Шоты бойынша келесі шоттар корреспонденциясы жасалады.

⇐ ПредыдущаяСтр 2 из 2

№	Шаруашылық операциялардың мазмұны	Дебет	Кредит
1.	Кәсіпорын атқарушы үкімет органдарынан субсидияларды мына мақсаттарға алды: - мектепке дейінгі балалар мекемелерін күтіп ұстауға	1040, 1030, 1010	6230	300 000
	- әлеуметтік сала объектілерін (клубтарды, кітапханаларды, мұражайларды, ауруханаларды, емханаларды, емдеу пунктерін, стандиондарды және басқаларын) күтіп ұстауға	1040, 1030, 1010	6230	200 000
	- карантиндік шараларды, індетпен күресуді, жергілікті жолдарды күтіп ұстауды, безгек масасымен күресуді және басқа мақсатты шараларды жүзеге асыруға	1030, 1010	6230	600 000

6160 – «Қаржыландырудан түсетін басқа да кірістер» шоты кәсіпорынның негізгі емес қызметінен түскен кірістерді есепке алуға арналған. Атап айтқанда, бұл шотта табыстардың мынадай түрлері көрініс табады:

- негізгі құралдарды түгендеу кезінде анықталған негізгі құралдардың

есепке алынбағандары (2410 шоттарының дебеті, 6160 - шотының кредиті);

- түгендеу кезінде анықталған материалдардың, дайын өнімдердің және

алынған тауарлардың есепке алынбағандары (1310, 1320, 1330-шоттарының дебеті, 6160 шотының кредиті);

- түгендеу кезінде анықталған ақша қаражатының есепке алынбағандары

(1010, 1020 - шоттарының дебеті, 6160 шотының кредиті);

- тіркелген активтерді ағымдағы жалға бергеннен түскен табыстары

(2160 шотының дебеті, 6160 шотының кредиті);

- қысқа мерзімді қаржылық инвестицияның ағымдағы құнының

өзгеруінің нәтижесінде алынған табыстары (2040-2010 шоттарының дебеті, 6160 шотының кредиті).

Шоты бойынша шоттар корреспонденциясы

№	Шаруашылық операциялардың мазмұны	Дебет	Кредит
1.	Заңды және жеке тұлғалардан тегін алынған активтер: - материалдық емес активтер	2730	6160	200 000
	- негізгі құралдар	2410	6160	150 000
	- материалдар	1310,	6160	60 000
	- сатып алынған тауарлар	1330	6160	40 000
	- акциялар, облигациялар және басқа бағалы қағаздар	2010, 2040	6160	50 000
	- ұлттық және шетелдік валютадағы ақша қаражаты	1010, 1030	6160	80 000
2.	Кәсіпорынға келтірілген зиян үшін қызметкерлердің еңбек ақысынан (кірістер, қызметкерлердің кінәсінен төленген айыппұлдар және басқа өндірістен тыс шығындар) ұсталынған сомалары	3350	6160	20 000
3.	Заңды және жеке тұлғалардан ұсталынған айыппұлдар және өсімдер сомасы	1250	6160	30 000
4.	Ағымдағы жалға берілген негізгі құралдардан түскен табыс	1010, 1030	6160	10 000
5.	Қысқа мерзімді инвестициялардың ағымдағы құнының өзгеруінен түскен табыс	1110, 1130	6160	30 000
6.	Сомасынан айырмасынан түскен табыс	1280, 2180	6160	1 500

Келтірілген жазбалардан кейін 6160 – шот жабылуға тиіс. 6210, 6160 – шоттары бойынша талдау есебі кәсіпорынның өздері әзірлеген номенклатуралық баптары бойынша жасалған тізімдемесіне және кәсіпорынның есеп саясатына сәйкес жүргізіледі.

Табыстың белгілерін ашу. Субъекті қаржылық есептілікті тапсырған кезде түсіндірме жазбасын бірге тапсырады, онда: көрсетелген қызметтен түсетін табыстарды анықтаудың жолдары; дивидендтер, рояльти, пайыздан алынатын табыс, көрсетілетін қызмет, тауарды сатудың нәтижесінде пайда болатын табыстар мен қоса есептік кезең үшін танылатын, табыс түрінің әрбір мәнді сомасы ашылуы тиіс. Тауарды айырбастау немесе қызмет көрсету нәтижесінде пайда болатын табыстар сомасы бөлек ашып көрсетіледі.

Қоғамның негізгі емес қызметінің мәліметтері 12 журнал–ордерде жинақталынады. Кезең соңында жинақталған шығындар 5610 «Қорытынды пайда (залал)» шотының дебетіне көшіріледі.

Жоғарыда аталған қызметтерді белгілі бір мөлшерде шығындар сомасын ала жүретіні анық. Осы негізгі емес қызметтің шығындары есепке алу үшін 7400 «Негізгі емес қызметтің шығындары» бөлімшесінің шоттары арналған. Бұл бөлімшенің шоттары өткізілген активтердің барлық түрлерінің өткізілген активтердің барлық түрлерінің өзіндік құны туралы ақпараттарды жинақтайды.

Тема 13. Қаржылық есептілікті дайындау және ұсыну

20 Ұйымның қаржылық есептілігінің элементтері және оларды мойындау мен бағалау тәртіптерін анықтаңыз. Қаржылық есептер мәмілелер мен басқа оқиғалардың қаржылық нәтижелерін оларды экономикалық сипаттамаларына сәйкес кең ауқымды категорияларға қалыптастырып, көрсетеді. Мұндай кең ауқымды категориялар мен қаржылық есептердің элементтерін атайды. Субъектінің қаржылық жағдайын бағалаумен тікелей байланысқан элементтер бухгалтерлік баланста көрсетілген активтер, міндеттемелер мен меншікті капитал болып табылады. Кірістер мен шығыстар жайлы есеп беруде субъектінің көрсеткіштерін өлшемімен тікелей байланысқан элементтер. Ақша қозғалысы туралы есеп беруді және меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есеп элементтері көрсетеді. Субъектінің қаржылық жағдайы бағасына тікелей байланысты элементтер болып активтер, міндеттемелер мен меншікті капитал болып табылады. Активтер – болашақта табыс әкелетін, құндық бағасы бар, өткен операциялар немесе оқиғалар нәтижесінде алынған мүліктік және мүліктік емес игіліктер мен құқықтар. Бұл ресурстар ұйыммен бақыланады. Активте бекітілген болашақ экономикалық пайда – ақша түсіміне немесе баламаларына тура немесе жанама енетін әлеует. Активке айналған болашақ экономикалық пайда мыналардың нәтижесінде алынуы мүмкін: 1) егер актив жеке немесе субъект өткізетін дайын өнім (тауар, жұмыс, қызмет көрсету) өндірісінде басқа активтермен үйлесіп пайдаланылса; 2) басқа активтерге айырбасталса; 3) міндеттемелерді өтеу үшін қолданылады; 4) субъектілерді меншіктеушілер арасында бөлінеді. 5) Міндеттеме– өткен операциялар немесе оқиғалар нәтижесінде пайда болған және құндық бағасы, жеке тұлға немесе ұйым пайдасына белгілі бір әрекет етуші, мүлік беруге, жұмыс орындауға, ақша және басқасын төлеуге, әлде өтеу экономикалық пайдалы активтің кемуіне немесе ресурстың жылыстауына әкелетін белгілі бір іс-қимылдан қағыс міндеттілік. Міндеттемелерді өтеу былай атқарылады: 1) ақша төлеумен; 2) басқа активтерді берумен; 3) қызмет көрсетумен, жұмыс орындаумен; 4) бір міндеттемені екіншісіне ауыстырумен; 5) міндеттемелерді жарға капиталына аударумен. Меншікті капитал (таза актив) – міндеттемелерді есептен шығарғандағы актив. Акционерлік қоғамдардың бухгалтерлік балансында меншікті капитал, бөлінбеген табыс, бөлінбеген табыс есебінен пайда болған резервтік капитал, сондай-ақ меншікті капиталды қолауды қамтамасыз ететін түзетуді көрсететін сома, акционерлер салған қаражат ретінде сынып тармақтарына бөлінеді. Бұл тұжырымдамалар басқа субъектілерге де сай келеді. Қаржы-шаруашылық қызметін бағалаумен тікелей байланысқан қаржылық есеп беру элементтері мыналар: 1) кірістер – меншіктеушілердің салымына байланысы жоқ, меншікті капиталдың көбеюіне жетелейтін активтердің немесе олардың құнының артуы, не болмаса міндеттемелердің азаюы түріндегі есепті кезең ішіндегі экономикалық пайданың өсуі. 2) шығыстар – меншіктеушілердің арасындағы бөлуге байланысы жоқ, меншікті капиталдың кемуіне әкелетін, активтің немесе олардың құнының азаюы, не болмаса міндеттеменің ұлғаюы түріндегі есепті кезең ішіндегі экономикалық пайданың азаюы. Қаржылық есеп элементтерін мойындау, тану – мойындаудың мынадай критерийлерін қанағаттандыратын және элементті айқындауға сәйкес келетін баптың нәтижелері туралы есепке немесе бухгалтерлік балансқа кіргізу процесі: 1) бапқа байланысты кез келген болашақ экономикалық пайданы субъект алады немесе жоғалтады деген ықтималдық бар; 2) объектінің сенімді өлшенетін құны немесе бағасы бар. Қаржылық есеп беру элементтерін бағалау – ақшалай соманы анықтау тәсілі, ол бойынша активтер мен міндеттемелер қаржылық есептерде мойындалады және мыналар бойынша бағаланады: v бастапқы бағасымен. Активтер оларды сатып алған кезде қол жеткен тараптардың келісімі мен белгіленген ағымдағы құны бойынша немесе төленген ақшалай қаражат сомасында; міндеттемелер – міндеттемеге айырбасталып немесе кей жағдайлардағы белгілі бір шарттармен алынған (мысалға, салықтар) түсімнің сомасы бойынша жағдайлардың қалыпты тоғысуы кезінде міндеттемелерді орындау үшін төленетін ақшалай қаражатттың сомасы бойынша көрсетіледі. v Ағымдық құнымен. Активтер есепте сол немесе соған ұқсас актив енді ғана сатып алынған жағдайда төленуге тиісті ақшалай қаражат сомасы бойынша көрсетіледі, міндеттемелер оларды өтеу үшін талап етілетін ақшалай қаражаттың дисконтталмаған сомасы бойынша көрсетіледі; v өткізудің (өтеудің) ықтимал құнымен. Активтер сатудан алынуы мүмкін ақшалай қаражат сомасы бойынша көрсетіледі. Міндеттемелер – оларды өтеу үшін талап етілетін ақшалай қаражат; v дисконтталған құн. Активтер субъектінің қалыпты қызметі барысында активтеді генерациялауға тиісті ақшалай қаражат болашақ түсімінің дисконтталған құны болып танылатын ағымдағы құны бойынша; v баланстық құнымен. Активтер мен міндеттемелердің бухгалтерлік баланста көрстілетін құны.

БЛОК ВОПРОСОВ №2

Тема 1. Ұйымды басқару жүйесіндегі бухгалтерлік есеп

1 Басқару шешімдерін қабылдаудағы бухгалтерлік есептің маңызы мен алатын орнына және атқаратын қызметтеріне толық сипаттама беріңіз.Бухгалтерлік есептін қызметтері: 1. Ақпарттық қызмет. Бух есеп басқарудың әртүрлі деңгейінде ұсынылатын ақпараттадың негізгі көзі болып табылады. Шарушылық жүргізуші субьекті туралы барлық экономикалық ақпараттың жалпы көлемінің 70 пайыздан көбі бух ақпарат үлесіне тиеді. 2. Бақылау қызметі. Бухгалтерлік есеп жүйесінде шарушылық қызмет фактілері туралы ақпараттарды жинау тіркеу үрдістерімен бірге бір уақытта жүзеге асырылған шаруашылық операциялардың заңдылығына құжаттық рәсімделуінің дұрыстығын бақылау есептеулерге логикалық және арифметикалық бақылау жүргізеді. 3. Меншікте сақтауды қамтамысыз ету. Бұл қызметті орындау әрекет етуші есепе жүйесіне және белгілі бір алғышарттарға байланысты болады. · Мамандандырылған қойма ғимараттарының өлшеуіш құралдардың, өлшейтін ыдыстардың болуы · Есеп жүйесінің жетілдірілу, жымқыру, ысырап қылу, жетіспей қалуды айқындаудың ғылыми-негізделген әдістерін қолдану. Қызметті жүзеге асырудың құралы түгендеу болып табылады. Түгендеу кезінде шарушылық операцияларды рәсімдеу мен бейнелеудің дұрыстығы тексеріледі, есептік мәліметтерден нақтылы қолда бардың ауытқуының себептері бекітіледі 4. Кері байланыс қызметі. Бух.Есеп кері байланыстың ақпараттық жүйесінінң негізі болып табылады, яғни ол ұйымды басқарудың барлық деңгейлерін оның ақпартпен қамтамасыз етеді. Бухгалтерлік ақпаратты талдау негізінде ұйым басшылығы басқару шешімдерін қабылдайды, және де олардың орындалуын бақылауды бух есеп көмегімен жүзеге асырады. 5. Талдау қызметі. Бухгалтерлік есеп шарушылық субьектінің даму болашағын зеттеуге, жұмыстың барлық кемшіліктерін ашуға ж\е талдау жасауға, қабылданатын басқару шешімдерін экономикалық негіздеуге, шарушылық қызметтің барлық бағыттарын жетілдіру жолдарын белгілуге мүмкіндік береді.

Тема 2. Бухгалтерлік есеп пәні мен әдісі

2 «ҚР-ның Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» Заңына сәйкес бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiктiң принциптерi мен негiзгi сапалық сипаттамаларын тәжірибеде қолданудың алғышарттарын түсіндіріңіз. Кез келген ғылымның, соның ішінде бухгалтерлік есептің өз принципінің болуы заңдылық.Латын тілінен аударғандағы принцип сөзі мағынасы жағынан – бастамасы, негізі деген түсінікті білдіреді.    Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп стандарттарында бухгалтерлік есептің мына төмендегідей принципі анықталған: · есептеу; · үздіксіз; · түсініктілік; · мәнділік; · маңыздылық; · сенімділік; · әділетті әрі тура көрсету; · бейтараптық; · сақтық; · толықтылық; · салыстырмалық; · дәйектілік. 1.Есептеу принципі.    Кәсіпорындағы кез келген операциялар (кірістер, шығыстар) есептеліп отырылуы қажет.    2.Үздіксіз принципі.    Ұйымның қызметі үздіксіз жалғасады деп болжам жасалынады.    3.Түсініктілік принципі. Бухгалтерлік есептің ақпараттық мәліметтері оны пайдаланушыларға шешім қабылдауы барысында түсінікті болу керектігімен түсіндіріледі. 4.Мәнділік принципі.    Ұйымның бухгалтерлік есеп ақпараттары пайдаланушылардың қажеттілігін қанағаттандыруы қажет. Сондай-ақ пайдаланушылардың кәсіпорын жұмысына (қызметіне) баға беруіне көмектесуі керек.     5.Маңыздылық принципі. Бухгалтерлік ақпараттық мәліметтердің, қаржылық есептің сыртқы пайдаланушыларға олардың шешім қабылдауы үшін қажет болуымен түсіндіріледі.    Бухгалтерлік ақпараттық мәліметтердің маңыздылық деңгейін өлшеу үшін үш түрлі сапалық аспектілер қолданылады. 1) Уақтылы. Бухгалтерлік ақпараттық мәліметтер өз пайдаланушыларына керекті уақытында жеткізіліп отыруы қажет. Бұл мәліметтің жеткізілу уақытының кешіктірілуі оның маңыздылық деңгейін төмендетеді. 2) Болжамның құндылығы. Өткен немесе қазіргі кездегі жасалынған болжаулардың нәтижесінде алынған бухгалтерлік ақпараттық мәліметтер пайдаланушыларға тиімді болуы қажет. 3) Кері байланыс. Өткен уақытта жасалынған болжамдар немесе оларға енгізілген өзгерістер пайдаланушыларға тиімді, оң әсер етуі қажет. 6. Сенімділік принципі.    Берілген ақпараттық мәліметтерде қате болмаса, сондай-ақ пайдаланушылар оған сенімді болса, онда бұл сенімді ақпарат болып табылады.    7.Әділетті әрі тура көрсету принципі.    Кәсіпорынның қаржылық қорытынды есебі осы мәліметтерді пайдаланушыларды қаржы жағдайы және ақша қаражаттарының қозғалысы туралы нақты әрі әділетті ақпараттармен қамтамасыз етуі қажет.    8.Бейтараптық принципі.    Ақпарат сенімді болуы үшін алдын ала бір шешімді қабылдауға арналмаған болуы керек. Алдын ала дайындалған ақпараттық мәліметтер болмаған жағдайда, негізделмеген, бір қорытындыға келтірілмеген ойды пайдалану бейтараптыққа сәйкес келеді.    9.Сақтық принципі.    Бухгалтерлік есептің ақпараттық мәліметтерінде жазылатын цифрлар кәсіпорынның экономикалық жағдайын суреттейді (бейнелейді) және пайдаланушылар осы мәлімет арқылы түрлі шешім қабылдайды. Сондықтан да әрбір әріптің және цифрдың дұрыс жазылуы үшін сақ болу қажет. 10. Толықтылық принципі.    Ұйымның қаржылық қорытынды есебіндегі ақпараттық мәліметтер сенімді болу үшін толық болуды қажет етеді және шыққан шығынға қарай олар мәнді болуы қажет. 11. Салыстырмалық принципі. Қандайда бір кезеңнің бухгалтерлік есеп мәліметтері (қаржылық есебі) өткен уақыттардағы мәліметтермен салыстырылып көрсетілген кезде ғана оның пайдалылығы мен мазмұндылығы арта түседі. 12. Дәйектілік принципі.    Кәсіпорын өзінің қызметі барысында таңдап алған есеп жүргізу саясатын есепті кезеңнің басынан соңына дейін дәйекті түрде қолдануы қажет.
Тема 3. Бухгалтерлік баланс
3 Ұйымдағы шаруашылық операциялардың әсерінен болатын бухгалтерлік баланс баптарының өзгерісіне нақты мысалдардың негізінде сипаттама жасаңыз.Кәсіпорындағы күнделікті орындалатын жұмыстар мен атқарылатын қызметтердің, яғни операциялардың орындалуы кәсіпорынның бухгалтерлік балансының баптарына тікелей әсер етеді. Нақтырақ айтатын болсақ, ұйымдағы әрбір орындалатын операцияға сәйкес баланс баптарындағы сома өзгеріске ұшырап отырады. Бірақ бухгалтерлік баланстың актив және пассив баптарының теңдігі әрдайым сақталады. Бухгалтерлік есепте шаруашылық операцияларын баланс баптарының сомасына әсер етуіне қарай төрт типке бөледі. 1 – типкежатқызылатын шаруашылық операциялары бухгалтерлік баланстың тен қана актив бөліміне әсер етеді. Бұл жағдайда актив бөліміндегі бір бап қандай да бір сомаға азайса, екінші бір бап тура сол сомаға артып отырады. Ал активтің жалпы сомасы мен баланстың жиынтық сомасы ешқандай өзгермейді. Мысалы: Кәсіпорынның банктегіесеп айырысу шотынан жұмысшы-қызметкерлерге еңбекақы төлеу үшін кассаға 500 000 теңге алынды.

      Актив сома             Пассив сома

Айдың басындағы жиынтық сома Кассадағы қолма-қол ақша (1010) Ағымдағы есеп айырысу шоты (1030) 900 000 +500000 -500000 Айдың басындағы жиынтық сома 900000

Айдың соңындағы жиынтық сома 900 000 Айдың соңындағы жиынтық сома 900 000

А+ А – ; баланс сомасы өзгермейді; А = МКМ

2 – типкежатқызылатын шаруашылық операциялары бухгалтерлік баланстың тек қана пассив бөліміне әсер етеді. Актив бөлімінде өзгеріс болмайды. Бұл жағдайда пассив бөліміндегі бір бап қандай да бір сомаға азайып, екінші бап тура сондай сомаға артады. Ал пассивтің жалпы сомасы мен баланстың сомасы ешқандай өзгеріске ұшырамайды.

Мысалы:Ұйым өзінің жабдықтаушы-мердігерлердің алдындағы 700 000 теңге қарызын банк мекемесінен алынған несие арқылы қайтарды делік.

      Актив сома             Пассив сома

Айдың басындағы жиынтық сома Кассадағы қолма-қол ақша (1010) Ағымдағы есеп айырысу шоты (1030) 900 000 +500000 -500000 Айдың басындағы жиынтық сома Жабдықтаушы-мерд-мен есеп айырысу (3310) Банк несиесі (3010) 900000 -700000 +700000

Айдың соңындағы жиынтық сома 900 000 Айдың соңындағы жиынтық сома 900 000

П+П – ; баланс сомасы өзгермейді; А = МКМ

3 – типкежатқызылатын операциялардың жоғарыда аталған екі түрден айырмашылығы, бұл операциялар барысында баланстың активі мен пассиві бірдей сомаға артады. Яғни бұл жағдайда операция әсерінен баланстың актив бөліміндегі бір баптың сомасы қандайда сомаға көбейсе, пассив бөліміндегі баптың да сомасы осындай сомаға артады.

Мысалы:Жабдықтаушы-мердігерлерден кәсіпорынға 200 000 теңгенің материалдары келіп түсті.

      Актив сома             Пассив сома

Айдың басындағы жиынтық сома Материалдар (1310) 900 000 +200000 Айдың басындағы жиынтық сома Жабдықтаушы-мерд-мен есеп айырысу (3310) 900000 +200000

Айдың соңындағы жиынтық сома 1100000 Айдың соңындағы жиынтық сома 1100000

А+П +; баланс сомасы ұлғаяды; А = МКМ

4 – типкежатқызылатын шаруашылық операцияларыүшінші типке ұқсас болып келеді. Бұл уақытта баланстың актив және пассив жағындағы баптары бір уақытта бірдей сомаға кемиді, сондай-ақ баланстың жиынтық сомасы қандай да бір сомаға кемиді.

Мысалы:Кәсіпорынның есеп айырысу шотынан бюджетке қосылған құнға салынатын салық үшін 250 000 теңге аударылды.

      Актив сома             Пассив сома

Айдың басындағы жиынтық сома Ағымдағы ақша қаражаттары (1030) 900 000 -250000 Айдың басындағы жиынтық сома Қосымша құн бойынша есеп айырысу (3130) 900000 -250000

Айдың соңындағы жиынтық сома 650 000 Айдың соңындағы жиынтық сома 650 000

А – П – ; баланс сомасы азаяды; А = МКМ

Тема 4. Шоттар жүйесі және екі жақты жазу
4 Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде екі жақты жазу әдісін қолдану техникасын және оның ұйымдағы бақылаушылық маңызын негіздеп, көрсетіңіз. (мысал келтіруге болады). Екі жақты жазу жүйесі    Бухгалтерлік есептің басты мақсаты – құжаттарда бейнеленген шаруашылық операцияларына бақылау жүргізу. Кәсіпорындарда орындалған әрбір шаруашылық операцияларын шотта бейнелеу үшін бухгалтерлік есептің ерекше тәсілі қолданылады. Ол екі жақты жазу әдісі деп аталады. Екі жақты жазудың қажеттілігі экономикалық құбылыстардың өзара байланыстылығынан туындайды. Міндетті түрде баланстың екі бабында бірдей сомада көрсетіледі. Екі жақты жазу шаруашылық операцияларының нәтижесінде бухгалтерлік есеп объектілеріндегі болатын өзара өзгерістерді көрсетеді. Мысалы:       «Өтеген» фирмасының 1 қаңтар 2008 жылғы БАЛАНСЫ

           АКТИВ сомасы             ПАССИВ сомасы

Материалдық емес активтер 150 000 Жарғылық қор 800 000

Негізгі құралдар 300 000 Бөлінбеген пайда 200 000

Аяқталмаған өндіріс 900 000 Банк несиесі 600 000

Дайын бұйымдар 700 000 Бюджетпен есеп айырысу 400 000

Материалдар 200 000 Жабдықтаушы мердігер есеп айырысу 500 000

Ақша қаражаттары 1 100 000 Еңбек ақы бойынша есеп айырысу 850 000

БАЛАНС 3 350 000 БАЛАНС 3 350 000

2008 жылғы қаңтар айында орындалған шаруашылық операциялар;

1. Жабдықтаушы мердігерлерден 250 000 теңгеге материалдар сатылып алынды.

2. Есеп айырысу шотынан 500 000 теңге банк несиесі өтелінді.

3. 300 000 теңгенің материалдары өндіріске босатылды.

4. Жабдықтаушы-мердігерлерге қарыз 650 000 теңге банк несиесі арқылы өтелді.

   Шаруашылық операцияларды «екі жақты жазу» әдісімен есепке алу алдында мынандай жағдайларды ескеру керек:

· аталған шаруашылық операцияларының қандай объектілерге қатыстылығын;

· шаруашылық операцияның объектіге қандай әсер ететіндігін;

· аталған объектілердің есебі бухгалтерлік есептің қай шоттарында есептелінетіндігін;

· операцияларды шоттардың қандай бөлігіне жазу керек екендігін.

Бірінші операция нәтижесінде кәсіпорынның материалдары және соған сәйкес жабдықтаушы-мердігерлерге берешек қарызы көбейеді. «Материалдар»активті шот және «Жабдықтаушы мердігерлермен есеп айырысу » пассивті шот қолданылады.

Дт 1310 «Материалдар»                                              250 000

Кт 3310 «Жабдықтаушы мердігерлермен есеп айырысу» 250 000

Екінші операциянәтижесінде ұйымның нақты ақшасы және соған сәйкес банк мекемесі алдындағы қарызы азайды.

Дт 3010 «Банк несиесі»                            500 000

    Кт 1030 «Ақша қаражаттары»                 500 000

Үшінші операция нәтижесінде кәсіпорынның қорлану көздерінде ешқандай өзгеріс болмаған, яғни бұл операция кәсіпорынның пассив бөлімінің баптарына ешқандай әсерін тигізбейді

Дт 1340 «Аяқталмаған өндіріс»                300 000

Кт 1310 «Материалдар»                             300 000

Төртінші операциянәтижесінде ұйымның қорлану көздерінде бір бөлім көбейіп, ал екінші бөлім сол сомаға азайып отыр. Тек қана пассив бөліміне әсерін тигізеді

Дт 3310 «Жабдықтаушы мердігерлермен есеп айырысу» 650 000

Кт 3010 «Банк несиесі»                                                                650 000

Дт Материалдар 1310 Кт      Дт Жабдықтаушы 3310 Кт        Дт 3010 Банк несиесі Кт

Сбаст – 200 000

Сбаст – 500 000

Сбаст – 600 000

1) 250000 3) 300000 4)650000 1) 250000 2) 500000 4)650000

Айн (Дт) 250000 Айн (Кт) 300000 Айн (Дт) 650000 Айн (Кт) 250000 Айн (Дт) 500000 Айн (Кт) 650000

Ссоңғы – 150000 Ссоңғы – 100000 Ссоңғы – 750000

Дт 1033 Ақша қаражаты Кт Дт 1340 Аяқталмаған өндіріс Кт    Дт                                   Кт

Сбаст – 1 100 000

Сбаст – 900 000

2) 500000 3)300000

Айн (Дт) Айн (Кт) 500000 Айн (Дт) 300000 Айн (Кт)

Ссоңғы – 600000 Ссоңғы – 1200000

        Актив Сомасы        Пассив Сомасы

Материалдық емес активтер 150 000 Жарғылық қор 800 000

Негізгі құралдар 300 000 Бөлінбеген пайда 200 000

Аяқталмаған өндіріс 1200 000 Банк несиесі 750 000

Дайын бұйымдар 700 000 Бюджетпен есеп айырысу 400 000

Материалдар 150 000 Жабдықтаушы мердігер есеп айырысу 100 000

Ақша қаражаттары 600 000 Еңбек ақы бойынша есеп айырысу 850 000

БАЛАНС 3 100 000 БАЛАНС 3 100 000

Келтірілген мысалдан көріп отырғанымыздай, әрбір операция бір мезгілде және бірдей сомада бір шоттың дебитіне және екінші шоттың кредитіне жазылып отыр. Олай болса, екі жақты жазу өзара байланысты бухгалтерлік есеп объектілерінің дебит және кредит шоттарда бірдей сомада өзгеруін бейнелейді.

   Шаруашылық операцияларды бейнелеуде шоттардың арасында пайда болған экономикалық өзара байланысты – шот корреспонденциясы деп атайды, ал шоттың өзі корреспонденцияланушы шот болып аталады. Корреспонденцияланушы шоттардың дебит пен кредитте көрсетілуі бухгалтерлік жазу немесе өткізбе (проводка) деп аталады.

   Бухгалтерлік жазу (проводка) жай және күрделі деп екіге бөлінеді.

Жай проводкадеп шаруашылық операциялары сомасының бір шоттың дебитіне, екінші шоттың кредитіне жазылуын айтамыз. Күрделі өткізбедеп орындалған бір шаруашылық операциясына ең аз дегенде екі шот дебиттелініп, бір шоттың кредиттелінуін немесе керісінше, бір шоттың дебиттелініп, екі шоттың кредиттелінуін айтамыз.

Тема 5. Бухгалтерлік есептегі құжат айналымын ұйымдастыру
5 Ұйымның шаруашылық қызметіндегі бухгалтерлік есеп тіркемелері және олардың жіктелінуін сипаттай отырып, есеп тіркемелеріндегі қателерді түзету тәсілдерін көрсетіңіз. Ұйымның шаруашылық қызметіндегі бухгалтерлік есеп тіркемелері және олардың жіктелуін сипаттай отырып, есеп тіркемелеріндегі қателерді түзету тәсілдерін көрсетіңіз. Бастапқы есептік құжаттарға қабылдануға мазмұндалатын бухгалтерлік есеп шоттарында бейнелеуге арналған қажетті ақпараттар міндетті түрде тіркелуі тиіс және бір тектес белгілері бойынша топтастырылуы тиіс. Осы мақсатпен есептік тіркелімдер қолданылады. Есептік тіркелімдер – бұл шаруашылық операцияларды тіркеуге арналған бухгалтерлік есеп жүргізудің маңызды құралдарының бірі: олардағы құжаттардың мазмұндары есеп көрсеткіштерінің бекітілген кесіндісінде бір тектес белгілері бойынша топтастырылады.

Бухгалтерлік есеп тіркелімдерінің нысандарын ҚР Қаржы министрлігі әзірлейді және ұсынады, заңдар арқылы бухгалтерлік есепті реттеуге немесе атқарушы органдарға, сондай-ақ олардың бухгалтерлік есептің жалпы әдістемелік ұстанымдарын ұйымдардың сақтауына құқық береді. Бухгалтерлік есеп тіркелімдерінің мазмұны және ішкі бухгалтерлік есеп коммерциялық құпия болып саналады.

Есептік тіркелімдердің қысқаша сипаттамасы

Кітаптар       Бір форматтағы, әртүрлі сызылған, мұқабамен бекітілген, түптелген және нөмірленген қағаз беттері.Нысандары:Бас кітап, кассалық кітап, сату кітабы, сатып алу кітабы, әртүрлі тіркелімдік журналдар.

КарточкаларЖеке (өзара бекітілмеген), картоннан немес қалың қағаздан орындалған арнайы сызылған парақтар, арнайы жүйелендірілген жәшіктер- картотекаларда сақталады. Нысандары:Негізгі құралдар есебінің тізімдемелік карточкалары, материалдардың қоймалық есеп карточкалары, жұмыскерлердің жеке парақтары.

Бос парақтар           Жеке (өзара бекітілмеген), арнайы сызылған парақтар, жүйелеу тәртібімен жекеленген папкілерде, қағаз папкілерде сақталады. Карточкалардан айырмашылығы көбінесе үлкен форматты А4, А3 қағаздарда басылады. Нысандары: Журнал-ордерлер, әртүрлі жинақтық топтастырылған тізімдемелер.

Жинақтық   Бухгалтерлік есептің нақтылы жинақтық шоты бойынша ең қорытындыланған ақпараттарды бейнелеуге ашылады. Нысандары:Бас кітап, журнал-ордерлер.

Талдамалық            Талдамалық кесіндіде бөлшектенген ақпараттарды бейнелеу үшін жинақтық шоттарды дамыту арқылы ашылады. Тек құндық көрсеткіштер ғана емес сонымен бірге бухгалтерлік есеп объектілерінің қозғалысы мен жағдайын бақылауға қажетті көрсеткіштер болуы мүмкін. Нысандары: Материалдардың жекеленген түрлерінің талдамалық есебі карточкалары.

Хронологиялық      Бухгалтерияға бастапқы құжаттардың түсінуіне қарай барлық шаруашылық операцияларды оларды іске асыру реті бойынша тіркей үшін қолданылады. Нысандары: Кассалық кітап, сату кітабы, сатып алу кітабы, кіріс және шығыс кассалық құжаттарын тіркеу журналы, есеп айырысу шотынан көшірме.

Жүйелік        Белгілі бір жүйеде шаруашылық операцияларды тіркеу үшін қолданылады. Нысандары: жинақтық топтастырылған тізімдемелер.

Қосынды      Өзіне хронологиялық және жүйелік тіркелімдерінің белгілерін үйлестіреді; есепте кеңінен қолданылады. Нысандары: бас кітап, журнал-ордерлер.

Құжаттарда және есептік тіркелімдерде қате жазбаларды түзету әдістері

Есептік тіркелімдерді толтыруда және құжаттарды құрастыруда қателер жіберілуі мүмкін. Қателер негізінен туындайды:

· Жұмыскердің шаршауымен, ұқыпсыздығынан;

· Есептік техниканың дұрыс жұмыс істемеуінен.

Неғұрлым кеңінен таралған қателер мыналар болып табылады:

· Шаруашылық операцияның сомасын жазған кезде сандардың орны ауыстырылады, мысалы 234 мың тг орнына 243 мың тг деп жазылады;

· Бастапқы құжаттар өңделгенде шоттар корреспонденциялары қате қойылады;

· Бухгалтер бухгалтерлік өткізбелермен жұмыс істегенде жазбаны тек қана бір шоттың дебетінде жүргізеді, ал басқа шотта кредитіне жазуды ұмытып кетеді;

· Бухгалтер жинақтық және талдамалық есеп тіркелімдерін толтырады, ал олардың арасындағы мәліметтерді тексеруді жүргізбейді, осыған байланысты барлық талдамалық шоттардың қорытындыларының жалпы сомасы мен сәйкес жинақтық шоттың қорытындысының сомасы өзара сәйкес келмейді.

Барлық қателер міндетті түрде табылуы және түзетілуі тиіс:

Барлық қателер оқшауланған болуы мүмкін, ақпаратты бұрмалау тек бір құжатта немесе есептік тіркелімде байқалған кезде , және транзиттік болуы мүмкін, қате автоматты түрде бірнеше құжаттан және есептік тіркелімнен өткен кезде (мысалы: бухгалтерлік өткізбеде өз уақытында байқалмаған қате бухгалтерлік есеп шоттар бойынша қатені ілестіреді, ол өз кезегінде – айналым тізімдемесіндегі қатені, тізімдемеден қате балансқа түседі.)

Тема 6. Қысқа мерзімді активтер. Ақша қаражаттары және инвестициялар есебі
6 Валюталық шоттағы ақша қаражаттарының есебінің тәртіптері. 7 Ұйымдағы инвестициялар түрлері және олардың есебіне сипаттама беріңіз.
Тема 7. Дебиторлық берешек есебі
8 Ұйымдағы есеп беруге тиісті тұлғалармен есеп айырысу есебініңтәртіптері мен ерекшеліктерін көрсетіңіз. (мысалдар келтіруге болады).Есеп беретін адамдармен және басқа да дебиторлармен есеп айырысу есебі      Субъект қызметкерлеріне кассадан шаруашылық шығындарына және іссапар бойынша шығындарға берілетін ақшалай аванс есеп берілетін сома деп аталады. Ақша беру тәртіп кассалық операцияларды жүргізу ережелерімен реттеледі. Іссапарлар бойынша есеп айырысуда қызметкерлердің іссапарларына байланысты шығындарды өтеуін мынадай мөлшерлері белгіленген Салық кодексінің 93 б. 1т. басшылыққа алынды: · пәтер-тұрақты жалға алуды төлеу – тиісті құжаттармен расталған, орын сақтағаны үшін төлем де кіретін, іс жүзінде шыққан шығындар бойынша; · ҚР шегіндегі іссапарда болған әрбір күн үшін тәуліктің төлеу мөлшері тәулігіне екі айлық есептік көрсеткіштен аспауы керек; · іссапар орнына бару мен қайтаруға іс жүзінде шыққан шығындар, бұған орын сақтағаны үшін төлеу де кіреді – тиісті құжаттармен расталған нақты сомада төленеді: · ҚР-нан тыс жерлерге іссапарда болған әрбір күн үшін төленетін тәулікті төлеу – ҚР үкіметі белгілеген мөлшерлер шеңберінде. Қызметкерді іссапарға жіберу үшін субъект басшысы іссапардың орны мен мерзімі ескертілетін бұйрық шығарады. Бұйрық негізінде қызметкерлерге іссапарлық немесе №1а формасымен беріледі және іссапарлық сома есебі жүргізіледі. Есеп беру үшін берілген аванс сомасын заңдарда белгіленген мөлшерлерге сәйкес жол ақы, тәуліктік, пәтерлік құндарды алдын-ала есептеу бойынша анықтайды. Алынған ақшаны тек қана берілген мақсатқа жұмсауға рұқсат етіледі. Есеп беретін адамдар белгіленген мерзімде ақтаушы құжаттарды тіркеп, іс жүзінде жұмсалған сома жайлы есеп тапсыруға міндетті. Іссапарға шыққан шығындар жайлы есеп іссапардан келген соң 3 күн ішінде ұсынылады. Аванстың ұсталмаған сомасын есеп беруші адамдар кассаға қайтарады. Бхгалтерия субъект басшысы бекіткен аванстық есептерді тексереді және шығындарды анықтайды. 9 Күмәнді дебиторлық борыштардың есебіне сипаттама беріңіз.Сатып алушылар мен тапсырыс беруші заңды және жеке тұлғалардың төлем қабілеттілігін анықтау жүйесін қаншалықты арттырғанмен, оларға несиеге сатылған тауарлар немесе көрсетілген қызмет үшін уақтылы есеп айырыспай немесе алынуға тиісті сомалардың бір бөлігі ғана өтеліп, қалған бөлігінің алынбай қалуы іс-тәжірибеде әрдайым кездесіп отырады. Мұндай жағдайлардың алғашқы нысандары болып борышкер кәсіпорындар мен ұйымдардың банкрот болып қалуы немесе ол кәсіпорындар мен ұйымдардың таратылуы, сондай-ақ борышты талап ету мерзімінің өтіп кетуі табылады.      Сатып алушылардың келісімшартқа сәйкес белгіленген мерзімде төлемеген шоттары «күмәнді қарыздар» деп аталады. Күмәнді қарыздар – уақытында төленбеген, жабылмаған және де тиісті кепілдікпен қамтамасыз етілмеген дебиторлық борыштар жатады. ҚР-ың заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық берешек күмәнді қарыз болып саналады. Өтелу-өтелмеуі белгісіз, күмән тудыратын борыштарды есептен шығарудың екі тәсілі бар. Біріншісі –тікелей есептен шығару әдісі, мұнда шығындар нақты шоттарды үмітсіз деп танығаннан кейін ғана тікелей есептен шығарылады. Екіншісі – резервтік тәсілмен есептеледі.      Тікелей есептен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы болып саналмайды. Өйткені ол кірістер мен шығындарды сәйкестілікке келтіре алмайды, яғни күмәнді борыштарды тауарлар жеткізіліп тқсірілген немесе қызметтер көрсетілген сәтінде (кезде) емес, онығ күдікті деп танылған есептік мезетінде ғана шығындарға жатқызады. Кәсіпорындар мен ұйымдар күмәнді қарыздарға шығындардың есебімен резерв жасай алады. Күмәнді қарыздар бойынша резервтердің есебі «Күмәнді қарыздар бойынша резервтер» шотында жүргізіледі. Күмәнді қарыздар бойынша резервтер есеп беретін жылдың соңында жабдықталушылар мен сатып алушылар арасында дебиторлық борышқа түгендеу жүргізу нәтижесіне сүйене отырып жасалынады. Азаматтық кодекстің 1-бөліміндегі 178-бабына сәйкес борыштардың өтелу мерзімінің жалпы уақыты 3 жыл болып белгіленді. үш жыл уақыт аралығында өтелмеген борыш күмәнді қарыздарға жасалғанрезерв сомасының есебінен есептен шығарылады.      Қазақстан Республика заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен дебиорлық борыштар «үмітсіз қарыз» деп танылады. Ал үмітсіз қарыздар сомалары құрылған күмәнді қарыз бойынша резерв есебінен есептен шығарылады. Егер кәсіпорындар мен ұйымдар күдікті қарыз бойынша резерв құрмаса және үмітсіз қарыздың айқындалу жағдайы пайда болса , онда бұл сома кезең шығындарына жатқызылып есептен шығарылады. Сондай- ақ бұл сома қаржы- шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруде көрсетілуі тиіс.      Егер сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз ретінде есептен шығарылып және ол осы есеп беретін кезеңде өтелсе, буғалтерлік есепте келесідей жазу жазылады (есептен шығару осы есеп беру кезеңінде жүргізілсе): Д-т: Күмәнді қарыздар бойынша резервтер шоты К-т: Алынуға тиісті борыштар шоты Бұрын есептен шығарылған дебиторлық қарыз сомасы есеп берудің келесі кезеңінде өтелсе, онда ол сома негізгі емес қызметтен түскен табыс есебінде танылады. Бұл жағдайда бухгалтерлік есепте: Д-т: Ақшалар шоты К-т: Негізгі емес қызметтен алынатын басқадай кірістер шоты түрінде жазу жазылады. «Күмәнді қарыздар бойынша резервтер» есебі №10 журнал-ордерде жүргізіледі. Кәсіпорындар мен ұйымдар өздерінің күдікті деп есептеген борыштары үшін 100000 (жүз мың) теңге көлемінде резерв құрғанда мынадай корреспонденциялар жазылады: Күдікті қарыздар бойынша құрылған резерв сомасына; Д-т: Жалпы әкімшілік шығындар шоты 100000 тг. К-т: Күмәнді қарыздар бойынша резервтер шоты 100000 тг. - Күдікті қарыздар бойынша құрылған резервтің есебінен 80000 (сексен мың) иеңге дебиторлық борыш есептен шығарылғанда; Д-т: Күмәнді қарыздар бойынша резервтер шоты                80000 тг. К-т: Алынуға тиісті борыштар 80000 тг. Артық жасалынған кідікті қарыздар резерв сомалары сторно етіледі. Кәсіпорындар мен ұйымдар бұл жағдайда қызыл сиямен жазу арқылы алынып тасталады. Д-т: Жалпы және әкімшілік шығындары шоты 20000 тг. К-т: Күмәнді қарыздар бойынша резервтер шоты 20000 тг. Кәсіпорындар мен ұйымдардың бухгалтерлік балансындағы дебиторлық борыштар бабында, кәсіпорынның дебиторлық борыштары сомасынан күдікті қарыз бойынша құрылған резерв сомасы алынып тасталып, қалған айырма қалдығының сомасы ғана көрсетіледі. Мысалы: «ККК» фирмасының дебиторлық қарызы 200000 (екі жүз мың) теңге, ал күдікті қарыздары бойынша резерв сомасы 50000 (елу мың) теңгені құрайды деп есептейік. Сонда қаржылық есеп беру кезеңінде, Күдікті қарыздары бойынша резерв сомасы 50000 (елу мың) теңге кезең шығындары ретінде танылады да, «ККК» фирмасының бухгалтерлік балансында дебиторлық қарыз сомасы 50000 (елу мың) теңгеге азайтылып 150000 (бір жүз елу мың) теңгеге (200000-50000) тең болады.
Тема 8. Қорлар есебі
10 Тауарлық-материалдық құндылықтардың синтетикалық және аналитикалық есебін ұйымдастыру ерекшеліктерін көрсетіңіз.ҚЕХС сәйкес қаржылық есептілікті жасамайтын ұйымдар материалдық қорлардың есебін 1300 Қорлар шотының 1310 Шикізаттар және материалдар 1320 Дайын өнім 1330 Тауарлар 1340 Аяқталмаған өндіріс 1350 өзге корлар 1360 Қорларды есептен шығару бойынша резерв сәйкес шоттарында жүргізіледі. 1310 шотында өндірілген өнімнің құрамына еніп, оның негізін құрайтын немесе өнімді дайындағанда оның қажетті құрамдас бөлігі болып табылатын шикізаттар мен негізгі материалдар және құрылыс материалдарының есебі жүргізіледі. 1320 шотында осы кәсіпорында өндірілген, яғни жасалып шығарылған бұйымдар мен заттар есептелінеді. 1330 шотында кәсіпорынның сату үшін басқа заңы ж\е жеке тұлғалардан сатып алған бұйымдар шығарылады. 1340 шотында кәсіпорында өндіріліп жатырған, яғни әзірге толық дайын болмаған бұйымдардға жұмсалған шығындар есептелінеді. 1350 шотында алдыңғы топтардағы шоттарда есептелінбеген материалдық қорлар 1360 шотында қорлардың құнын сатудың таза құнына дейін төмендеуге арналған резервтерлі құруға байланысты операциялар көрсетілген. Бухгалтерлік есепте 1300 Қорлар бөлімінің сәйкесті шоттарының дебетінде түскен материалдардың құндары мына шоттардың кредитімен корреспонддециясы көрсетіледі: 3310 жеткізуші мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек 3390 Өзгеде қысқа мерзімді кредиторлық берешек 1250 Жұмысшы-қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі 8310 Көмекші өндіріс 6200 басқа да кірістер 1300 кредитінен мына дебетіне 8 өндірстік есеп шоттары 7000 сатылған өнімнің және қызметтер көрсету бойынша шығыстар 7200 әкімшілік шығыстар 7400 басқа да шығыстар 11 Тауарлық-материалдыққұндылықтарды түгендеу тәртіптерін сипаттапберіңіз.
Тема 9. Ұзақ мерзімді активтер есебі
12 Негізгі құралдардың амортизациясының және оларды жөндеуінің есебін сипаттап беріңіз.Негізгі құралдардың тозуы және амортизациясын есептеу. Негізгі құрал өндіріс процесіне қатысуымен, жылдар мерзімінің әсерімен, табиғаты күшінің әсер етуімен пайдалану процесінде біртіндеп тозады. Тозудың екі түрі болады: табиғи және сапалық (моральдық) (заман талабына сай келмеуі). Негізгі құралдардың табиғи тозуы олардың материалдық жағынан тозуы болып табылады, яғни жұмыс істеу үдерісінде машиналар мен құралдардың жеке бөлшектерінің қажалып мүжілуі, үйлер мен ғимараттардың тозығы жетіп құлайтындай дәрежеге жетуі. НҚ-дың табиғи тозуы олардың көп өндіріс процесіне қатысу нәтижесінен және негізгі құралдардың пайдалануға тікелей қатыспай-ақ, түрлі сыртқы факторлардың әсерінен: ылғалдан, атмосфералық құбылыстар нәтижесінен, металдардың тот басуынан, ескеруінен (тозудың табиғи нысаны) пайда болады. Негізгі құралдардың сапалық (моральдық) тозуы олардың толық табиғи тозуы жетпей-ақ құнсызданып, өндірістің даму үдерісінен кейін қалуы, яғни активтердің ғылым мен техниканың дамуының бүгінгі күнгі талаптарына сәйкес келмейтін жағдайда болуынан пайда болады. Негізгі құралдардың сапалық тозуының бірінші себебі - өндіріс салаларында ғылыми-техникалық прогреске байланысты еңбек өнімділігінің өсуі б.т. Еңбек өнімділігі өскен сайын белгілі бір дайын бұйымды, құрал-жабдықты және тағы да басқаларды өндіруге кететін қажетті уақыт азаяды да, оның құны соғұрлым төмендейді. Екінші себебі ғылыми-техниканың өркендеуіне байланысты жаңадан толық жетілген, өнімділігі жоғары әрі тиімді негізгі құралдардың пайда болуына байланысты. Барлық ұйымдар қандай меншікте болсада өздерінің негізгі құралдарының тозу дәрежесін анықтап және оны есептеп отырады. Ескертетін жағдай НҚ-дың ішінде мына төменде аталған активтерге тозу дәрежесі анықталмайды және де оларға амортизация есептелмейді: · жерге; · кітапхана қорларына; · фильм қорларына; · архитектуралық және өнер ескерткіштеріне; · өнімді малдарға; · мұражайлық құндылықтарға.    Негізгі құралдар өндіріс үдерісінде пайдаланылған кезде өздерінің бірте-бірте тозуына байланысты құндарын өздерінің көмегімен өндіріліп шығарылатын, жаңадан жасалған өнімдерге біртіндеп ауыстырып отырады. Бұл үдеріс «амортизация» деп аталады. Амортизация сөзі латын тілінен аударғанда «өтеу» деген мағынаны білдіреді. Амортизация белгіленген бір мөлшерде өнімнің өзіндік құнына қосылып отырады. Ал мұны амортизациялық аударым деп атайды. Амортизациялық аударым мөлшері дегеніміз негізгі құралдардың бастапқы құнынан белгіленген пайызбен есептеліп шығарылған бір жылдық амортизациялық аударым сомасы. Ұйымдарда негізгі құралдағы ай бойы есептелген амортизациялық аударым сомасы ай сайын өндірілген өнімнің, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің өзіндік құнына қосылып отырады. Негізгі құралдардың амортизациясын есептеудің әртүрлі әдістері бар. Шаруашылық жүргізуші субъектінің бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес дербес тұрғыда, өздерінің есеп саясатында амортизацияны есептеудің тәсілі бойынша жасалынады, олар: 1. құнын бірқалыпты (түзу сызықты) жолмен есептен шығару; 2. құнын орындалған жұмыстың өндірілген өнімнің көлеміне тепе-тең мөлшерде есептен шығару (өндірістік әдіс); 3. жылдамдатып есептен шығару; а) қалдық құнының кему әдісі; б) құнын сандардың жиынтығы бойынша (кумулятивтік әдіс) есептен шығару.             1.Құнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі    Құнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі бойынша объектінің амортизацияланатын құны негізгі құралдардың жұмыс істейтін мерзімінің ішінде шаруашылық субъектісінің шығындарына бір қалыпты қосылып отырады. Бұл әдіс бойынша амортизациялық аударым мөлшері тек қана объектнің жұмыс істеу мерзімінің ұзақтығына байланысты деген болжамға негізделген. Бұл әдіс бойынша әр есепті жылда негізгі құралдарға есептелетін амортизациялық аударым сомасы осы негізгі құралдарының барлық пайдалану мерзімінде амортизацияланатын сомасын, яғни бастапқы құн мен қалдық құнының айырмасын объектінің пайдалану кезеңіндегі есеп беретін жылдардың санына бөлу арқылы есептеліп шығарылады. Бұл әдіс бойынша, яғни құнды бірқалыпты есептен шығару әдісі қолданылғанда негізгі құралдарға есептелетін амортизациялық аударым сомалары жыл сайын тұрақты мөлшерде жүргізіледі. Мысалы: станоктың бастапқы құны бір миллион (1000000) теңге, ал қалдық құны жүз мың (100000) теңгені құрайды. Бұл станоктың пайдалану мерзімін бес (5) жыл деп алып, осы жоғарыда айтылған әдіс бойынша бір жылдық амортизациялық аударымды есептейтін болсақ, ол жүз сексен мың (180000) теңгені құрайды. Яғни     Бұл станоктың барлық амортизацияланатын сомасы 900000 теңге ((1000000-100000), яғни бастапқы құны мен қалдық құнының айырмасы , ал оны пайдалану мерзіміне бөлу арқылы бір жылдық амортизациялық аударым сомасы табылады. Бұл станоктың пайдалану мерзімі 5 жыл болғандықтан барлық амортизациялануға тиісті соманы 100% (пайыз) деп алып, ал бір жылдық амортизациялық аударым мөлшерін (100/5=20%) сол соманың 20% (пайыз) деп те табуға болады. Бұл жағдайда жоғарыдағы көрсеткішке тең сома табылады.                          900 000 20%= 180 000 осыған сәйкес ай сайынғы амортизация сомасы 150 мың теңгеге тең болады (18 000 : 12). Төменде негізгі құралдардың амортизациясын (тозуын) бірқалыпты (түзу сызықты) әдіс бойынша есептеу жолы көрсетілген. Станокка амортизациялық аударым сомасының бес жыл бойы есептелуін төмендегі кестеден көруге болады

Мерзімі Бастапқы құны Амортизацияның жылдық сомасы Жинақталған тозу сомасы Қалдық құны

Сатып алынған мерзімі: 1-ші жылдың аяғында 2-ші жылдың аяғында 3-ші жылдың аяғында 4-ші жылдың аяғында 5-ші жылдың аяғында 1 000 000 1 000 000 1 000 000 1 000 000 1 000 000 1 000 000        -    180 000    180 000    180 000    180 000    180 000     - 180 000 360 000 540 000 720 000 900 000 1000 000 820 000 640 000 460 000 280 000 100 000

Бұл кестеден үш жағдайды көруге болады:

0.негізгі құралдардың падалану мерзімі ішінде, яғни 5 (бес) жыл бойы оған есептелетін амортизациялық аударым сомасы өзгермейді (тұрақты);

1.жинақталған тозу сомасы бірқалыпты өсіп (көбейіп) отырады;

2.негізгі құралдардың қалдық құны бірқалыпты азайып отырады.

2.Құнды орындалған жұмыстың көлеміне тепе-тең мөлшерде есептен шығару әдісі (өндірістік әдіс)

    Бұл әдіс объектінің пайдаланылғын уақытына емес, оны пайдалану нәтижесіне негізделген. Егер жоғарыда, яғни алдыңғы әдісте қарастырылған станок өзінің 5 (бес) жыл ішінде пайдаланатын уақыты аралығында 10 (он) миллион дана өнімді жасауға негізделген болса, онда ол станокқа жыл сайын есептелетін амортизациялық аударым сомасы бұл әдіс бойынша станок арқылы өндірілетін бір дана өнімге тиісті амортизациялық аударымды әр жылда осы станок арқылы өндірілген өнім санына көбейту арқылы табылады.

Станоктың бір дана өнім өндіруге есептелетін амортизациялық аударым мөлшері бұл әдіс бойынша жоғарыда табылғандай 0.09 теңгені құрайды, яғни тоғыз (9) тиын.

    Егер станок

    бірінші жылы 3 миллион

    екінші жылы 3 миллион

    үшінші жылы 2 миллион

    төртінші жылы 1 миллион

    бесінші жылы 1 миллион

    өнім өндірсе, онда оған әр жылда есептелетін амортизациялық аударым мөлшері

    бірінші жылы 270000тг = 3 миллион х 0.09=270000

    екінші жылы 270000тг = 3миллион х 0.09= 270000

    үшінші жылы 180000тг=2миллион х 0.09=180000

    төртінші жылы 90000тг=1миллион х 0.09= 90000

    бесінші жылы 90000тг=1миллион х 0.09=90000

    сомаларына тең болады.

Станокқа құнды орындалған жұмыстың көлеміне тепе-тең мөлшерде

есептен шығару (өндірістік әдіс) әдісі бойынша амортизациялық

Аударым есептеу кестесі

Станоктың бастапқы құны (теңге) Өндіріл- ген өнім көлемі (дана) Бір жылдық амортиза циялық аударым сомасы (теңге) Жинақ- талған тозу сомасы (теңге) Станок- тың қалдық құны (теңге)

Сатып алынған кездегі 1000000 - - - 1000000

1-жылдың соңында 1000000 3000000 270000 270000 730000

2-жылдың соңында 1000000 3000000 270000 540000 460000

3-жылдың соңында 1000000 2000000 180000 720000 280000

4-жылдың соңында 1000000 1000000 90000 810000 190000

5-жылдың соңында 1000000 1000000 90000 900000 100000

Бұл әдісті (өндірістік әдісті) қолдануда әр жылғы амортизациялық аударым сомасымен орындалған жұмыс көлемінің, яғни станок арқылы өндірілген өнім санының арасында тікелей байланыс бар. Бұл әдісті қолдану барысында жинақталған тозу сомасы жыл сайын орындалған жұмыстың көлеміне, өндірілген өнімнің санына қарай өсіп, көбейіп отырады. Ал объектінің қалдық құны амортизацияланатын құнның соңына жеткенше орындалған жұмыстың көлеміне, өндірілген өнімнің санына тікелей үйлесімді түрде азайып отырады. Жалпы бұл әдісті объектінің пайдалану кезіндегі оның істейтін жұмысының көлемін, ол арқылы өндірілетін өнімнің санын айтарлықтай дәлдікпен анықтауға болатын жағдайда ғана қолдануға болады.

3.Жылдамдатып есептен шығару әдісі

а) Сандардың жиынтығы бойынша құнын есептен шығару әдісі (коммулятивтік әдіс)

    Бұл әдістің коммулятивтік, яғни сандардың қосынды жиынтық сомасы деп айтылуының (аталуының) себебі осы әдіс бойынша негізгі құралдарға амортизациялық аударым сомасын есептейтін формуланың алымы негізгі құралдардың пайдалану мерзімінің қалған жылдар санына тең болып, ал бөлімі ол активтің пайдаланатын барлық жылдар мерзімі сандардың қосындысына тең болуына байланысты. Бұл формула мына түрде жазылады:

    Мысалы: станоктың пайдалану мерзімі 5 (бес) жыл деп қарастыратын болсақ, онда станоктың пайдаланатын жыл сандарының қосындысы 15-ке (он бес) тең, яғни (1+2+3+4+5). Бұл 15 саны- коммулятивтік сан. Әр жыл үшін есептік көрсеткіш коэффиценті өзгеріп отырады, яғни осы мысалымызда:

    бірінші жылы 5/15

    еінші жылы 4/15

    үшінші жылы 3/15

    төртінші жылы 2/15

    бесінші жылы 1/15-ге тең болады.

    Станоктың бастапқы құны 1000000 (бір миллион) теңге, қалдық құны 100000 (жүз мың) теңге болған жағдайда оның амортизацияланатын аударым мөлшері 900 000 (тоғыз жүз мың) теңгені құрайды (1000000-100000). Ал жылдық амортизациялық аударым мөлшері былайша анықталады:

    1-жыл АА=5/15х (1000000-100000)=300000тг.

    2-жылАА=4/15х (1000000-100000)=240000тг.

    3-жылАА=3/15х (1000000-100000)=180000тг.

    4-жылАА=2/15х (1000000-100000)=120000тг.

    5-жылАА=1/15х (1000000-100000)=60000тг.

    Сандардың қосындысын, яғни коммулятивтік санын неғұрлым жылдам анықтап табу үшін мына формула қолданылады:

мұндағы,

S-сандардың қосындысы,

N – негізгі құралдардың пайдалану мерзімі (жыл).

Біздің мысалымыз бойынша

    егер негізгі құралдардың пайдалану мерзімі 10 жыл болатын болса, коммулятивтік сан 55-ке тең болады.

Негізгі құрал-дардың бастарқы құны (теңге) Жылдық амортизациялық аударым сомасы (теңге) Жинақталған тозу сомасы (теңге) Негізгі құрал-дардың қалдық құны (теңге)

Сатып алынған кездегі 1000000 - - 1000000

1-жылдың соңында 1000000 5/15х9000000=300000 300000 700000

2-жылдың соңында 1000000 4/15х900000=240000 540000 460000

3-жылдың соңында 1000000 3/15х900000=180000 720000 280000

4-жылдың соңында 1000000 2/15х900000=120000 840000 160000

5-жылдың соңында 1000000 1/15х900000=600000 900000 100000

4. Қалдық құнының кему (қалдықты) әдісі

Бұл әдіс бойынша негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу алдымен құнды бір қалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісімен жүргізіледі. Ол үшін негізгі құралдардың бастапқы құны оның жұмыс істейтін мерзімінің, яғни пайдаланатын уақыт жылы санына бөлініп, әр есепті жылға тиісті амортизацияның пайызы анықталады. Бұл жерде бастапқы құнын 100% деп аламыз. Одан кейін табылған пайыз мөлшері (100% бөлінген пайдаланатын жылы) екі еселеніп, негізгі құралдардың бастапқы құнына емес, әр есепті жыл басындағы әлі амортизацияланбаған қалдық құнына емес, яғни баланстық құнына көбейтіледі.

   Осыған дейінгі әдістерде мысалға алынған станоктың амортизациялық аударымын осы әдіс бойынша есептейтін болсақ, төмендегідей көрсеткіштер табылады. Станоктың пайдалану мерзімі бес (5) жыл, сондықтан бірқалыпты (тура жоды) есептеген шығару әдісі бойынша жылдық амортизациялық аударым мөлшері 20% болады. Ал қалдық құнының кему әдісі бойынша ол көрсеткіш екі еселеніп алынады, яғни 40% болады. Бұл белгіленген амортизациялық аударым мөлшерінің пайызы (проценті) негізгі құралдардың әр есепті жылдың соңында қалған қалдық құнының сомасы қалатындай мөлшерде шектеліп (біздің мысалда 29600 теңге), өндіріс шығындарына қосылатын амортизациялық аударым сомаларына ешқандай шек қойылмайды.

Қалдық құнының кемуі (қалдықты азайту) әдісі бойынша негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу кестесі

Негізгі құралдардың              бастапқы құны(теңге) Жылдық амортизациялық аударым сомасы (теңге) Жинақталған тозу сомасы (теңге) Негізгі құралдардың қалдық құны

Сатып алынған кездегі 1000000       -------- ------- 1000000

1-жылдың соңында 1000000 40%х1000000 =       400000                                                                                                          400000 600000

2-жылдың соңында 1000000 40%x (1000000-400000) = 240000 640000 360000

3-жылдың соңында 1000000 40%x (1000000-640000) = 144000 784000 216000

4-жылдың соңында 1000000 40%x (1000000-784000) = 86400 870400 129600

5-жылдың соңында 1000000 129600-100000 =    29600 900000 100000

Кестеде көрсетілгендей есеп беретін жылы екі еселеніп алынған амортизациялық аударым сомасының мөлшері әр уақытта өткен (алдыңғы) жылдың аяғындағы негізгі құралдардың қалдық құнының сомасына көбейтіліп табылады. Жинақталған тозу сомасы осылайша белгіленген пайыз (процент) арқылы табылған сомаға өсіп отырып, тек соңғы жылы ғана негізгі құралдардың қалдық құны сомасына тең болатындай, шектеліп алынады. Негізгі құралдардың қалдық құнының мөлшері 100000 теңге болғандықтан, бұл кестеде соңғы, яғни бесінші жылы амортизациялық аударым сомасы 29600 теңгемен ғана шектелген.

Амортизациялық аударым негізгі құралдарды қайта құру мен техникалық қайта жарақтау кезінде және ол толық тоқтап тұрған жағдайда, сондай-ақ толық амортизацияланған негізгі құралға есептелмейді.

2410 шотында есептелген негізгі құралдар ай сайын амортизацияланады. Амортизация есептеу кезінде 2410 шоты дебеттеледі және 2420 «Негізгі құралдардың тозуы» шоты кредиттеледі.

13 Ұйымдағы материалдық емес активтердің жіктелуін, бағалануы мен мойындалу тәртіптерін түсіндіріңіз. Материалдық емес активтер деп –белгілі бір нақтылы табиғи пішіні жоқ, ақша немесе зат түріндегі активтер қатарына жатпайтын, бірақ қандай да бір бағаға, құнға бағаланатын болғандықтан кәсіпорынға өнім өндіруде, тауарларды сатуда, қызмет көрсетуде, негізгі құралдарды жалға беруде немесе әкімшілік қызмет барысында үнемі, яғни ұзақ уақыт бойы қосымша табыс әкеліп тұратын активтерді айтамыз.    Кәсіпорындағы материалдық емес активтердің қатарына Лицензиялық келісімдер, Программалық жабдықтар, Патенттер, Ұйымдастыру шығындары, Гудвилл, Сауда маркалары, Авторлық құқықты жатқызуға болады.    Материалды емес активтер кәсіпорынның балансында бастапқы құны бойынша кіріске алынады.

Құрылтайшылар мен үлес қосушылардың кәсіпорынға жарғылық қорына қосқан үлесі есебінен келіп кіріске алынған материалдық емес активтердің бағасы екі жақты нақты келісім бойынша бағаланады.

Заңды тұлғалар мен жеке адамдардан тегін (қайтарымсыз), сый ретінде алынған материалдық емес активтер сол уақыттағы нарықтық баға бойынша бағаланады.

Басқа заңды тұлғалардан, сондай-ақ жеке адамдардан сатылып алынған материалдық емес активтер, ол объектілерді сатып алуға және оларды пайдалану үшін жұмсалған шығындар сомаларының қосындысы бойынша бағаланады.

   Бұл материалдық емес активтердің баланстық бағасын анықтаудың жалпы әдісі болып табылады. Бірақ кейбір материалдық емес активтердің бастапқы құнын анықтаудың ерекшеліктері бар. Бұған мысал ретінде соңғы уақыттарда акционерлік қоғамдар мен жекешелендірілген шаруашылық субъектілерінде және басқа да ұйымдарда қолданылып жүрген «Ноу-Хау» деген ұғымды келтіруге болады. «Ноу-Хау» деп шаруашылық қызметі, яғни пайдаланылуы барысында субьектіге табыс беретін жаңа технологиялық шешімдер мен жаңалықтарды, құпия мәліметтерді, айрықша құқықтарды, яғни жеке тұлғаның өзі тапқан ғылыми және басқадай жаңалығын айтуға болады.   «Лицензиялық келісімдер». Ол белгілі бір заңды тұлғаның бір тауарды өндіру немесе сату құқын екінші бір заңды тұлғаға беруі болып табылады. Ал бұл құқыққа ие болған кәсіпорын оның иесіне, яғни лицензиялық келісімдерді берушіге ол материалдық емес актив үшін тиісті белгіленіп келісілген мөлшерлерде қаржы төлейді немесе келісім бойынша басқа да міндеттерін орындайды.    МЕА-дің «Программамен жабдықтау» деп аталатын түрі кәсіпорынның алдағы уақыттарда істелінетін жұмыстарына қатысты табыс әкелетін ақпараттармен мәліметтерді айтады.    «Патент» деп аталатын МЕА жеке адамның немесе топтың, сондай-ақ заңды тұлғаның ашқан, ойлап тапқан жаңалығын мемлекеттік тұрғыдан мойындап және ол жаңалықты ашқан адамға, топқа немесе заңды тұлғаға жаңалығын өз пайдасына (жұмысына, қызметіне) қолдануына рұқсат беру туралы құжат болып табылады. Сонымен қатар «Патент» - деп кәсіпкерліктің кейбір түрімен (саудамен, сатып алумен тағыда басқа) айналысу үшін берілген құқықты куәландыратын құжатты айтады. Кәсіпкер патентті алар уақытында патенттік (алымдар) баж төлеуі керек. «Ұйымдастыру шығындарына» - кәсіпорынды жаңадан ашу, құру кезінде жұмсалған шығындар, яғни ұйымды тіркеуден өткізуге және оны тіркеуден өткізу үшін заң орындарына төленген төлемдер, банктерден есеп айырысу немесе валюталық, басқадай шоттар ашу үшін жұмсалған шығындар, жарнамалар үшін төленген төлемдер және басқа да жұмсалған шығындар жатқызылады.    МЕА-дің «Гудвилл» деп аталатын түрін кейде «Фирма бағасы» - деп те атайды. «Гудвилл»немесе «фирма бағасы» МЕА шотында есептелініп және сонымен қатар ол бір кәсіпорын екінші бір кәсіпорынды толығымен, яғни түгелдей сатып алған кезде немесе екі кәсіпорын қосылған уақытта ғана пайда болады. «Фирма бағасы» болып сатылып алынған кәсіпорынның нақты нарықтық (сатып алынған) бағасымен оның барлық активтерінің баланстық құны арасындағы айырмасы есептелінеді. Егерде сатылып алынған ұйымның барлық активтерінің сатылып алынған құны олардың баланстық құнынан артық болса, онда құндар арасындағы айырмашылық «жағымды гудвилл», ал кем болған жағдайда «жағымсыз гудвилл» деп аталады. Мысалы: Барлық активтерінің баланстық құны 80 миллион теңге тұратын кәсіпорын барлық активтерімен түгелдей 100 миллион теңгеге сатылып алынды делік. Бұл жағдайда 20 миллион теңге (100 – 80 = 20) жағымды гудвилл болып баланстың активінде есептелінеді.     Егер керісінше болған жағдайда яғни барлық активтерінің баланстық құны 100 миллион теңге тұратын кәсіпорын 80 миллион теңгеге сатылып алынса, онда 20 миллион теңге (100 – 80 = 20) жағымсыз гудвилл болып саналып есептелінеді. Материалдық емес активтердің нақты бары мен қозғалысын есеп-ке алу 2700 «Материалдық емес активтер» бөлімшесінің шоттарына жазылады. Осы шоттардың дебеті бойынша-- материалдық емес активтердің айдың басы мен аяғындагы қалдықтары, олардың түсу операциялары көрсетіледі, кредит бойынша-- материалдық емес активтердің шығарылымы көрсетіледі.        Материалдық емес активтердің түсуі мен шығарылуы «Материалдық емес активтерді қабылдау-беру актісінде (ү. №МЕА-1) көрсетіледі. Актіде материалдық емес актавтер үлгілердің дәл аты оның кәсіпорынға берілген күні (кәсіпорында жасалған күні), объектінің сипаттамасы, оның бастапқы қүны, амортизация нормасы және басқа қажетгі мәліметгер көрсетіледі. 2700 «Материалдық емес активтер» бөлімшесінің шоттарына талдамалық есепке алу «Материалдық емес активтерді» есепке алудың мүліктік қарточкаларында» (ү. №МЕА-2) көрсетіледі.        Карточка кәсіпорынға түскен материалдық емес активтердің барлық түрлерін есепке алуда қолданылады. Материалдық емес активтердің әрбір жеке объектісіне бухгалтерияда мүліктік карточка ашылады.            Өндірістік - шаруашылық қызметі процесінде материалдық емес активтер моралдық тозуға ұшырайды. Басты мақсат материалдық емес активтердің моралдық тозуына байланысты шығындарды жабу көздерін табу ғана емес, өндіріс немесе айналым шығындарына амортизацияны қосу арқылы олардың құнын өтеу көздерін жасау болып табылады. 3.Материалдық емес активтерді түгелдеу және есеп беруде олардың мәнін ашу Материалдық емес активтерді мүліктік түгелдеу.Материалдық емес активтерді мүліктік түгелдеу кезінде кәсіпорынның меншік құқығы бар материалдық емес активтердің нақты бары мен жоғын; олардың баланста дұрыс және уақытында көрсетілуін, материалдық емес активтердің тозуын есептеудің дұрыстығын, моральдық тозуға ұшыраған активтерін тексереді. Негізгі құжаттарда материалдық емес активтер объектідерінін егжей-тегжейлі сипаттамасы болуы керек, олардың бастапқы құны, пайдалану мерзімі, амортизациялау нормасы, пайдаланылатын объектінің кұрылымы және басқа мәліметтері көрсетіледі. Материалдық емес активтерді мүліктік түгендеу барысында объектінің нақты .барын және кәсіпорынның оны пайдалану құқығын растайтын құжаттары да, тексеріледі. Бұл құжаттарға материалдык емес активтердің объектісі немесе оны пайдалану тәртібін сипаттайтын және кәсіпорынның мүліктік құқықтарын . растайтын құжатгары жатады. Материалдық активтерді сипаттайтын немесе олардың пайдалану тәртібін белгілейтін, сондай-ақ кәсіпорынның мүліктік құқын қуаттайтын құжаттар жатады. Есеп беруде материалдық емес активтердің мәнін ашу. Шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық есеп беруінде материалдық емес активтерінің есебі үшін кабылданған есеп саясаты ашылуы керек, атап айтқанда: , амортизацияны есептеу үшін пайдаланатын тәсілі; пайдалы қызмет ету мерзімі , немесе пайдаланатын амортизациялық нормасы; жалпы баланстық құн және есептік кезеннің басы мен аяғына жинақталған амортизацияның сомасы; - кәсіпорынның өзі жасаған материалдық емес активтердің баланстық құны және т.б. көрсетіледі. Сондай-ақ қаржылық есеп беруде: материалдық емес активтердің түрі, баланстық құны, материалдық емес активтердің амортизацияланбай қалған кезені; иелік ету күкығы шектелген материалдық емес активтердің баланстық кұны; міндеттемесі бойынша кепілдік ретінде берілген активтердің жалпы баланстык кұны; материалдық емес активтер бойынша алынған міндеттемелердің сомасы да ашып көрсетіледі. Қаржылық есеп беруде есептік кезендегі шығыс деп танылған шығындар сомасы да ашылуы тиіс: бағдарламалык жабдықтау (қамтамасыз ету) шығындары; компаниянын жарнама шығындары; субъектіні күру кезіндегі жұмсалған, шығындар; материалдық емес активтерді алумен, күшейтумен, жинақтаумен, қолдаумен және басқа да шығындар сомасымен байланысты шығындар сомасы көрсетіледі. Субъект одан баска да материалдық емес активтерді есептік бағалау өзгерістерінің нәтижесі және сипатын, олардың материалдық салдарын ашу керек.
Тема 10. Ұйымдардағы міндеттемелер есебі
14
2.Ұйымның есеп тәжірибесіндегі жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысуесебі.Жабдықтаушылармен және қызмет көрсетушілермен есеп айырысудың есебі

     Кез келген кәсіпорын үзіліссіз және ырғақты жұмыс істеп тұруы үшін оны уақтылы керекті материалдармен жабдықтап отырудың маңызы зор болып табылады. Ұйымды материалдық-қорлармен жабдықтау экономикалық және әлеуметтік дамыту жоспарларына сәйкес жүргізіледі. Кәсіпорын өнім өндіруші ұйымдармен, сондай-ақ делдалдық ұйымдармен өзіне керекті материалдық қорлармен және техникалармен қамтамасыз ету жөнінде келісімшарттар жасасады немесе өзінің делдалдары арқылы биржадан сатып алады.

     Осы жоғарыда аталған ұйымды керекті материалдармен және басқа да құндылықтармен жабдықтайтын кәсіпорындармен есеп айырысуының есебі 3310 «Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек» деп аталатын шотта жүргізіледі. Бұл шотта есеп айырысу сомасының деңгейіне және нысандарына қарамастан жабдықтаушылардан алынған материалдар мен қосалқы бөлшектер, олардың атқарған жұмыстары мен көрсеткен қызметтері үшін есептелінген қарыз сомалардың есебі жүргізіледі. 3310 «Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек» деп аталатын шоттың кредитіндетиісіті материалдық-қорлар, шығындар бойынша жабдықтаушылардың акцептелген шот-фактурасына сәйкес есептелген сомалар, ал бұл шоттың дебеті бойынша«Ақшалар» деп аталатын шотының және басқа да шоттардың кредитінен (төленген жерлеріне байланысты) оларға төленген сомалар жазылады. «Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу» шоты бойынша есеп №6 журнал-ордерде жабдықтаушы-мердігерлердің әр бір шот-фактурасы бойынша бөлек жүргізіледі. Бұл журнал-ордерде жабдықтаушы-мердігерлердің шот-фактураларының акцептелуі, материалдық құндылықтардың, жұмыстар мен қызметтердің қабылдануы, олардың құнының төленуі жайлы мәліметтер жазылады.

     Келіп түскен шот-фактураларды алдымен үлгілі түрі М-1 «Келіп түскен жүктер есебі журналына» тіркейді. Бұл журнал бойынша ұйымда материалдық құндылықтардың уақтылы келіп түсуіне бақылау жасалады. Журналға жазылуға тиісіті мәліметтерді жабдықтау бөлімі тауар-көлік жүкқұжаттарды (накладнойлары), кіріс ордерлері, материалдарды қабылдау туралы актілер негізінде кәсіпорын қоймасына материалдық құндылықтардың келіп түсуіне қарай жазып отырады. Журналға тек акцептелген шот-фактурасы ғана жазылады. ал олүш кезең бойынша жүреді.

     Бірінші кезеңде журналға акцептелген шот-фактура және басқа да есеп айырысу құжаттары келіп түскен кездегі жазулары жазылады. Бұл ретте тіркеу нөмірі мен төлем-тапсырмаларының (шот-фактура) нөмері, жабдықтаушының атауы, шот-фактурадағы акцептің сомасы жазылады. Содан соң жабдықтаушының шот фактурасын жергілікті жабдықтаушыдан немесе станциядан (айлақтан) өзге қаларадан түскен құндылықтарды алу үшін экспедиторға шот-фактураны береді.

     Екінші кезеңде журналға қоймадан бухгалтерияға келіп түскен кіріс құжаттары (кіріс ордерлері, тауарлы-көліктік құжаттары (накладнойлары), материалдар қабілдау туралы актілері) негізінде жазылады. Журналда осы құжаттардың нөмірлері келіп түскен құндылықтардың есептік немесе келісім-шартта көрсетілген бағасы бойынша алынған құны және тауарлы-материалдық құндылықтар немесе өндіріс шығындары есебі бойынша жекелеген шоттар шегінде төлем-тапсырмаларына (шот-фактураға) сәйкес алынған нақты құны бойынша көрсетіледі.

     Кіріс құжаттары мұқият тексерілуі және төлем-тапсырмаларындағы (шот-фактурадағы) материалдық құндылықтар санына сәйкес келуі тиіс. егер жүктерді қабылдау кезінде жабдықтаушының немесе көлік ұйымының кінәсінен құндылықтардың жетіспейтіні немесе бұзылуы анықталса, актінің негізінде талап сомасын 3310-шотың кредитінен 1280-шоттың дебетіне есептен шығарады. Егер материалдық құндылықтардың жетіспеуін есеп айрысуға дейін, яғни төлем құжаттарын акцептеуге дейін анықтайтын болса, онда оның сомасына тиісті есеп-айрысу төлем құжаттарында акцепті азайтады.

     Сондай-ақ журналда жұмыстар мен қызметтер (негізгі құрал жабдықтарды жөндеу, жүктерді тасымалдау, су, электр энергиясы) берушілермен есеп айырысулар есебі бойынша операциялар да көрсетіледі. Жұмысты орындағаны немесе қызметті көрсеткені үшін берілген шот-фактура мәліметтері журналға жазылған кезде, оның не үшін берілгені көрсетіледі.

     Үшінші кезеңде журналда шот-фактурасының төленгені көрсетіледі. Төлем туралы берілген банктегі есеп айырысу және басқа да шотар бойынша үзінділері (көшірмелері) бойынша расталады. Бұл орайда, шоттың қай күні төленгені және төлемнің қай шоттан жасалғаны (1030, 1040, 1050, 1060) көрсетіледі.

     Айдың аяғында журналдың жиынтығы есептелінеді және төленбеген шоттар бойынша қалдықтары шығарылады.

     Журналдың қортындысы төрт қатар бойынша шығарылады; ай ішіндегі жиынтығы, айдың басындағы, жол үстіндегі материалдар шегеріліп тасталынады; айдың аяғындағы жол үстіндегі материалдар және журнал бойынша барлығы рет-ретімен көрініс табады.

     Фактураланбаған жабдықтар есебі.

     Кейбір жағдайларда келіп түскен материалдық құндылықтардың құжаттары (шот-фактураларда) болмауы мүмкін. Мұндай құндылықтарды фактураланбаған жеткізілім деп атайды. Фактураланбаған жеткізілімдер фактураланған, яғни шот-фактураларымен бірге келген жеткізілімдер тәрізді әр бір жабдықтаушылар бойынша жеке көрсетіледі. Фактураланбаған жабдықтарды жазу үшін үлгілі түрі М-7 «Материалды қабылдау туралы актілер» қолданылады, олар шот-фактурамен ресімделмеген материалдар, сондай-ақ, қабылдау кезінде артық шыққан тауарлық-материалдық құндылықтарға да жазылады. Фактураланбаған жабдықтардың шот-фактуралары келген уақытында оларға бұрын жазылған деректер сторно етіліп нөмірі 6-журнал-ордерге шот-фактурадағы мәліметтер жазылады. Төлем жасалған, бірақ айдың аяғына дейін кәсіпорынның қоймаларына түспеген тауарлық-материалдық құндылықтардың шот-фактуралары немесе төлем талап тапсырмалары негізінде 6-журнал-ордерге әдеттегі тәртіп бойынша жазу жазылады. Айдың аяғында жолдағы материалдық құндылықтардың сомасын журнал-ордердің «Келіп түспеген жабдықтаушы қоймасындағы жүк үшін» деп аталатын арнайы бағанасында көрсетеді. Журнал-ордер бойынша жиынтықтарды шығарғаннан кейін жолдағы тауарлық-материалдық қорлардың құнын материалдық қорлар шоттарына жазады, олар материалдық жауапты адамдар есебіне жатқызылмаса да, жедел ескеріліп отырады. Сөйтіп, жолдағы тауарлық-материалдық қорлар айдың аяғында тиісті шоттарда шартты түрде есептелініп, олардың құндары жабдықтаушылар мен есеп айырысулар тұрғысында дебиторлық қарыз болып табылмайды. Келесі айдың басында жолдағы материалдардың қалдығы сторно етіледі (қызыл жазумен жазылады).

     Жабдықтаушылар және қызмет көрсетушілермен есеп айырысулар есебі жөніндегі журналда ай аяғында «Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу» деп аталатын шот бойынша талданған қалдықтар көрсетіледі. Талдамалық есептің құрылымы жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу жөніндегі қалдықтар туралы мағлұмат алуды қамтамасыз теу үшін және есеп айырысуды жедел бақылау үшін мына топтардан қалыптасады:

- құны төленген, бірақ іс жүзінде алынбаған (қабылданбаған)

материалдық қорлар, көрсетілген қызметтер, орындалған жұмыс бойынша есеп айырысудан;

- фактураланбай қалған жабдықтар бойынша есеп айырысудан;

- мерзімінде төленбеген есеп айырысулардан.

Кесте 2 - 3310 «Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек»                               бойынша жүргізілетін операциялар

№ Шаруашылық операцияларының мазмұны Дт Кт

1                 2 3             4

1 Келіп түскен тауарлық-материалдық қорлар үшін, жабдықтаушы мердігерлердің шот-фактурасы акцептелді: - сатып алу құнына; - сатып алынған тауарларға есептелген (жұмыс,қызмет) қосылған құн салығының сомасына 1310-1317 1330 1420 3310 3310

2 Жабдықтаушы-мердігерлердің шоттары акцептелді: - материалдарды жеткізу және өңдеу қызметтерінің құнына; - қосылған құн салығының құнына. 1310- 1330 1420 3310 3310

3 Орындалған құрылыс-монтаж жұмыстары үшін мердігерлердің талап еткен шоттары: - жұмыстың құнына; - қосылған құн салығы сомасына. 2930 1420 3310 3310

4 Тасымалдау ұйымдарының өнім сату бойынша көрсеткен қызметі үшін талап еткен шоты (егер тасымалдауға байланысты көрсетілетін қызмет келісімшартта өнім берушінің есебінен болған жағдайда): - көрсетілген қызмет құнына; - қосылған құн салығы сомасына. 7110 1420 3310 3310

5 Жабдықтаушылар мен мердігерлердің, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке, оның ішінде, негізгі және жалпы шаруашылық қажетері үшін берілген электроэнергиялары, булары, газдары, сулары және байланыс қызметтері үшін талап еткен шоттары: - жұмыстың және қызметтің құнына; - қосылған құн салығы сомасына. 8110, 8210 8310, 8410 7210, 1420 3310 3310

6 Жабдықтаушы-мердігерлерден материалдарды қабылдаған кезде кем шыққан (бүлінген) және бағасының сәйкес келмеуіне, арифметикалық жіберген қатесі және т.б. (қосылған құн салығы қоса) үшін қойылған шағым талап сомасына. 1280 3310

7 Бухгалтерлік есепте шот-фактурасыз келіп түскен материалдарды көрсету (шартта көрсетілген баға бойынша) 1310-1318 3310

8 Жабдықтаушылардан келген шот-фактураға сәйкес бұрынғы шот-фактурасыз кіріске алынған материалдардың құны сторно етіледі (қызыл сиямен). 1310-1317 3310

9 Құны төленген, бірақ айдың аяғында жолда қалған материалдардың немесе қоюшылардың қоймасынан әкетілмеген материалдардың құнына (бұл материалдарды қоймаға кіріске алмай-ақ); 1310-1317 3310

10 Келесі айдың басында бұл сомалар қызыл жазумен жазылып шығарылып тасталады. (сторно етіледі). 1310-1318 3310

11 Мердігерлік әдіспен жөндеу жүргізілген негізгі құралдардың; - жөндеу құнына; - қосылған құн салығы сомасына. 8410 1420 3310 3310

12 Жабдықтаушы-мердігерлердің шоттары төленгенде 3310 1030

13 Жабдықтаушы-мердігерлерге алдын ала берілген аванс сомасы есептелді 3310 2910

     Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысулар есебі бойынша мынадай шоттар корреспонденциясы беріледі.

Кәсіпорынның басқа заңды немесе жеке тұлғалардан сатып алынған тауарлық-материалдық қорлар үшін (қосылған құнға салынған салық есебінсіз) акцептелген шот-фактурасына:

     Д-т: 1310 «Материалдар» немесе 1330 «Тауарлар» деп аталатын шоттардың тиістісі;

     К-т: 3310 «Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек» деп аталатын шот.

     Ал бұл тауарлар үшін есептелген қосылған құн салығы сомасына:

     Д-т: 1420 «Қосылған құнға салынған салық» деп талатын шоты;

     К-т: 3310 «Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек» деп аталатын шоты түріндегі екі жақты жазу жазылады.

     Жабдықтаушылардың шот фактурасының қай шоттан төленгеніне қарай:

     Дт: 3310 «Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек» деп аталатын шоты,

     Кт: 1010, 1030 «Ақшалар» деп аталатын шоты түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.

     Шот-фактура бойынша кәсіпорынның жабдықтаушыларға тауарларды сатып алу барысында төленген қосылған құнға салынған салықтың сомасы ұйымның тауарларды (қызметтерді) сату барысында есептелген бюджетке төленетін қосылған құнға салынған салықтың сомасынан шегерілгенде:

     Дт: 3130 «Қосылған құнға салынған салық» деп аталатын шот;

     Кт: 1420 «Орны толтырылатын қосылған құнға салынған салық» деп аталатын шот түріндегі жазуы жазылады.

15 1.Қызметкерлермен еңбек ақы бойынша есеп айырысу тәртіптерін көрсетіңіз (мысалдар келтіруге болады)Қызмекерлермен еңбек ақы бойынша есеп айырысудың есебі. Еңбек төлемiнiң нысаны. Жалақы – бұл еңбек үшiн төлем, оны еңбек келiсiм – шартында және қызмет нұсқауында белгiленген көлемiне сай еңбеккерлер орындаған жұмысы үшiн алады. Еңбек тиiмдiлiгiн арттырудың әртүрлi ынталандыру жолдары бар, атап айтқанда: сыйлық, үстеме, кепiлдiк төлемдерi. Жұмыс берушi нақты жағдайын ескере отырып, “Еңбек ақы төлеу туралы “ ережесiн дербес әзiрлей алады, сондай-ақ онда еңбеккерлердiң категориясын, жұмыс уақытының тәртiбiн, ”Қызметкер туралы” ережесiн белгiлей алады. Аталған ереже жұмыс берушiге еңбек тәртiбiн ұйымдастыру мен еңбек келiсiм – шартын жасау үшiн Қана емес, сондай-ақ, ол шығыстар мен ұсталымдарды негiздеу үшiн де қажет. Төлем жеке немесе ұжымдық еңбек нәтижесi бойынша жасалуы мүмкiн. «СҰЛТАН» ЖШС-ң еңбекақы төлеу қоры жиынтық қаржы балансында өкілетті органмен белгіленеді. Жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамының есебі - кәсіпорындар мен ұйымдардың мамандар бөлімінде жүргізіледі. Мамандар бөлімінде мынадай құжаттар пайдаланылады: - жұмысқа алу жайлы бұйрық үлгілі түрі Т-1; - басқа жұмысқа ауысу жайлы бұйрық үлгілі түрі Т-5; - демалыс берілуі жайлы бұйрық үлгілі түрі Т-6; - жұмыстан шығарылу жайлы бұйрық үлгілі түрі Т-8. Бұл жағдайда жұмыс берушiнiң белгiлеген жалақысының деңгейi заңда белгiлеген ең төменгi жалақының деңгейiнен төмен болмауы керек. Жалақы екi түрге бөлiнедi: 1. негiзгi; 2. қосымша. Негiзгi – бұл қызметкерлерге нақты жұмыспен өтеген уақыты үшiн, орындаған жұмыстары мен өнеркәсiптiк өнiмдерiнiң саны мен сапасы үшiн белгiленген бағалаулар мен қызметақы бойынша есептелетiн жалақы. Оның құрамына: 3. жұмыс iстеген уақытына тарифтiк ставкалар, қызметақы, кесiмдi бағалаулар немесе орташа табыстар бойынша есептелген жалақы; 4. қызметпен өткерген жылдар үшiн үстеме; 5. жұмыс жағдайының өзгеруiне байланысты кесiмдi ақы алушыларға үдемелi бағалаулар бойынша қосымша ақы; 6. ақшалай және натуралды сыйақылар және сыйақы берудiң бекiтiлген тәртiбiне сәйкес төленген сыйақылар, қосымшалар; 7. мерзiмнен тыс уақыттағы жұмыс үшiн қосымша ақы; 8. түндегi жұмыс үшiн қосымша ақы; 9. жұмысшының кiнәсi жоқ тұрып қалуға төлемдер. Қосымша – бұл қызметкердiң кәсiпорында жұмыс жасамаған уақытына Қазақстан Республикасы заңдарына сәйкес есептелетiн жалақы. Қосымша жалақының құрамына кiретiндер: 10. балаларын тамақтандырушы аналардың жұмысындағы үзiлiс уақытына төлем; 11. жасөспiрiмдердiң жеңiлдiк сағаттарына төлем; 12. мемлекеттiк және қоғамдық мiндеттемелердi орындауға жұмсалған жұмыс уақытына төлем; 13. негiзгi және қосымша демалыстар уақытына төлем; 14. пайдаланылмаған демалыс үшiн өтемақы; 15. шыққанда берiлетiн жәрдем ақы. Еңбек пен еңбекақы есебiнiң мiндеттерi: 1. Өндiрiлетiн өнiмдермен iстелiнетiн жұмысқа кеткен еңбек пен оған төленiлетiн еңбекақы мөлшерiн дұрыс анықтау. 2. Еңбек өнiмдiлiгiнiң өсiмiн бақылау. 3. Жұмсалған еңбектiң саны мен сапасын бақылау. 4. Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу үшiн еңбекақы қорынан, қоғамдық тұтыну қорынан және тағы басқа қорлардан бөлiнетiн қаржыларды бақылау. 5. Жұмысшы және қызметкерлермен уақтылы дұрыс есеп айырысу. 6. Өндiрiске жедел басшылық жасау үшiн тиiстi мәлiметтер алу. 7. Еңбек және еңбекақы жайлы статистикалық және бухгалтерлiк қорытынды есеп беру.
Тема 11. Капитал мен резервтер есебі
16 Ұйымның бөлінбеген пайдасын (жабылмаған зиянын) қалыптастыру тәртіптері мен бухгалтерлік есебінің ерешеліктерін сипаттап беріңіз.Бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян) есебі Бөлінбеген пайда (табыс) – кәсіпорынның жалпы кірісінен барлық жұмсалған шығындарды шегеріп тастағандағы қалған бөлігі болып табылады.    Кәсіпорынның қорытынды табысынан бюджетке төленетін салықтарын және табыстың есебінен өтелетін басқадай шығындарды төленгеннен қалған сомасы есепті жылдың «бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зияны)» болып табылады. Ұйымдарда «бөлінбеген табыстың (жабылмаған зиянның)» есебі: · «Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)»; · «Өткен жылдардағы бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)» деп аталатын шоттарда жүргізіледі. Бөлінбеген пайда көбейгенде (келіп кірістелгенде) «Қорытынды пайда (зиян)» шоты кредиттелінеді. Ал керісінше бөлінбеген пайданың жұмсалуы немесе осы жылғы шеккен зиян «Қорытынды пайда (зиян)» шотының дебитіне жазылады.    Жалпы акционерлік қоғамның немесе қандайда бір кәсіпорынның құрылғаннан бастап жұмсалмаған (бөлінбеген) таза пайдасы оның капиталы болып саналады. Кез келген кәсіпорынның меншікті капиталының жалпы сомасы, яғни барлық активтерінің сомаларының қосындысынан міндеттемелері сомаларының қосындысын алып тастағандағы қалған сомасы кәсіпорынның немесе акционерлік қоғамның жарғысында көрсетіліп белгіленген жарғылық капиталының сомасынан кем болмауы тиіс. Егер баланс активінің нетто сомасы қоғамның жарғысында белгіленген жарғылық қордан кем болған жағдайда ұйымның қызметінің рентабелділігінің төмен екендігін көрсетеді. Бұндай жағдайда кәсіпорынның жарғылық қорының мөлшері қайта қаралуға тиісті.    Есепті жылдың соңында барлық кәсіпорындардың бухгалтериясында «кірістер» және «шығыстар» деп аталатын бөлім шоттары міндетті түрде жабылады. Бұл шоттарды транзиттік шоттар (жабылған шот) деп атайды. Осыған сәйкес «кірістер» және «шығындар» деп аталатын екі бөлімнің шоттарында жинақталған сома «Қорытынды пайда (зиян)» деп аталатын шотқа апарылады. Яғни «кірістер» деп аталатын бөлім шот дебиттелініп «қорытынды пайда (зиян)» шоты кредиттелінеді ДТ «Кірістер» (пас) 10 900 000 КТ «Қорытынды пайда» (пас) 10 900 000 және «шығындар» деп аталатын бөлім шот кредиттелініп «қорытынды пайда (зиян)»     шоты дебиттелінеді.                            ДТ «Қорытынды пайда» (пас) 10 000 000 КТ «Шығындар» (акт) 10 000 000    Осыдан кейін шотының соңғы қалдығы есептелінеді. Егер бұл шоттың соңғы қалдығы дебиттік болса, кәсіпорын бұл есепті кезеңді зиянмен аяқтағаны болып табылады. Ал бұл «Қорытынды пайда (зиян)» шотының соңғы қалдығының нөлге тең болуы кәсіпорынның осы есепті кезеңдегі табыстары мен сол табысты табуға кеткен шығындары сомасының тең болғандығын көрсетеді.             ДТ           «Қорытынды пайда»                    КТ

10 000 000 10 900 000

900 000 табысты

§

ДТ «Бөлінбеген пайда»

КТ «Қорытынды пайда» пайдасы

ДТ «Қорытынды пайда»

КТ «Бөлінбеген пайда»    зияны

17 Резервтік капиталдың бухгалтерлік есебі.
Тема 12. Кірістер мен шығыстар есебі
18 Ұйымның шығыстарының түрлерін ашып және оларды есепте тану тәртіптерін түсіндіріңіз. 19
Ұйымның шығыстарының бухгалтерлік есебіне сипаттама жасаңыз.Қоғамдармен ұйымдардың сатқан өнімдерінің, тауарларының басқа да активтерінің өзіндік құны, сондай-ақ оларды сату, есептен шығару барысында пайда болатын шығындар сомасының жиынтығы ұйымның шығыстары болып табылады

Шаруашылық қоғамындағы шығыстардың есебі

7010 - «Сатылған өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құны»,7110 - «Өнімдерді сату және қызмет көрсету бойынша шығыстар»,

7200 - «Әкімшілік шығыстар»,

7300 - «Қаржыландыруға арналған шығыстар»,

7400 – «Басқа да шығыстар»,(Негізгі емес қызметтер бойынша шығыстар)

7500 – «Тоқтатылатын қызметпен байланысты шығыстар»

7600 – «Үлестік қатысу әдісімен ескерілетін ұйымдардың залалындағы үлес»,

7700 - «Корпоративтік табыс салығы бойынша шығындар», деп аталатын бөлімше шоттарында есептеледі.

7010 – «Сатылған өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құны»

Бұл шот өнім өндіретін, жұмыстар істейтін және қызметтер көрсететін материалдық өндіріс салаларында қолданылады және босатылған өнімнің, орындалған жұмыстардың, көрсетілген қызметтердің нақты өзіндік құнын есепке алуға арналған.

     Тауарларды дайын өнімдерді сатқан кезде7010 шотының дебетімен, 1320, «Дайын өнім», 1330 - «Тауарлар» шотың кредиті, ал жұмыстардың орындалуы, қызметтердің көрсетілуі барысында8110 - «Негізгі өндіріс» және 8310 - «Көмекші өндіріс» деп аталатын шоттар кредиттеледі.

7010 – «Сатылған өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құны» шоты бойынша шот корреспонденциясы

№ Шаруашылық операциялардың мазмұны Дебет Кредит

1 Бұйрық жүкқұжаттар негізінде, қоймадан нақты өзіндік құны бойынша босатылған дайын өнімнің сомасына 7010 1320 400 000

2 Тапсырыс берушілерге орындалған жұмыстар мен қызметтер актісі бойынша өткізілді 7010 8110,8310 150 000

3 Босатылған тауарларға, орындалған жұмыстарға және көрсетілген қызметтерге толтырылған салықтық шот-фактуралар және есеп айырысу-төлеу құжаттары сатып алушыларға ұсынылды: - келісілген баға бойынша - ҚҚС 12% бойынша 6010 3130 1210 1210 700 000 84 000

- кіріс - шығыс 5610 6010 7010 5610 550 000 700 000

7110 - «Өнімдерді сату және қызмет көрсету бойынша шығыстар»,

Бұл шотта дайын өнімдерді сату кезіндегі және қызмет көрсету бойынша шығыстар бейнеленеді. Шығыстар өткізу бойынша жұмсалған шығындардың жиынтығынан пайда болғандықтан, шаруашылық операция 1310-1317 шоттардың кредитінен 7110 шотының дебитіне жазылады.

(Бұл шоттар бойынша бірнеше субшоттар ашылады.)

4. Негізі емес қызметтер бойынша шығыстардың есебі.

Негізгі емес қызметтердің шығысын есептеу үшін 7400 «Басқада шығыстар» шоттар бөлішмесі арналған.

     Бұл бөлімшенің шоттары өткізілген активтердің барлық түрлерінің өзіндік құны, сондай ақ бағам айырмашылықтарынан алынған сомалар туралы ақпаратты жинақтауға арналған.

7410 «Активтердің істен шығуы бойынша шығыстар» шоты сатылған материалдық емес активтердің құны тауарлы ақпаратты жинақтауға арналған.

7411 – шоты бойынша жасалған шоттардың корреспонденциясы

№ Шаруашылық операциялардың мазмұны Дт Кт

1. Сатылған материалдық емес активтер, өздерінің белгіленген тәртібінде есептен шығарылады: - материалдық емес активтердің өз сатушысында болған кезінде, оны пайдаланғаны үшін есептелген тозу сомасына - сатылған материалдық емес активтердің қалдық құнына (тозу сомасы бастапқы құнынан алынып тасталды) 2740 7410 2730 2730 30 000 270 000

2. Материалдық емес активтерді сатуға байланысты шыққан шығыны жыл аяғында қорытынды пайда (залал) шотына көшіріліп жазылады 5610 7410 270 000

7412 – шоты бойынша жасалған шоттардың корреспонденциясы

№ Шаруашылық операциялардың мазмұны Дт Кт

1. Сатылған негізгі құралдар белгіленген тәртіпте есептен шығарылды: - негізгі құралдар өзінің сатушысында болған кезінде, оны пайдаланғаны үшін, есептелінген тозу сомасына - баланстық құнына (тозу сомасы бастапқы құнынан алынып тасталынды) 2420 7410 2410 2410 200 000 800 000

2. Негізі құралдарды сатуға байланысты шыққан шығыны жыл аяғында қорытынды пайда (залал) шотына көшіріліп жазылады 5510 7410 800 000

7413 – шоты бойынша жасалған шоттардың корреспонденциясы

№ Шаруашылық операциялардың мазмұны Дт Кт

1 Белгіленген тәртіпте инвестиция сатылды баланстық құны бойынша: - еншілес, қауымдастырылған және бірлескен серіктестіктермен 7410 2040, 2210 300 000

2 Берілген тәртіпте сатылды: - акциялар - облигациялар 7410 7410 1110, 1120 1130 100 000 200 000

3 Есепті жылдың аяғында бағалы қағаздарды сатуға байланысты шыққан шығындарды жыл аяғында бөлінбеген пайда (залал) шотына көшіріліп жазылады 5510 7410 600 000

7430 – «Бағамдық айырма бойынша шығыстар» шоты бағам айырмасы (теріс) бойынша шығыстар сомасы туралы ақпаратты жинақтауға арналған. Бұл шетелдің конверттелетін валюталарына теңгенің қатынасы бойынша өзгерістер кезінде пайда болады.

7470 – «Басқа да шығыстар» шоты басқа да қызметтер бойынша шыққан шығындардың сомалары туралы ақпаратты жинақтауға арналған. 7470 – шотта қысқа мерзімді қаржылық инвестицияларының күдікті құнының өзгеруінен шыққан залалдары, облигацияның сатып алынған және номиналдық құндарының айырмасы, әртүрлі валютаны пайдаланудан болған, теріс сомалық айырма, тіркелген активтерді ағымдағы жалға берген кезде болатын амортизациялық аударымдар және т.б негізгі қызметттермен байланысты шығыстар есепкеа алынады.

7410-7470 шоттар бойынша жасалатын аналитикалық есеп шығындардың баптарына қарай жүргізіледі. Ондай шығындардың номенклатурасын кәсіпорынның өзі әзірлейді. Сол шығын баптары бойынша тізімдеме жүргізіледі.

Шаруашылық ұйымның банк немесе банктен тыс мекемелерден алған үшін есептелетін пайызға 7310 - «Қаржыландыруға арналған шығыстар» шоты дебеттелініп, 3380 - «Төлеуге арналған қысқа мерзімді сыйақылар» шоты кредиттеледі, 7700 - «Корпоративтік табыс салығы бойынша шығыстар» шоты қоғамның таза табысын есептеу уақытындағы бюджетке төленуге тиісті салық сомаларына байланысты шығындарды жинақтауға арналған. Бұл шот дебеті бойынша 3110 - «Төлеуге тиісті корпоративті табыс салығы» және 4310 - «Кейінге қалдырылған корпоративтік табыс салығы» - деп аталатын шоттардың кредитімен корреспонденцияланады.

Кезең шығыстарының есебі

     Өнім өндіруге кеткен шығыстардан басқа кезең шығыстары да болады және олар өндіріс көлеміне тәуелді емес, тұрақты сипатқа ие, сталған өнімнің, көрсетілген қызметтің нақты бір түрімен байланысты емес. Шаруашылық жүргізуші субъект еш нәрсе өндірмесе де, белгілі бір кезеңдердің барысында кезең шығыстарын жасайды.

     Кезең шығыстарына мыналар жатады:

- жалпы және әкімшілік шығыстар;

- пайыз бойынша шығыстар;

- сату бойынша шығыстар.

Бұл шығыстар тауарлы - материалдық қорларының қалдығына жатқызылмайды, олар өзі орын алған есептік кезеңнің қорытынды пайдасын азайтып есептен шығарылады. Олар сатылмаған өнімнің және аяқталмаған өндірістің қалдықтарына жатқызылмайды.

Кезең шығындары есептеу қүралдарында көрініс тауып, №10 журнал-ордердің №5 ведомісінде жинақталады. Кезең соңында 7110 жэне 7210 шоттарда жинақталған шығындар 5610 «Қорытынды пайда (залал)» шотының дебетіне көшіріледі.

Жалпы және әкімшілік шығыстар. Шығыстың бүл түріне бүкіл және өндірістік-шаруашылық қызметің басқаруға байланысты кезеңдік шығыстар жатады. Бұл шығыстардың есебі 7210 «Әкімшілік шығыстар» деп аталатын активтік шотта жүргізіледі.

Дәлірек айтқанда, 7210 «Жалпы және әкімшілік шығындары» шотында келесі шығындар көрініс табады:

- Әкімшілік персоналдардың еңбек ақысы;

- Әкімшілік персоналдардың еңбек ақысынан аударымдар;

- Өндіріске қатысты емес басқарманың техникалық құралдарын ұстау

және қызмет көрсету шығындары;

Жалпы шаруашылық мақсаттағы негізгі құралдардыңамортизациясы;

- Әкімшілік персоналдардың іс-сапар шығындары;

- Коммуналдық қызметтерге жұмсалған шығындар;

- Күзет, өрт және сауықтыру шараларын өткізу бойынша шығындар;

- Айыппұл мен өсімпұл;

- Кадрларды дайындау бойынша шығындар.

Қоғамда 7210 «Әкімшілік шығындары» шотының дебеті және төмендегі шоттардың кредиті бойынша көрсетіледі:

- 3350 «Еңбекақы төлеу бойынша қысқа мерзімді берешек», 3430

«Жұмысшылармен демалыстары бойынша есептелген қарыздар» шоттары - еңбек ақы, сый ақы, демалыс ақысын есептегенде;

- 3150 «Әлеуметтік салықтар» шоттары - бюджетпен әлеуметтік

салыктарды есептегенде;

3310 «Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек» шоты

Жалпы және әкімшілік шығындарының талдамалы есебі келесі шығыс баптарының типтік номенклатурасы бойынша жүргізіледі.

№ Шығыс баптарының мазмұны

1. Әкімшілік персоналдарға жататын, қызметкерлердің еңбек ақысы

2. Шаруашылық және қызмет көрсетумен айналысатын қызметкерлердің еңбек ақысы

3. Басқару әкімшілік аппаратын, субъектінің құрылымдық бөлімшелерін, материалдық-техникалық және көліктік қызмет көрсетілерді ұстау. оның ішінде қызмет бабында пайдаланатын жеңңіл көлігін ұстаудың шығысы және қызмет бабы жеке жеңіл көлігін пайдалану шығысын компенсациялау

4. Байланыс торабы, дабыл қағу құралдары, есептеу орталықтары және басқа да өндіріске жатпайтын техникалық құралдарды (жалпы шаруашылыққа арналған негізгі құралдардың тозуы; ғимараттарды ағымдағы жөндеуге және ұстауға кеткен шығыстары және жалпы шаруашылққа араналған инвентары)

5. Қазба саласындағы дайындық жұмыстары бойынша шығындары, егер олар күрделі шығындарға жатпайтын болса (яғни негізгі қор ретінде капиталынбайтын болса)

6. Субъектінің салынып жатқан объектісін басқаруға кетикен шығыны, егерде олар болмаса, онда оның орнын техникалық қадағаушылар атқарады, сондай-ақ жаңадан салынған объектіні пайдалануға кеткен шығындары

7. Жобаларда және құрылыс-монтаж жұмыстары бітпегендеріді қалпына келтіру бойынша шығыстары, сондай-ақ бақылау жүргізумен байланысты шығыстары және басқа да шығындары

8. Әкімшілік басқару жүйесін және құралын жетілдірумен байланысты шығыстары

9. Банкі көрсеткен қызметін төлеу

10. Басқа ұйымдардың жалпы шаруашылықты басқаруды жүзеге асыруға көрсеткен қызметі үшін төлем жасау, егерде кәсіпорында ондай функционалдық қызметі болмаса.

11. Әкімшілік басқару персоналдарына жұмсалған іссапар шығыстары

12. Кеңселік, баспалық, почта-телеграфтық және тефондық шығыстары

13. Өкілеттік шығыстары

14. Қызмет көрсететін өндіріс пен шаруашылықтарды ұстау бойынша шығыстары

15. Жұмыс күшін қабылдауды ұйымдастыруға, мамандарды оқытуға, компенсацияға, комиссиондық шығыстарға кеткен шығыстар

16. Жалпы шаруашылық арналымындағы негізгі құралдарды жалғаға беру бойынша шығыстары

17. Салықтар, алымдар

18. Коммуналдық қызмет, қызметкерлердің еңбегін қорғау, субъетіні қорғау, өртке қарсы қорғау шығыстары, сауықтыру шығыстары, директорлық кеңесіне кеткеншығыстар және басқа да жалпы шаруашылық сипаттағы шығыстары

19. Тауарлы-материалдық запастарының қоймада кем шығуын қалпына келтіру шығындары, нормадан тыс жоғалтулар және басқа да өндірістік емес шығыстары

20. Орташа жалақы деңгейінде, уақытша еңбекке жарамсыздығына жәрдем ақы төлеу

21. Басқару аппаратының еңбек стажын төлеу, яғни бір жолғы марапаттау төлемдерін жасау

22. Ақпараттық және аудиторлық (кеңестік) қызметті төлеу

23. Денсаулық сақтау объектілерін, мектеп жасына дейінгі ұйымдарды, мәдениет, спрот, тұрғын үй қорларын ұстау шығыстары

24. Кәсіпорынды қайта құрудан босаған еңбеккерлерге, қысқарған қызметкерлерге, армия қатарына шықырылған азаматтарға төлем жасау

25. Сот шығындары

26. Табысты жасырғанда төленетін айыппұлдар мен өсімақылар

27. Ұрланған, жоғалған мүліктердің материалды жауапты тұлғалары табылмаған немесе дәлелденбеген жағдайда, оларды қалпына келтіруге кеткен шығындары және т.б.

Тема 13. Қаржылық есептілікті дайындау және ұсыну
20 «1 Қаржылық есептілікті ұсыну» ҚЕХС-ның талаптарына сәйкес кірістер және шығыстар туралы есептілікті дайындау мен ұсыну тәртіптерін көрсетіңіз.

Дата добавления: 2018-06-27; просмотров: 11208; Мы поможем в написании вашей работы!
Поделиться с друзьями:

⇐ Предыдущая 12

Мы поможем в написании ваших работ!

Актив	сома	Пассив	сома
Айдың басындағы жиынтық сома Кассадағы қолма-қол ақша (1010) Ағымдағы есеп айырысу шоты (1030)	900 000 +500000 -500000	Айдың басындағы жиынтық сома	900000
Айдың соңындағы жиынтық сома	900 000	Айдың соңындағы жиынтық сома	900 000

АКТИВ	сомасы	ПАССИВ	сомасы
Материалдық емес активтер	150 000	Жарғылық қор	800 000
Негізгі құралдар	300 000	Бөлінбеген пайда	200 000
Аяқталмаған өндіріс	900 000	Банк несиесі	600 000
Дайын бұйымдар	700 000	Бюджетпен есеп айырысу	400 000
Материалдар	200 000	Жабдықтаушы мердігер есеп айырысу	500 000
Ақша қаражаттары	1 100 000	Еңбек ақы бойынша есеп айырысу	850 000
БАЛАНС	3 350 000	БАЛАНС	3 350 000

Сбаст – 200 000			Сбаст – 500 000		Сбаст – 600 000
1) 250000	3) 300000	4)650000	1) 250000	2) 500000	4)650000
Айн (Дт) 250000	Айн (Кт) 300000	Айн (Дт) 650000	Айн (Кт) 250000	Айн (Дт) 500000	Айн (Кт) 650000
Ссоңғы – 150000			Ссоңғы – 100000		Ссоңғы – 750000

Сбаст – 1 100 000		Сбаст – 900 000
	2) 500000	3)300000
Айн (Дт)	Айн (Кт) 500000	Айн (Дт) 300000	Айн (Кт)
Ссоңғы – 600000		Ссоңғы – 1200000

Мерзімі	Бастапқы құны	Амортизацияның жылдық сомасы	Жинақталған тозу сомасы	Қалдық құны
Сатып алынған мерзімі: 1-ші жылдың аяғында 2-ші жылдың аяғында 3-ші жылдың аяғында 4-ші жылдың аяғында 5-ші жылдың аяғында	1 000 000 1 000 000 1 000 000 1 000 000 1 000 000 1 000 000	- 180 000 180 000 180 000 180 000 180 000	- 180 000 360 000 540 000 720 000 900 000	1000 000 820 000 640 000 460 000 280 000 100 000

	Станоктың бастапқы құны (теңге)	Өндіріл- ген өнім көлемі (дана)	Бір жылдық амортиза циялық аударым сомасы (теңге)	Жинақ- талған тозу сомасы (теңге)	Станок- тың қалдық құны (теңге)
Сатып алынған кездегі	1000000	-	-	-	1000000
1-жылдың соңында	1000000	3000000	270000	270000	730000
2-жылдың соңында	1000000	3000000	270000	540000	460000
3-жылдың соңында	1000000	2000000	180000	720000	280000
4-жылдың соңында	1000000	1000000	90000	810000	190000
5-жылдың соңында	1000000	1000000	90000	900000	100000

	Негізгі құрал-дардың бастарқы құны (теңге)	Жылдық амортизациялық аударым сомасы (теңге)	Жинақталған тозу сомасы (теңге)	Негізгі құрал-дардың қалдық құны (теңге)
Сатып алынған кездегі	1000000	-	-	1000000
1-жылдың соңында	1000000	5/15х9000000=300000	300000	700000
2-жылдың соңында	1000000	4/15х900000=240000	540000	460000
3-жылдың соңында	1000000	3/15х900000=180000	720000	280000
4-жылдың соңында	1000000	2/15х900000=120000	840000	160000
5-жылдың соңында	1000000	1/15х900000=600000	900000	100000

	Негізгі құралдардың бастапқы құны(теңге)	Жылдық амортизациялық аударым сомасы (теңге)	Жинақталған тозу сомасы (теңге)	Негізгі құралдардың қалдық құны
Сатып алынған кездегі	1000000	--------	-------	1000000
1-жылдың соңында	1000000	40%х1000000 = 400000	400000	600000
2-жылдың соңында	1000000	40%x (1000000-400000) = 240000	640000	360000
3-жылдың соңында	1000000	40%x (1000000-640000) = 144000	784000	216000
4-жылдың соңында	1000000	40%x (1000000-784000) = 86400	870400	129600
5-жылдың соңында	1000000	129600-100000 = 29600	900000	100000

№	Шаруашылық операцияларының мазмұны	Дт	Кт
1	2	3	4
1	Келіп түскен тауарлық-материалдық қорлар үшін, жабдықтаушы мердігерлердің шот-фактурасы акцептелді: - сатып алу құнына; - сатып алынған тауарларға есептелген (жұмыс,қызмет) қосылған құн салығының сомасына	1310-1317 1330 1420	3310 3310
2	Жабдықтаушы-мердігерлердің шоттары акцептелді: - материалдарды жеткізу және өңдеу қызметтерінің құнына; - қосылған құн салығының құнына.	1310- 1330 1420	3310 3310
3	Орындалған құрылыс-монтаж жұмыстары үшін мердігерлердің талап еткен шоттары: - жұмыстың құнына; - қосылған құн салығы сомасына.	2930 1420	3310 3310
4	Тасымалдау ұйымдарының өнім сату бойынша көрсеткен қызметі үшін талап еткен шоты (егер тасымалдауға байланысты көрсетілетін қызмет келісімшартта өнім берушінің есебінен болған жағдайда): - көрсетілген қызмет құнына; - қосылған құн салығы сомасына.	7110 1420	3310 3310
5	Жабдықтаушылар мен мердігерлердің, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке, оның ішінде, негізгі және жалпы шаруашылық қажетері үшін берілген электроэнергиялары, булары, газдары, сулары және байланыс қызметтері үшін талап еткен шоттары: - жұмыстың және қызметтің құнына; - қосылған құн салығы сомасына.	8110, 8210 8310, 8410 7210, 1420	3310 3310
6	Жабдықтаушы-мердігерлерден материалдарды қабылдаған кезде кем шыққан (бүлінген) және бағасының сәйкес келмеуіне, арифметикалық жіберген қатесі және т.б. (қосылған құн салығы қоса) үшін қойылған шағым талап сомасына.	1280	3310
7	Бухгалтерлік есепте шот-фактурасыз келіп түскен материалдарды көрсету (шартта көрсетілген баға бойынша)	1310-1318	3310
8	Жабдықтаушылардан келген шот-фактураға сәйкес бұрынғы шот-фактурасыз кіріске алынған материалдардың құны сторно етіледі (қызыл сиямен).	1310-1317	3310
9	Құны төленген, бірақ айдың аяғында жолда қалған материалдардың немесе қоюшылардың қоймасынан әкетілмеген материалдардың құнына (бұл материалдарды қоймаға кіріске алмай-ақ);	1310-1317	3310
10	Келесі айдың басында бұл сомалар қызыл жазумен жазылып шығарылып тасталады. (сторно етіледі).	1310-1318	3310
11	Мердігерлік әдіспен жөндеу жүргізілген негізгі құралдардың; - жөндеу құнына; - қосылған құн салығы сомасына.	8410 1420	3310 3310
12	Жабдықтаушы-мердігерлердің шоттары төленгенде	3310	1030
13	Жабдықтаушы-мердігерлерге алдын ала берілген аванс сомасы есептелді	3310	2910

№	Шығыс баптарының мазмұны
1.	Әкімшілік персоналдарға жататын, қызметкерлердің еңбек ақысы
2.	Шаруашылық және қызмет көрсетумен айналысатын қызметкерлердің еңбек ақысы
3.	Басқару әкімшілік аппаратын, субъектінің құрылымдық бөлімшелерін, материалдық-техникалық және көліктік қызмет көрсетілерді ұстау. оның ішінде қызмет бабында пайдаланатын жеңңіл көлігін ұстаудың шығысы және қызмет бабы жеке жеңіл көлігін пайдалану шығысын компенсациялау
4.	Байланыс торабы, дабыл қағу құралдары, есептеу орталықтары және басқа да өндіріске жатпайтын техникалық құралдарды (жалпы шаруашылыққа арналған негізгі құралдардың тозуы; ғимараттарды ағымдағы жөндеуге және ұстауға кеткен шығыстары және жалпы шаруашылққа араналған инвентары)
5.	Қазба саласындағы дайындық жұмыстары бойынша шығындары, егер олар күрделі шығындарға жатпайтын болса (яғни негізгі қор ретінде капиталынбайтын болса)
6.	Субъектінің салынып жатқан объектісін басқаруға кетикен шығыны, егерде олар болмаса, онда оның орнын техникалық қадағаушылар атқарады, сондай-ақ жаңадан салынған объектіні пайдалануға кеткен шығындары
7.	Жобаларда және құрылыс-монтаж жұмыстары бітпегендеріді қалпына келтіру бойынша шығыстары, сондай-ақ бақылау жүргізумен байланысты шығыстары және басқа да шығындары
8.	Әкімшілік басқару жүйесін және құралын жетілдірумен байланысты шығыстары
9.	Банкі көрсеткен қызметін төлеу
10.	Басқа ұйымдардың жалпы шаруашылықты басқаруды жүзеге асыруға көрсеткен қызметі үшін төлем жасау, егерде кәсіпорында ондай функционалдық қызметі болмаса.
11.	Әкімшілік басқару персоналдарына жұмсалған іссапар шығыстары
12.	Кеңселік, баспалық, почта-телеграфтық және тефондық шығыстары
13.	Өкілеттік шығыстары
14.	Қызмет көрсететін өндіріс пен шаруашылықтарды ұстау бойынша шығыстары
15.	Жұмыс күшін қабылдауды ұйымдастыруға, мамандарды оқытуға, компенсацияға, комиссиондық шығыстарға кеткен шығыстар
16.	Жалпы шаруашылық арналымындағы негізгі құралдарды жалғаға беру бойынша шығыстары
17.	Салықтар, алымдар
18.	Коммуналдық қызмет, қызметкерлердің еңбегін қорғау, субъетіні қорғау, өртке қарсы қорғау шығыстары, сауықтыру шығыстары, директорлық кеңесіне кеткеншығыстар және басқа да жалпы шаруашылық сипаттағы шығыстары
19.	Тауарлы-материалдық запастарының қоймада кем шығуын қалпына келтіру шығындары, нормадан тыс жоғалтулар және басқа да өндірістік емес шығыстары
20.	Орташа жалақы деңгейінде, уақытша еңбекке жарамсыздығына жәрдем ақы төлеу
21.	Басқару аппаратының еңбек стажын төлеу, яғни бір жолғы марапаттау төлемдерін жасау
22.	Ақпараттық және аудиторлық (кеңестік) қызметті төлеу
23.	Денсаулық сақтау объектілерін, мектеп жасына дейінгі ұйымдарды, мәдениет, спрот, тұрғын үй қорларын ұстау шығыстары
24.	Кәсіпорынды қайта құрудан босаған еңбеккерлерге, қысқарған қызметкерлерге, армия қатарына шықырылған азаматтарға төлем жасау
25.	Сот шығындары
26.	Табысты жасырғанда төленетін айыппұлдар мен өсімақылар
27.	Ұрланған, жоғалған мүліктердің материалды жауапты тұлғалары табылмаған немесе дәлелденбеген жағдайда, оларды қалпына келтіруге кеткен шығындары және т.б.