитын инволюциялық біртұтастық. Біртұтастықтың әрбір деңгейіне тән өзінің жүйелік реттеушілік факторлар жиынтығы болады. Цитогенетикалық біртұтастылықта, бөліну кезіндегі клеткаларда негізгі реттеушілік функцияны цитоплазмалық бақылау, одан кейін ДНҚ, РНҚ мен белок арасындағы өзара әрекеттестік атқарады. Эмбриональдық біртұтастықта процеске белоктардың қатысуымен клетка және тканьдердің өзара әрекеттестіктерінде байқалатын реттеудің морфогенетикалық жүйесі іске қосылады. Жоғары сатыдағы өсімдіктерде генеративтік мүшелер қалыптасатын жапырақтар мен тамырдың сабақпен өзара қарым-қатынасының маңызы зор. Өзара әрекеттестіктер қоректік заттардың қозғалысына әсер етумен қатар гормондық реттеу мен өсімдіктердің тітіркену процестерін қамтамасыз етеді. Жануарлардың постэмбриональдық кезеңдерінде біртұтастықты сақтау үшін нейрогуморальдық және гормондық реттеудің маңызы зор. Жүйелік-реттеушілік факторлар организмнің салыстырмалы тұрақтылығы мен өз ұқсастықтарын сақтаумен қатар оның дамуын қамтамасыз етеді. Бұл көріністермен қатар дамудың жоғарғы тармақтарына тән қасиеттерімен бірге төменгі тармақтары қартаю-кезеңдерінде жүйелік кері құрымдылық процестері байқалады.
Дата добавления: 2016-01-04; просмотров: 1; Мы поможем в написании вашей работы! |
Мы поможем в написании ваших работ!