Тірі материя құрылысының негізгі формалары туралы.

Жер бетіндегі тіршіліктің қалыптасуы адамзаттан вирустарға дейінгі аралықты қамтиды. Бұл көптүрлілік иерархиялық топтарды,яғни әртүрлі рангалы таксондар-табиғи таксондар жүйелерін қалыптастырады.Биологиялық патшалықты классификациялау құрылымдық морфологиялық критерийлерге негізделген болуы қажет, осыған байланысты тірі материя құрылысының 1. Ацеллюлярлы 2.квазицеллюлярлы 3.протоцеллюлярлы 4.моноцеллюлярлы 5.полицеллюлярлы (целлюла-клетка) сияқты негізгі формаларын ажыратуға болады. Ацеллюлярлық құрылымдар вирустар мен олардың гипотетикалық аналогтарына ж/е И.А. Опариннің тіршіліктің пайда болуы теориясындағы концервативтік белок тамшыларына тән.Биологиялық объектілердің бұл аралас топтары протобионттар патшалығын құрайды. Квазицеллюлярлық құрылымдар жабынды қабығы болмайтын ұсақ бактериялар-микоплазмаға тән. Осы тәріздес топтағы организмдер эволюциялық дамудың нәтижесінде археобионттар патшалығының өтпелі кезеңіндегі түрлі протобионттардан п.б. ықтимал. Протоцеллюлярлық құрылымдар (алғашқы клеткалар)-нағыз бактериялар,мұндай қасиеттер археобактериялар мен цианобактерияларға тән.Протоц/қ құрылымдар археобионттар ж/е олардың кейбіреулерінде клетка қабығы п.б. байланысты клетка көлемінің үлкеюі негізінде п.б. Бұл топтағылар протокариоттар н/е бактериялар патшалығын құрайды. Эукариоттардан жоғары деңгейде тұрған моно-ж/е полоцеллюлярлы құрылымдар (бір ж/е көп клеткалы) прокариоттардың түрлі өкілдерінің симбиоздық эволюциясы нәтижесінде п.б.Мұның өзі төменгі эукариоттарды біріктіретін зоофитоидтар патшалығын туындатты.Жоғары сатылы өсімдіктер мен клеткалы жануарлар патшалығы олардың түрлі деңгейдегі патшалығынан п.б.Бұл гипотездік схема филогенетикалық туыстығы жағынан өз-ара бір-бірімен тығыз байланысты тірі материяның құрылымдық формаларын тұтастай қамтып отыр.Тіршіліктің біртұтастығы мен көптүрлілігі жөніндегі заңдылық организмдердің жекелік дамуындағы кейбір ерекшеліктерімен байқалады. Жасуша - тірі ағзалардың (вирустардан басқа) құрылымының ең қарапайым бөлігі, құрылысы мен тіршілігінің негізі; жеке тіршілік ете алатын қарапайым тірі жүйе. Жасуша өз алдына жеке ағза ретінде (бактерияда, қарапайымдарда, кейбір балдырлар мен саңырауқұлақтарда) немесе көп жасушалы жануарлар, өсімдіктер және саңырауқұлақтардың тіндері мен ұлпаларының құрамында кездеседі. Тек вирустардың тіршілігі жасушасыз формада өтеді. «Клетка» терминін ғылымға 1665 жылы ағылшын жаратылыстанушысы Р.Гук (1635 – 1703) енгізген. Тіршілікті Клетка тұрғысынан зерттеу – қазіргі заманғы биологиялық зерттеулердің негізі. Клетканың диаметрі 0,1 – 0,25 мкм-ден (кейбір бактерияларда) 155 мм-ге (түйеқұстың жұмыртқасы) дейін жетеді. Көпшілік эукариотты азғалар Клеткасының диаметрі 10 – 100 мкм шамасында. Жаңа туған жас сәбилерде – 2×1012 Клетка, ал ересек адамның ағзасында – 1014 Клетка болса, ағзаның кейбір тіндерінде Клетка саны өмір бойына тұрақты болады. Клетканың тірі заты – протоплазма. Ол биол. мембраналармен (жарғақтармен) шектелген биополимерлердің тәртіптелген құрылымдық жүйелері – цитоплазма және ядродан тұрады. Клетка ядросының құрамындағы әмбебап органоидты хромосома, ал цитоплазма құрамындағыларды – рибосома, митохондрия, эндоплазмалық тор, Гольджи кешені, лизосома, клеткалық мембрана деп атайды. Рибосома Клеткадағы ақуыздың түзілуін қамтамасыз етеді, ақуыз синтезі орт. деп қаралады. Оның диаметрі 20 – 25 нм. Рибосома цитоплазмада бос күйінде де, жалғасқан түрде де, сондай-ақ барлық тірі ағзалардың Клеткасында кездеседі. Цитоплазма – ядроны қоршап жатқан Клетка бөлігі. Оның құрамындағы химиялық макро және микроэлементтерден күрделі органикалық қосылыстар (ақуыздар, көмірсулар, липидтер, нуклеин қышқылдары, гормондар, ферменттер, витаминдер, тағы басқа) және минералдық заттар түзіледі. Митохондрия – Клетканың тыныс алу процесін қамтамасыз ететін органоид. Митохондрияның ұзындығы 10 мкм-дей, диаметрі 0,2 – 1 мкм, саны 1-ден 100 мыңға дейін болады. Клеткадағы негізгі энергия тасушы зат – аденозин үш фосфор қышқылы. Бактерия, көк-жасыл балдырлар, т.б. тыныс алу процесін Клетка мембранасы атқаратын ағзаларда митохондрия болмайды. Ядро – ағзадағы ақуыздық алмасуды реттеу арқылы тұқым қуалаушылық қасиеттерді ұрпақтан ұрпаққа жеткізетін жасушаның негізгі бөлігі.Эндоплазмалық тор – цитоплазмадағы көпіршіктердің, жалпақ қапшықтардың және түтікше құрылымдардың торлы жүйесі. Бұл әр түрлі иондарды, қоректік заттарды тасымалдайды, липидтер мен көмірсулардың алмасуына және улы заттарды залалсыздандыруға қатысады. Гольджи кешені – бір-бірімен қабаттаса тығыз орналасқан жалпақ жарғақты 5 – 10 «цистернадан» және олардың шетіндегі ұсақ көпіршіктерден құралған органоид. Мұнда өндірілген өнімдер жинақталып, пісіп жетіліп, сыртқа шығарылады, Клетка лизосомаларының түзілуіне қатысады. Лизосома – қабырғасы мембранамен шектелген, қуысында ас қорыту ферменттері (протеиназа, нуклеаза, глюкозида, фосфатаза, липаза, тағы басқа) бар ұсақ көпіршіктер. Көпіршіктердің диаметрі 0,2–0,8мкм. Лизосома ферменттерінің (20-дан астам) көмегімен Клетка ішіндегі ас қорытуға және Клетка құрамындағы жарамсыз құрылымдарды ыдыратуға қатысады. Клеткалық мембрана – Клетка цитоплазмасын сыртқы ортадан немесе Клетка қабықшасынан (өсімдіктерде) бөліп тұратын Клетка органоиды. Оның қалыңдығы 7 – 10 нм. Негізінен Клетка мен оны қоршаған сыртқы орта арасындағы метаболизмге (зат алмасуға) қатысады, сондай-ақ, Клетканың қозғалуы мен бір-біріне жалғануында үлкен рөл атқарады. Клетканың жалпы құрылысы жануарларға да, өсімдіктерге де тән. Бірақ өсімдік Клеткасының құрылымы мен метаболизмінде жануарлар Клеткасына қарағанда біраз айырмашылық бар. Өсімдіктер Клеткасының біріншілік плазмолеммасы күрделі полисахарид негізінде (матрикс) орналасқан целлюлозды микрожіпшелерден құралған. Микрожіпшелер өсімдік Клеткасы қабырғасының тіректік қаңқасын түзеді. Көп өсімдіктер беріктік қасиет беретін – екіншілік Клетка қабықшасын (целлюлозадан) түзеді. Өсімдік Клетканың целлюлоза талшықтары күрделі полимерлі зат – лигнинді сіңіріп, қатаяды да Клетка қабықшасы беріктенеді. Өсімдік Клеткасының цитоплазмасында арнайы органоид- пластидтер – хлоропласт, хромопласт, лейкопласт бар.

Мы поможем в написании ваших работ!