ТЕБУ , ВЕЛОСИПЕД ТЕБУ СПОРТЫ.

АЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БIЛIМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛIГI Ш.ЕСЕНОВ АТЫНДАҒЫ КАСПИЙ МЕМЛЕКЕТТІК ТЕХНОЛОГИЯЛАР ЖӘНЕ ИНЖИНИРИНГ УНИВЕРСИТЕТІ

ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ

«ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ ЖӘНЕ СПОРТ» КАФЕДРАСЫ

DShSB 2211 -«ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ ЖӘНЕ СПОРТ ТҮРЛЕРІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ»

ПӘНІ БОЙЫНША ОҚУ – ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

Ақтау, 2017ж.

Типтік бағдарлама

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ

МИНИСТРЛІГІ

ТИПТІК ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ

Жоғары кәсіби білім

(бакалавриат)

DISTFN 4211

ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ МЕН СПОРТ ТҮРЛЕРІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ

НЕГІЗДЕРІ

5В0108.01- "Дене шынықтыру және спорт" мамандығы

Алматы 2011

Алғы сөз

1 ӘЗІРЛЕНГЕН ЖӘНЕ ҰСЫНҒАН Қазақтың спрот және туризм академиясы

2 ПІКІР ЖАЗҒАНДАР

1. Потапов И.А. – м.ғ.д., Қыздар педагогикалық университетінің «Дене шынықтыру және валеология» кафедрасының профессоры.

2. Мұстафина Т.Қ. - м.ғ.к., Қазақтың спорт және туризм академиясының «ЕДШ және массаж» кафедрасының профессоры.

3 Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігінің бұйрығымен БЕКІТІЛДІ ЖӘНӘ ІСКЕ ҚОСЫЛДЫ

От «__ ң_ _ _ __ _200___жыл №__ хаттама

4 Типтік оқі бағдарламасы 5В0108. 01 – Дене шынықтыру және спорт мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартына сәйкес әзірленген

5 Республикалық оқу-әдістемелік кеңесінің «10» желтоқсан 2010 жылғы мәжілісіндеҚАРАСТЫРЫЛҒАН, № 1 хаттама

Алғы сөз

1 ӘЗІРЛЕНГЕН ЖӘНЕ ҰСЫНҒАН Қазактың спорт және туризм академиясы

2 ПІКІР ЖАЗҒАНДАР

1. С.Т. Тілеуханов б.,ғ.д., професор, Әл-Фараби атындағы ҚазҰҰ биофизика және физиология кафедрасының меңгерушісі

2. Потапов И.А. – м.ғ.д., Қыздар педагогикалық университетінің «Дене шынықтыру және валеология кафедрасының профессоры.

3. Қазақсатн Республикасының Білім және ғылым министрлігінің бұйрығымен БЕКІТІЛДІ ЖӘНЕ ІСКЕ ҚОСЫЛДЫ

от «___ң__________200___жыл №____хаттама

4. Типтік оқу бағдарламасы 5В0108. 01 – дене шынықтыру және спорт мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартына сәйкес әзірленген

5. Республикалық оқу – әдістемелік кеңесінің «10ң желтоқсан 2010 жылғы мәжілісінде КАРАСТЫРЫЛҒАН, № 1 хаттама

Түсініктеме

Пәннің мақсаты –дене шынықтырумен және спортпен шұғылдану кезіндегі дене шынықтыру тәрбиесінің физиологиялық негіздерге арналған өзіндік білім алу деңгейін көтеру бойынша білім беру және дағдыландыру.

Типтік бағдарлама 5В0108,01 – « Дене шынықтыру және спорт мамандығы бойынша ҚР 2010ж. ММСБ қолданылуға енгізілуі негізінде жасалған.

Пән бойынша тақырыпты жоспар

№	Тақырыптар
1	Кіріспе.Бұлшықет қызметіне бейімделу.Ағзаның функционалды қорлары
2	Дене жаттығуларының физиологиялық жіктелуі және сипаттамасы.
3	Спорттық қызмет кезіндегі ағзаның функционалды күйінің физиологиялық сипаттамасы
4	Спортшылар шаршауының және қалпына келуінің физиологиялық негіздері
5	Қимыл дағдыларын қалыптастырудың физиологиялық механизмдері
6	Дене сапаларын жетілдірудің физиологиялық механизмдері
7	Жаттығу жүктемелерінің жіктелуін, спорттық жаттығулардың қағидалары және жоспарлануын физиологиялық негіздеу.
8	Қоршаған ортаның ерекше жағдайларындағы спорттық жұмысқа кабілеттілік физиологиялық негіздері
9	Жас спортшыларды шынықтырудың және олардың іріктеудің физиологиялық негіздері
10	Әйелдердің спорттық жаттығуының физиологиялық негіздері
11	Сауықтыру дене жаттығуларының физиологиялық негіздері
12	Циклді спорттық жаттығуының физиологиялық сипаттамасы, Жеңіл атлетиканың жүгіру,коньки тебу,велосипед тебу спорты
13	Спорттық ойындардың физиологиялық сипаттамасы, Футбол, баскетбол, волейбол, үлкен теннис.
14	Жекпе-жек спорт түрлерінің физиологиялық сипаттамасы, Күрес, бокс, ауыр атлетиканың физиологиялық сипаттамасы.
15	Гимнастиканың физиологиялық сипаттамасы.Спорттық гимнастика, коркем гимнастика, акробатика.

Курсты оқытудың негізгі міндеттері:

- Студенттердің бойында денсаулықты күшейтудің, дене шынықтырумен және спортпен шұғылдану кезіндегі жұмысқақабілеттілікті арттырудың физиологиялық механизмдері туралы ғылыми дүниетанымдылықты қалыптастыру:

- Тиімді дене шынықтыру, құралдарымен әдістерімен қоршаған орта факторларымен дене жұмысқа қабілеттілікті сақтау мақсатында барлық адамдардың бойында қимыл қорын қалыптастыру негіздеріне білім беру:

- Дене жүктемелеріне төтеп беруді оқыту – шынықтыру құралдарын және дене шынықтырумен шұғылданатындардың дамуындағы бақылаудың студенттерге білім беру:

- Шынықтыруды дамытудың ерекшеліктерін білу, оны анықтаудың әдістерін тыныштық күйінде, стандартты және шекті – қарқынды жүктемелерді орындау кезінде қодана білу:

- Осы пәнді студенттер сапалы меңгеру үшін студенттердің анатомия, спорттық морфология, биомеханика, дене шынықтыру және спорт биохимиясы, жалпы және жас ерекшеліктері физиологиясы, дене шынықтыру және спорт теориясы мен әдістері, гигиена сияқты пәндерден алған білімдерді жоғары болуы керек.

- Осы пәнді оқу барысында алған білімдері студенттерге спорттық медицина, емдік дене шынықтыру және массаж, дене шынықтыру және спорт теориясы, педагогика дене шынықтыру және спорт психологиясы сияқты пәндерді оқып, педагогикалық және бапкерлік өндірістік практикаларды өту үшін қажет.

КІРІСПЕ.БҰЛШЫҚЕТ ҚЫЗМЕТІНЕ БЕЙІМДЕЛУ.АҒЗАНЫҢ

ФУНКЦИОНАЛДЫ ҚОРЛАРЫ.

-Дене тәрбиесі мен спорт түрлерінің физиологиялық негіздері қолданбалы ғылым ретінде, оның мақсаты, оның міндеті, басқа ғылымдармен байланысы. Зерттеу әдістері. Дене тәрбиесі және спорт теориясы мен практикасы үшін маңызды. Дене жаттығулары және спорт физиологиясының даму тарихы (жақын, шалғай шетелдердің және Қазақсатн ғылымдарының еңбектері).

Қоршаған ортаның әртүрлі жагдайларға бейімделу туралы түсінік. Бейімделудің түрлері. Бейімделудің жеке түрлері. Ұзақ бейімделу және құрылымды жүйелі іздің қаоыптасуы. Гипоталамусты – гипофизды-бүйрек үсті жүйенің жедел бейімделу кезіндегі стресс- реакциялардағы маңызы Дизбейімделу, бейімделудің жоғалуы және бейімделудің бағасы туралы түсінік.Дене жүктемелеріне бейімделудің механизмдері.Бейімделу кезіндегі ағза қызметінің өзгеруі. Ағзаның қызметтік қорлары және олардың жіктелуі.Дене жүктемелеріне дедел және ұзақ уақыт бейімделуі және ағзаның қызметтік қорларының іске қосылуы. Бейімделудің негізгі қызметі тиімділігі, үнемдеу, іске қосу, қорлардың мүмкіндіктерін жоғарылату, қалпына келтіру, тұрақтылық, қызметтердің сенімділігі. Бейімделу өзгерістерінің қайтымдылығы. Дене жүктемелеріне жедел және ұзақ уақыт бейімделудің сапасын және тиімділігін физиологиялық бағалаудың ұстанымдары.

МОДУЛЬ 1. ДЕНЕ ЖАТТЫҒУЛАРЫНЫҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ

ЖІКТЕЛУІ ЖӘНЕ СИПАТТАМАСЫ.

Дене жаттығуларының энергетикалық сипаттамасы. АҮФ қайта түзілуінің анаэробты және аэробты жолдары. Анаэробты және аэробты өнімділік. Спорттық жаттығулардың және қимылдардың жіктелуі: биохимиялық құрылымның қызметжағдайына бейімделу сипатына, дене сапаларының айқындалуына, бұлшық ет қызметінің тәртібіне, жүктеменің қуаттылығына, қуат көзіне, қуатты жұмсау деңгейіне, күштену сипатына, бағдарлану күнделілігіне, қызметтегі бұлшықеттер көлеміне қарай. В.С.Фарфель бойынша спорт түрлерінің жіктелуі әр түрлі салыстырмалы тізбекті қозғалыстардың сипаттамасы: максималды, субмаксималды, үлкен оттегі қарыздылығы , негізгі қуат көздері, вегетативті жүйелер жұмысы сипаттамасы, шаршаудың негізгі механизмдері және жұмысқа қабілеттілікті шектеу факторлары.

Таптаурынды, тізбекті емес қозғалыстардың жалпы сипаттамасы.Күшті және шапшаңдықты-күшті жаттығулардың сипаттамасы. Күштену кезіндегі ағзада болатын өзгерістер.Жарылыс күштері. Кейіптер және статикалық күштенулер. Статикалық күштенудің сыналуы. Нысанды жаттығулар. Баллмен бағаланатын қимыл-қозғалыстардың сипаттамасы. Жайтты қимылдардың сипаттамасы (спорттық ойындар және жекпе-жек қимылдары).

МОДУЛЬ 2. СПОРТПЕН ШҰҒЫЛДАНУ КЕЗІНДЕГІ АҒЗА КҮЙІНІҢ

ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ.

Спорттық қызмет кезіндегі ағзаның күйі. Сөре алдындағы күй. Физиологиялық қызметтердің ерекшеліктері. Сөре алдындағы күйдің әртүрлілігі және олардың басқару әдістері.

Бабына ену. Қызметтердің бабына енуінің физиологиялық заңдылықтары және механизмі. Бой қыздыру - сөре алдындағы реакцияларды жетілдіру және бабына енудің кызметін жетілдіру факторлары ретінде.

Бой қыздыру және жарыс алдындағы дем алу үзілісін негіздеу. «Өлі нүкте» және «екінші тыныс алу». Олардың даму механизмдері. «Өлі нүктені» жеңу жолдары.

Тұрақты жұмысқа қабілеттілік.Әртүрлі қуатты циклді жаттығулардың «шынайы» және «жалған» тұрақты күйі. «Шыныйы» тұрақты жұмыс қабілеттілік кезінде қимылдардың, вегетативті қызметтердің қуатты алмасуының , гормоналді белсенділіктің , қозғалыстарды үйлестірудің сипаттамасы. Циклді , ациклді және басқа жаттығулардың орындалуы кезеңіндегі тиімді жұмысқа қабілеттілік жағдайы.

Шаршау. Шаршаудың анықтамасы және физиологиялық маңызы. Щаршау механизмдері туралы қазіргі кездегі көзқарастар. Шаршау және жұмысқа қабілеттілік. Бұлшықет қызметі кезіндегі шаршаудың физиологиялық көріністері және даму кезеңдері. Әртүрлң спорт жаттығулары кезіндегі шаршаудың ең әдетті факторлары. Шаршаудың бағалаудың белгілері және тесті. Әртүрлі сипатты және қуатты жаттығулар кезіндегі жұмысқа қабілеттілікті негізгі факторлар туралы түсінік.

Қалпына келу. Жұмыс алдындағы, жұмыс кезіндегі және жұмыстан кейінгі қалпына келу үдерістері. Жұмыстан кейінгі өзгерісте ұлпалардағы және жүйке жүйесіндегі ізді үдерістердің көшірмесі ретінде. Оттекті қарыздылық және оның құрылымы. Ағзадағы қуатты қорларының қалпына келуі. Қызметтердің қалпына келу ерекшеліктері: біркелкі емес , кезеңділік, бірмезгілдіксіз, таңдаулылық, сындарлы сипаттама. Жарыстан кейінгі және шынығу сабақтарынан кейінгі қалпына келу үдерістері. Қалпына келу үдерістеріне шынығудың әсері. Қалпына келу үдерістерінің және тынығудың тиімділігін арттыру жолдары.

МОДУЛЬ 3. СПОРТШЫЛАР ШАРШАУЫНЫҢ ЖӘНЕ ҚАЛПЫНА

КЕЛУІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ .

Шаршау түсінігінің анықтамасы. Шаршау түрлері. Шаршаудың қалыптасуының теориясы. Шаршаудың орнығуы. Әртүрлі дене жүктемелерінен кейінгі шаршаудың ерекшеліктері. Шаршаудың биологиялық маңызы. Бұлшықет қызметінен кейінгі қалпына келу үдерістерінің физиологиялық сипаттамасы. Қалпын келу үдерісінің физиологиялық заңдылықтары. Әртүрлі қуатты жұмыстардан кейінгі қалпына келу. Қалпына келу үдерісін жеделдету әдістері.

МОДУЛЬ 4. ҚИМЫЛ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ

ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ МЕХАНИЗМДЕРІ.

Қимылдарды басқарудың физиологиялық негіздері. Қимыл біліктіліктері мен дағдылары - спорт техникасының негізі. Қимылдарды басқарудың рефлекторлы механизмдері. Шартты рефлекторлы механизмдердің қимыл біліктіліктері және дағдылары түзілуіндегі маңызы, талдағышты және оперантты шартты рефлекстің маңызы. Қимылдың динамикалық қалыптылығы.

Қимылдарды басқарудағы жүйелі механизмдердің ерекшеліктері (П.К.Ахонин).

Афференттік талдаудың басымдылық мәнінің зерденің және эмоциялардың экстраполяция миханизмінің және қимылдарды сөзбен реттеудің маңызы. Қимыл дағдыларының қалыптасу кезеңдері (тарату, жинақтау және тұрақтандыру). Қимыл дағдысының сомматикалық және вегетативті құрылымы, олардың қалыптасуындағы жайттары. Спорттық іскерліктің артуы бойынша қимыл дағдыларды жетілдірудің физиологиялық негіздері. Спортшының жұмысқа қабілеттілігінің артуы кезіндегікері байланыстың,қосымша және жедел хабарламаның, ұзақ және қысқа уакытты қимылдарды талдағыштармен бейнелеудің, спортшының жұмысқа қабілеттілігін арттырудағы динамикалық (қимылдардың негізгі сатыларын бекіту, хабарды қайтақарастыруды және қуат жұмсалуын үнемдеу).

МОДУЛЬ 5. ДЕНЕ САПАЛАРЫН ЖЕТІЛДІРУДІҢ

ФИЗОЛОГИЯЛЫҚ МЕХАНИЗМДЕРІ.

Дене (қимыл) сапаларын арттырудың физиологиялық механизмдері. Күш сапаларын (морфологиялық, биохимиялық, физиологиялық) дамытуды анықтайтын факторлар. Статикалық максималды бұлшықет күші , максималды ерікті күш және күш мұқтаждығы.Ерікті күштің орталық және шеткі факторлары. Динамикалық және жарылыс күші. Күшті арттырудың негіздері: максималды тітіркендірудің қағидасы, шынықтыру жүктемелерінің кезектілігі,бұлшықет топтарын арнайылығы , қалпына келудің кезеңді сипатын қолдану. Қайталмалы күштенудің , қайталмалы үзіліссіз және изомерлік жаттығулардың әдістерін қолдануды физиологиялық негіздеу.

Шапшаңдықтың айқындалуының арнайылығы (ациклді қимылдар, сөрелік үдеу, арақашықтық шапшаңдық, ауыспалы тәртіп). Ағзаның морфофункционалды және биохимиялық қайта құрылулары, қимыл шапшаңдығын дамытудың физиологиялық негіздері. Әр спрорт түріндегі шапшаңдықты сапаларды дамытуды физиологиялық негіздері. Әр спорт түріндегі шапшаңдықты-күшті сапалардың ерекшеліктері.

Төзімділікті анықтау. Төзімділіктің , шаршаудың және жұмысқа қабілеттіліктің өзара байланыстары. Төзімділіктің ерекшелігі. Төзімділіктің түрлері: статикалық күшті, шапшаңдықты, ұзақ динамикалық жұмысқа төзімділік. Анаэробты және аэобты өнімділік.Жалпы және арнайы төзімділік. Төзімділіктің көрсеткіштері және белгілері.Әртүрлі төзімділікті дамытудағы генетикалық және қоршаған орта факторларының маңызы. Максималды анаэробтық сыйымдылық және максималды анаэробты қуат – анаэробтық төзімділіктің негізі.

Анаэробты төзімділік және оттегін тасымалдау жүйесі. Оттегін максималды қолдану – адамның аэробтық мүмкіндіктерінің көрсеткіші ретінде .Әртүрлі мамандықты спортшыларда оттегін минуттық қолданудың абсолютті және салыстырмалы көлемдері. Оттегінің минуттық қолданылуы адамдардың аэробты мүмкіндігінің көрсеткіші ретінде.

Оттегін тасмалдау жүйесі дамуының физиологиялық механизмдері.Бұлшықеттегі, кіші қан айналым жүйесіндегі, қан айналымының ортаңғы және шеткі бөлімдерінің жүйесіндегі , қан жүйесіндегі, сыртқы тыныс алу жүйесіндегі өзгерістер. Анаэробты алмасу табылдырығы туралы түсінік және оның шынығу үдерісінде пайдаланылуы. Аэробтық сыйымдылықтың тиімділігі туралы түсінік.Бұлшықет талшықтарының қанмен жеткіліксіз жабдықталуы- әртүрлі жиырылу тәртіптеріндегі бұлшықеттердің жұмысқа қабілеттілігін щектейтін фактор.Бұлшықеттердің құрылымы және аэробты төзімділік. Аэробты төзісділіктің шеткі механизмдерінің шынығуының дамуындағы генетикалық қоршаған орта факторларының өзара байланысы.

Ептілік - жүйке жүйесінің бағдарлану қабілеттілігінің көрнісі. Ептіліктің көрсеткіштері.Талдағышты жүйелердің , қимыл туралы негізгі және қосымша хабарламаның маңызы.Қимыл зердесі. Бұлшықеттердің босаңсуына бағдаралану және қабілеттілік . қимылдардың кеңістікті , уақыты , күшті сипаттамаларын басқару қабілеті.кейбір спрот түрлерінде ептіліктің байқалу ерекшеліктері. Бағдарлану қабілеті және шаршау. Икемділік туралы түсінік. Икемділікті шектейтін факторлар .Белсенді және сылбыр иілгіштік.Шаршаудың,бой қыздырудың,қоршаған

орта температурасының икемділікке әсері. Қимыл сапаларының өзара байланысы.Қимыл сапаларын дамытудағы өзара байланыс.Қимыл сапаларының және қимыл дағдыларының өзара байланысы . Дене сапаларын дамытудың жалпы негіздері және олардың физиологиялық негіздемесі.

МОДУЛЬ 6. ЖАТТЫҒУ ЖҮКТЕМЕЛЕРІНІҢ ЖІКТЕЛУІН,

СПОРТТЫҚ ЖАТТЫҒУЛАРДЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫН ЖӘНЕ

ЖОСПАРЛАНУЫН ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕУ.

Спорттық шынығудың және жаттығудың физиологиялық қағидалары. Спроттық жаттығуды кезеңдендірудің физиологиялық сипаттамасы. Спорттық жаттығудың физиологиялық сипаттамасы: максималды жүктемелердің арнайылық қағидасы, жүктемелердің және кері байланыстың өзара әсері, реттілік, кері қайтымдылық, тізбектілік, қалпына келу үдерістерінің кезеңділігінің есепке алудың қағидасы . Көп жылдық дайындықтың және оның жеке кезеңдерінің физиологиялық ерекшеліктері. Шынығу жүктемелерін жүктеудің , спорттық жаттығуды жоспарлаудың физиологиялық негіздері. Жедел, кешікпелі және жинақтау жаттығу тиімділігі туралы түсінік. Шыныққандықтың физиологиялық сипаттамасы. Тыныштық күйдегі шыныққындық сипаттамасы. Шыныққан спротшының стандартты жүктемеге реакциясының сипаттамасы. Шекті ауыр жүктеме кезіндегі шыныққандықтың физиологиялық көрсеткіштері. Шамадан тыс шыныққандықтың сипаттамасы. Шамадан тыс шыныққандықтың белгілері және оның алдын алу. Жоғары температура және ылғалды ауа жағдайындағы спорттық жұмысқа қабілеттілік.Жылуға бейімделудің физиологиялық сипаттамасы.Жоғары температура және ылғалды ауа жағдайындағы жылу реттелуінің ерекшеліктері.Спроттық жұмысқа қабілеттілікті төмендететін факторлардың физиологиялық сипаттамасы: а)ағзаның қызып кетуі; б) дегидратация; в)жүрек тамыр жүйесінің оттекті тасмалдау мүмкіндігінің төмендеуі. Жоғары температура және ылғалдылық жағдайындағы ағза қызметінің өзгерістері . Жоғары температура жағдайындағы сұйықтықты қабылдау тәртібі. Ағзаның жылуға тұрақтылығын арттыру. Салқын сумен шынығудың ағзаға әсерін физиологиялық негіздеу.

Қоршаған ортаның төменгі температура жағдайынжағы спорттық жұмысқа қабілеттілік. Осы жағдайлардағы ағза қызметінің өзгерістері.Температура өзгерістеріне бейімделу.

МОДУЛЬ 7. ҚОРШАҒАН ОРТАНЫҢ ЕРЕКШЕ ЖАҒДАЙЛАРЫНДАҒЫ СПОРТТЫҚ ЖҰМЫСҚА ҚАБІЛЕТТІЛІКТІҢ

ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.

Ауаның жоғары температурасы және ылғалдылығы жағдайында температураны реттеу ерекшеліктері. Спорттық жұмысқа қабілеттілікті төмендететін факторлардың физиологиялық сипаттамасы: 1) ағзаның қызып кетуі; 2)дегидратация; 3) жүрек тамыр жүйесінің оттегіні тасымалдау мүмкіншілігінің орта биіктік және жоғары биіктік жағдайларындығы адам ағзасына әсер ететін факторларының сипаттамасы , осы жағдайлардағы ағза қызметінің өзгерістері. Оттегі жетіспеушілігінің түрлері және олардың физиологиялық сипаттамасы. «Тау ауруы». Спротшылардың орта биіктікте болғанға дейінгі және одан кейінгі жұмысқа қабілеттілігі.

Адамның биологиялық ырғақтары. Бейімделу және ырғақтар. Тәулік бойы жұмысқа қабілетіліктің өзгеруі. Десинхраз және оның физиологиялық сипаттамасы. Уақытша белдеулік және оның кезеңдерінің ауысымындағы ағзаның жаңа тәуліктік қызмттерінің қалыптасуы.Коптәуліктік ритмдер.

МОДУЛЬ 8. ЖАС СПОРТШЫЛАРДЫ ЖАТТЫҚТЫРУДЫҢ ЖӘНЕ

ОЛАРДЫ ІРІКТЕУДІҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.

Спорттық іріктеудің жалпы ережелері. Спорттық іріктеуге қатысты адамның тұқымқуалаушылығын (генетикасын) зерттеу әдістері. Спортшының морфологиялық ерекшеліктеріне және физиологиялық сапасына тұқымқуалаушылықтың әсері. Спорттық ерекшелікті болжау. Нағыз спортшының эталонын моделдеу. Онтогенездегі бұлшықет қызметін бейім белгілерінің біршама тұрақтыларын іріктеу. Биологиялық жетілу қарқынын есепке алу.

МОДУЛЬ 9. ӘЙЕЛДЕРДІҢ СПОРТТЫҚ ШЫНЫҒУЫНЫҢ

ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Әйелдер ағзасындағы орталық жүйке жүйесі қызметінің және талдағыш жүйелер жамуының ерекшеліктері . Әйелдер дене сапаларын дамытудың және қимылдардың , вегетативтік қызметтердің ерекшеліктері. Әйелдердің аэробтық және анаэробтық мүмкіндіктері.

Арнайы биологиялық циклдің әртүрлі кезеңдеріндегі ағзаның барлық жүйелерінің гормональді белсенділігі және қызметі күйінің қайта құрылуы.Овариалды- менструальді циклді әртүрлі кезеңдерінің әйелдердің спорттық жұмысқа қабілеттілігіне әсері: менструалді, менструалдіден кейінгі овуляторлы, твуляторлықтан кейінгі және менструальді алдыңғы кезеңдер. Спортпен және дене жаттығулармен жүйелі шұғылдану әсерінен әйел ағзасындағы қызмет мүмкіндіктерінің өзгеруі. Бірқатар жаттығулардың орындалуына жағдай жасайтын әйел ағзасының қызмет ерекшеліктері.Әйелдердің спорттық жұмысқа қабілеттілігін зерттейтін факторлар.

Овариалді-менструальді циклдің кезеңдерін есепке алып шынығу үдерісін даралау. Спортшы әйелдердің шынығуының макро және мезоциклдерінқұрудың физиологиялық негіздері. Спортшы әйелдердің ағзасына дене жүктемелерінің әсері.

МОДУЛЬ 10. САУЫҚТЫРУ ДЕНЕ ЖАТТЫҒУЛАРЫНЫҢ

ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Адамның қимыл аппаратына жеткіліксіз жүктеме түскендегі ағзадағы өзгерістер. Сауықтыру дене жаттығуларының ағзаға әсері. Сауықтыру дене жаттығуларының негізгі түрлері.Тиімді қимыл тәртіптері. Дене жүктемесінің тиімді көлемі. Дене жүктемесінің тиімді қарқыны. Сауықтыру дене жаттығуларының негізгі түрлері: гинастика, сауықтырулы жүру, сауықтырулы жүгіру , шаңғы тебу , жүзу , ойындар , туризм.

МОДУЛЬ 11. ЦИКЛДІ СПОРТ ТҮРЛЕРІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ

СИПАТТАМАСЫ.ЖЕҢІЛ АТЛЕТИКА ЖҮГІРУ ,КОНЬКИ

ТЕБУ , ВЕЛОСИПЕД ТЕБУ СПОРТЫ.

Жеңіл атлетика түрлерінің физиологиялық сипаттамасы. Жеңіл атлетиканың физиологиялық негізгі, жеңіл атлетикалық жүгіру.Талдағыштар жүйесінің , қимыл аппаратының қуат жұмсалуының сипаттамасы. Тыныс алу және қан айналу , қанның құрамы , жылу түзілуі.

Коньки тебу спортының физиологиялық сипаттамасы. Талдағыштар жүйесінің , қимыл аппаратының, қуат жұмсалуының сипаттамасы.

Велосипед тебу спортының физиологиялық сипаттамасы. Талдағыштар жүйесінің , қимыл аппаратының, қуат жұмсалуының сипаттамасы.

Шаңғы тебудің физиологиялық сипаттамасы. Талдағыштар жүйесінің , қимыл аппаратының, қуат жұмсалуының сипаттамасы, жылу өндірілуі.

Гимнастика түрлерінің физиологиялық сипаттамасы.жұмыс сипаты,қимыл құрылымы. Талдағыштар жүйесінің , қимыл аппаратының, қуат жұмсалуының сипаттамасы.Қалпына келтіру бойынша жүргізілетін іс –шаралар.

Жүзудің физиологиялық сипаттамасы.Сулы ортаны және қимылдың физиологиялық сипаттамасы. Талдағыштар жүйесінің ,тірек-қимыл аппаратының, қуат жұмсалуының сипаттамасы.

МОДУЛЬ 12. СПОРТТЫҚ ОЙЫНДАРДЫҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ.ФУТБОЛ,ВОЛЕЙБОЛ,БАСКЕТБОЛ,ҮЛКЕН ТЕННИС

Спорттық ойындардың физиологиялық сипаттамасы. Футболдың, волейболдың, баскетболдың, үлкен теннистің физиологиялық сипаттамасы.

Талдағыштар жүйесінің, қимыл апаратының, қуат жумсалуының сипаттамасы.

МОДУЛЬ 13. ЖЕКПЕ-ЖЕК СПОРТЫНЫҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ. КҮРЕС, БОКС, АУЫР АТЛЕТИКАНЫҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ.

Жекпе-жек спорт түріндегі қимылдардың жалпы физиологиялық сипаттамасы. Бокстың физиологиялық сипаттамасы. Күрестің физиологиялық сипаттамасы. Семсерлеудің физиологиялық сипаттамасы. Ауыр атлетиканың физиологиялық сипаттамасы.

МОДУЛЬ 14. ГИМНАСТИКАНЫҢ ФИЗИОЛГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ. СПОРТТЫҚ ГИМНАСТИКА, КӨРКЕМ ГИМНАСТИКА, АКРОБАТИКА.

Гимнастикадағы қимылдардың физиологиялық жіктелуі. Гимнастикалық жаттығулар орындау кезіндегі кеңістік пен уақыт бойынша бағдарлану. Гимнасшылардың күшін дамыту бойынша жаттығулар. Гимнасшылардың шапшаңдықты-күшті сапаларын арттыру. Гимнасшыларды шынықтыру кезінде берілетін дене жүктемесінің физиологиялық сипаттамасы.

Тәжірибелік оқыту – ғылым сабақтарының тізімі

Дене шынықтырудағы және спорт түріндегі зерттеу әдістері. Адамның аэробты және анаэробты мүмкіндіктерін зерттеу.
Сөре алдыңғы күйдің физиологиялық сипаттамасы. Бой қыздырудың физиологиялық қызметтер динамикасына және жұмыс қаблеттілікке әсері
Біркелкі қарқынды, субмаксималды, максималды қуатты динамикалық циклді жұмыс кезіндегі ағзадағы физиологиялық ығысулар.
Тыныштық күйдегі шыныққан және шынықпаған ағзалардың физиологиялық көрметкіштері
Жеңіл атлетикамен шұғылданудың физиологиялық көрсеткіштерге әсерін бағалау.
Баскетболмен шұғылданудың физиологиялық көрсеткіштерге әсері
Волейболмен шұғылданудың физиологиялық көрсеткіштерге әсері
Футбол тебудің физиологиялық көрсеткіштерге әсері
Гимнастика және армрестлинг бойынша оқыту – тәрбиелеу сабақтарының физиологиялық көрсеткіштерге әсері
Күреспен шұғылданудың физиологиялық көрсеткіштерге әсерін бағалау
Ауыр атлетикамен шұғылданудың физиологиялық көрсеткіштерге әсерін бағалау
Қимыл дағдысы, бейімделу, ағза қорлары, жене жаттығуларының жіктелуі мәсеоеоері бойынша семинар
Ағза күйінің физиологиялық ерекшеліктері, дене саналарының физиологиялық негіздері. Шыныққандық мәселелері бойынша семинар.
Семинар. Спорттық шынығудың физиологиялық негіздері.Әйелдердің спорттық шынығуының физиологиялық негіздері. Бақылаудың және сұрыптаудың физиологиялық негіздері. Қорытынды сабақ өткізілген практикалық сабақтар қорытындысы бойынша оқу-әдістемелік конференциясы.

Білімгерлердің оқытушылар басшылығымен жүргізілетін өзіндік жұмыс ОБӨЖ тақырыптары

1.Бұлшықет қызметі кезіндегі ағзадағы физиологиялық ығысулардың жаопы сипаттамасы. Қимылды басқарудың, қимыл дағдысы қалыптасуның физиологиялық механизмдері. Бұлшықет қызметіне ағзаның бейімделуі. Дене сапаларының физиологиялық жіктелуі және сипаттамасы. Физиологиялық қорлар.

2.Дене сапалары жетілуінің физиологиялық механизмдері. Тыныштық күйдегі шыныққандықтың физиологиялық көрсеткіштері. Стандартты жүктемелерге шыныққан және шынықпаған ағзалардың реакциясы. Қоршаған ортаның ерекше жағдайларындағы спорттық жұмысқа қаблеттіліктің физиологиялық қағидасы. Спорт түрлерінің физиологиялық сипаттамасы.

Курстық, дипломдық немесе жекелей кестемен оқитын студенттердің өзіндік жұмыстары мен тақырыптарының тізімі.

1.Ағзаның түрлері бағытты шынығу жүктемелеріне бейімделу.

Спорт түрлерімен шұғылданудағы ағзаның физиологиялық қорларын бағалау.

2. Ағзаның физиологиялық қорларын зерттеу.

3. Әр спорт түрінде шыныққандықтың дамуының ерекшеліктері.

4.Спорттық шынығудағы шаршаудың дамының ерекшеліктері.

5.Стандартты жүктемелерге жекелей реакциялардың ерекшеліктері.

6. Спорттың әр түріндегі қалпына келу үдерісін зерттеу.

7.Әр түрлі қарқынды жаттығулардан кейін қалпына келу үдерістерін зерттеу.

8.Орта биіктіктің дене жұмысқа қабілеттідігіне әсері.

9.Төменгі немесе жоғарғы температура жағдайындағы дене шынықтыру сабақтарының дене жұмысқа қабілеттілігіне әсері.

10.Функционалды көрсеткіштердің тәуліктік циклдігін зерттеу.

11.Жүктемеге төзімділікті жүрек-тамыр жүйесінің және ағзаның басқа жүйелерінің реакциясы бойынша бағалау.

12.Көп тәулікті биоритмдердің дене жұмыс қабілеттілігіне әсері.

13.Техникалық қимыл әрекеттердің нақтылығының көп тәулікті биоритмдерге тәуелділігі.Техникалық қимыл әрекеттердің орындалуының ағзаның физиологиялық қорлар жүйесіне тәуелділігі.

14.Физиологиялық көрсеткіштердің спортшыларды іріктеу кезіндегі қоолданылуы.

15.Жаппай спорт түрлерімен шұғылданудың сауықтыру тиімділігін бағалау.

16.Студенттердің таңдауы бойынша ұсынылған тақырыптар.

Ұсынылған әдебиеттер

Негізі:

1.Спорт физиологиясы (оқу құралы) Р.Б. Лесбекова.Алматы. 2007, - 128б.

2.Дене шынықтыру және спорт түрлерінің физиологиясы (дәрістер курсының жинағы) , - Алматы, 2008, 188 б.

3. Бұлшықет қызметінің физиологиясы (дәрістер курсының жинағы ), - Алматы, 2010. – 228б

4.Спорт физиологиясы (оқу кұралы ) М. Смаил. Талдықорған, 2008, - 125б

5Спортивная физиология: Учебник для институтов физической культуры. Под.ред. Я.М.Коца.М.,ФиС, 1986

2.Физиология физического воспитания и спорта. Смирнов В.М.,Дубревский В.И.-М.,Влад. Пресс.2002

Қосымша:

1.Физиология спорта и двигательной деятельности (перевод с анг). К: Олимпийская литература, 1997, 307 с.

2. Спортивная физиология. Руне Федман. Перевод со шведского С.К.Елисеев. – М. ФиС, 1980

3.Спортивный отбор. В.М.Волков, В.П.Филин. – М. ФиС, 1983

4.Психология физического воспитания. Е.П.Ильин, - М.,Просвещение, 1980

5.Физиология спорта и движений. Уилмар Дж.Х. Костил Д.Л. – Киев Олимпийская литература, 1997

6.Физиологическое тестирование спортсмена высокого класса. Под.ред.

Дункан Дж. Мак Дугала и др. – Киев, Олимпийская литература, 1998 7.Платонов В.Н. Общая теория подготовки спортсменов в олимпийском спорте. Киев, 1997

8. Верхошанский Ю.В. Основы Специальной физической подготовки спортсменов М:ФиС, 1988

9.Психофизиология физического воспитания. Е.П.Ильин. – М., Просвещение, 1980

Авторлар:

Лесбекова Р.Б. – б.ғ.доцент

Невский Я.И. – м.ғ.к., КазСТА профессоры

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Ш. ЕСЕНОВ атындағы

КАСПИЙ МЕМЛЕКЕТТІК

ТЕХНОЛОГИЯЛАР ЖӘНЕ ИНЖИНИРИНГ УНИВЕРСИТЕТІ

БЕКІТЕМІН
ОӘЖ жөніндегі проректор
____________А. Сейдалиев
___________

«Педагогика» факультеті

«Биология және география» кафедрасы

«5В010800-Дене шынықтыру және спорт»

Мамандығы

«Дене шынықтыру және спорт түрлерінің физиологиялық негіздері»

ПӘНІНІҢ ЖҰМЫСТЫҚ ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ

АКТАУ 2017

«Дене шынықтыру және спорт түрлерінің физиологиялық негіздері»

пәнінің жұмыстық оқу бағдарламасы

Университеттің оқу-әдістемелік кеңесімен бекітілді ( . . 2017 № хаттамасы);

Факультеттің оқу-әдістемелік бюросында ұсынылды ( . . 2017 № хаттамасы);

Бюро төрағасы				Б.Ә. Көшімова
		^(қолы)		^{(А. Ә. Тегі)}

Кафедра отырысында мақұлданды ( . . 2017 № хаттамасы);

Кафедра меңгерушісі				Л.Е. Бисенова
		^(қолы)

Құрастырған:

Доцент				З.Ч. Умирбаева
^{(лауазымы)}		^(қолы)		^{(А.Ә. Тегі)}

1. Пәннің сипаттамасы

«Дене шынықтыру және спорт түрлерінің физиологиялық негіздері» пәні 5В010800-Дене шынықтыру және спорт бакалавриат мамандығының базалық пәндер циклінің таңдау компонентіне жатады және І курста (2-семестр) оқытылады.

Пәнді оқыту сабақ түрлеріне қарай 90 сағатқа жіктелген: аудиториялық сабақ-30; білім алушының өздік жұмысы (БӨЖ)-60.

Аудиториялық сабақтың көлемі 30 сағатты құрайды: дәріс – 15 сағат; тәжірибелік сабақ– 15 сағат.

Курс	Семестр	Кредиттер		Аудиториялық сағаттар				Аудиторидан тыс сағ.		∑, са- ғат	Бақылау түрі
Курс	Семестр	ҚР	ECTS	ДС	ТС	ЗС	∑	БӨЖ	∑	∑, са- ғат	Бақылау түрі
1	2	2	3	15	15	-	30	60	90	90	емтихан
БАРЛЫҒЫ:		2	3	15	15	-	30	60	90	90	емтихан

Қысқартулар:ҚР – Қазақстан Республикасы; ECTS –Трансферт және кредит қорының Европалық жүйесі; ДС – дәріс сабақтары; ПС – практикалық (семинарлық) сабақтар; ЗС – зертханалық сабақтар; БӨЖ – білім алушының өздік жұмысы.

2. Пәннің мақсаттары мен міндеттері

Курстың мақсаты:Жаратылыстық - ғылыми негіз бойынша дене жаттығулары және спортпен шұғылдану кезіндегі адамның функциональдық әзірлік жағдайын басқаруды физиологиялық негіздеуге қажетті білім мен білік дағдыларымен қаруландыру.

Міндеттері: «Дене тәрбиесі мен спорт түрлерінің физиологиялық негіздері» пәнін оқытуда келесі басты міндеттерді шешу қажет:

- Спорттық жаттығулар мен дене тәрбиесімен айналысу кезіндегі адам ағзасының жұмысқа қабілетін арттыру және денсаулықты нығайту негізіндегі физиологиялық механизмдер туралы ғылыми көзқарас қалыптастыру;

- Дене тәрбиесінің құралдары, әдістері және сыртқы орта әсері арқылы тиімді жұмыс қабілетін сақтау мақсатында елді мекендердің барлық контингенттерінде қозғалыс фондасын қалыптастыру негіздерінен білім беру ;

- Дене жаттығуымен айналысатын адамдар мен мектеп оқушыларының әзірлігі мен оқу – жаттығу процесін басқару құралдарын, адамның дене жүктемелеріне шыдамдылығын бақылауға физиологиялық әдістерді қолдану дағдыларын тәрбиелеу;

- Студенттерді спорттық әзірлікті анықтайтын және спорттық нәтижелерге жету факторлары туралы біліммен қаруландыру;

- Жас ерекшелігіне және мамандығына байланысты ағзаға түрлі деңгейдегі және биоэнергетикалық бағыттағы дене жаттығуларының әсер ету ерекшеліктерін ескеруге үйрету, сондай-ақ осы білімдерін оқу-жаттығу және дене тәрбиесі сабақтарын жоспарлауда қолдану;

- Шынығудың даму ерекшеліктерін білу, оны тынығу, стандартты және шекті шамадағы жаттығуларын орындау кезінде анықтау әдістерін меңгеру, осы жағдайларды айыра және басқара білу;

Күтілетін нәтижелер:

Білу керек:

- Ағзаның функционалды қорларын;

- Дене жаттығуларының физиологиялық жіктелуі және сипаттамасын.

- Қимыл дағдыларын қалыптастырудың физиологиялық механизмдерін;

- Дене шынықтырудағы және спорт түріндегі зерттеу әдістерін.

- Тыныштық күйдегі шыныққан және шынықпаған ағзалардың физиологиялық көрсеткіштерін;

Меңгеру тиіс:

- Циклді спорттық жаттығуының физиологиялық сипаттамасы, Жеңіл атлетиканың жүгіру, коньки тебу,велосипед тебу спортын;

- Спорттық ойындардың физиологиялық сипаттамасы, футбол, баскетбол, волейбол, үлкен теннис;

- Ауыр атлетикамен шұғылданудың физиологиялық көрсеткіштерге әсерін бағалауын.

Дағды:Студент спорттық жаттығу түрлерін меңгеріп қана қоймай, ағзаға тигізетін әсері оған түсірілетін күшке байланыстығын оқып үйренеді және спорт түрлерінің адам физиологиясына тигізетін әсерін меңгереді.

Құзыреттілігі: Спорттық жаттығулар мен дене тәрбиесімен айналысу кезіндегі адам ағзасының жұмысқа қабілетін арттыру және денсаулықты нығайту негізіндегі физиологиялық механизмдер туралы ғылыми көзқарас қалыптастыра отырып, спорттық ойындардың физиологиялық сипаттамасы туралы білімін дамытады. .

3. Пререквизиттер және постреквизиттер:

3.1. Пререквизиттер(Оқылатын пәнді игеру үшін қажетті білім, икемділіктер мен

дағдыларды қамтитын пәндер):

1) Анатомия спорттық морфология негізімен;

3.2 Постреквизиттер(Аталған пәнді оқыту аяқталғанда оларды зерделеу үшінмеңгерілген білім, икемділіктер мен дағдыларды қамтитын пәндер):

1) Жас физиологиясы және мектеп гигиенасы;

2) Емдік дене шынықтыру және массаж

4. Тақырыптар және оларды үйрену ұзақтығы

4.1. Дәрістік сабақтар

№№ р/с	Сабақтың тақырыптары [әдебиет № , §§…, беттері]	Көлемі, сағаты
1	Кіріспе.Бұлшықет қызметіне бейімделу.Ағзаның функционалды қорлары[әдебиет №7 , §§ 1,2. 4-12 беттері]	1
2	Дене жаттығуларының физиологиялық жіктелуі және сипаттамасы.[әдебиет №7 , §§ 3,4. 12-15 беттері]	1
3	Спорттық қызмет кезіндегі ағзаның функционалды күйінің физиологиялық сипаттамасы[әдебиет № 7, §§ 5, 16-18 беттері]	1
4	Спортшылар шаршауының және қалпына келуінің физиологиялық негіздері[әдебиет №7 , §§ 6, 18-22 беттері]	1
5	Қимыл дағдыларын қалыптастырудың физиологиялық механизмдері[әдебиет № 7, §§ 7, 23-27 беттері]	1
6	Дене сапаларын жетілдірудің физиологиялық механизмдері[әдебиет №7, §§8, 28-29 беттері]	1
7	Жаттығу жүктемелерінің жіктелуін, спорттық жаттығулардың қағидалары және жоспарлануын физиологиялық негіздеу.[әдебиет №7, §§9, 30-32 беттері]	1
8	Қоршаған ортаның ерекше жағдайларындағы спорттық жұмысқа кабілеттілік физиологиялық негіздері[әдебиет №7 , §§10, 33-35 беттері]	1
9	Қоршаған ортаның ерекше жағдайларындағы спорттық жұмысқа кабілеттілік физиологиялық негіздері[[әдебиет №7 , §§11, 36-38 беттері]	1
10	Әйелдердің спорттық жаттығуының физиологиялық негіздері[әдебиет №7, §§12-13, 39-41 беттері]	1
11	Сауықтыру дене жаттығуларының физиологиялық негіздері[әдебиет №7 , §§ 14, 42-44 беттері]	1
12	Циклді спорттық жаттығуының физиологиялық сипаттамасы, Жеңіл атлетиканың жүгіру,коньки тебу,велосипед тебу спорты[әдебиет №7 , §§14, 45-47 беттері]	1
13	Спорттық ойындардың физиологиялық сипаттамасы, Футбол, баскетбол, волейбол, үлкен теннис.[әдебиет № 7, §§15, 45-47 беттері]	1
14	Жекпе-жек спорт түрлерінің физиологиялық сипаттамасы, Күрес, бокс, ауыр атлетиканың физиологиялық сипаттамасы.[әдебиет №7, §§16, 48-50 беттері]	1
15	Гимнастиканың физиологиялық сипаттамасы.Спорттық гимнастика, коркем гимнастика, акробатика.[әдебиет №7 , §§17, 51-53 беттері]	1
БАРЛЫҒЫ:		15

4.2. Тәжірибелік сабақтары

№№ р/с	Сабақтың тақырыптары [әдебиет № , §§…, беттері]	Көлемі, сағаты
1	Дене шынықтырудағы және спорт түріндегі зерттеу әдістері. Адамның аэробты және анаэробты мүмкіндіктерін зерттеу.[әдебиет №7 , §§ 3,4. 12-15 беттері]	1
2	Тыныштық күйдегі шыныққан және шынықпаған ағзалардың физиологиялық көрсеткіштері [әдебиет №7 , §§ 6, 18-22 беттері]	1
3	Жеңіл атлетикамен шұғылданудың физиологиялық көрсеткіштерге әсерін бағалау. [әдебиет №7 , §§9, 30-32 беттері]	2
4	Баскетболмен шұғылданудың физиологиялық көрсеткіштерге әсері[әдебиет №7 , §§14, 45-47 беттері]	2
5	Волейболмен шұғылданудың физиологиялық көрсеткіштерге әсері[әдебиет № 7, §§15, 45-47 беттері]	2
6	Футбол тебудің физиологиялық көрсеткіштерге әсері[әдебиет № 7, §§15, 45-47 беттері]	2
7	Гимнастика және армрестлинг бойынша оқыту – тәрбиелеу сабақтарының физиологиялық көрсеткіштерге әсері[әдебиет №7, §§16, 48-50 беттері]	2
8	Күреспен шұғылданудың физиологиялық көрсеткіштерге әсерін бағалау[әдебиет №7, §§16, 48-50 беттері]	2
9	Ауыр атлетикамен шұғылданудың физиологиялық көрсеткіштерге әсерін бағалау[әдебиет №7, §§16, 48-50 беттері]	1
БАРЛЫҒЫ:		15

4.3 Зертханалық сабақтар қарастырылмаған

4.4. Білім алушының өздік жұмысы

Дайындалған өзіндік жұмыс «Биология және география» кафедрасының

мамандарына тіркеуге беріліп, содан соң тексеру мақсатында оқытушыға тапсырылуы тиіс. Өздік жұмыстың бағасы оны қорғау нәтижесінде қойылады. Өздік жұмыстың

ең жоғарғы бағасы -100 балл.

Студенттер өздік жұмыстың теориялық материалдарын өздігінен игере

отырып, арнайы кестемен орындап тапсырады. Өзіндік жұмыстың тақырыптарын оқытушы оқу семестрінің басында береді.

Өздік жұмыстың тақырыптары:

1. Дене шынықтырудағы және спорт түрлеріндегі зерттеу әдістері. Адамның аэробты және анаэробты мүмкіндіктерін зерттеу

2.Сөре алдынғы күйдің физиологиялық қызметтер динамикасына және жұмыс қабілеттілікке әсері.

3. Бірқалыпты, субмаксималді, максимальді қуатты динамикалық циклді жұмыс кезіндегі ағзадағы физиологиялық ығысулар.

4.Тыныштық күйдегі машықтанған және машықтанбаған ағзалардың физиологиялық көрсеткіштері.

5. Спорт түрлерінің физиологиялық сипаттамасы.

6. Спорттық машықтанудағы шаршаудың дамуының ерекшеліктері.

7. Спорттық физиология – қолданбалы ғылым

8. Гимнастика және армрестлинг бойынша оқыту - тәрбиелеу сабақтарының физиологиялық көрсеткіштерге әсерін бағалау.

9.Дене шынықтыруды кәсіби- қолданбалы деңгейде физиологиялық негіздеу.

10.Дене сапалары жетілуінің физиологиялық механизмдері.

11. Дене шынықтыру сабағын және бөлімдерін физиологиялық негіздеу: сабақтың кіріспе, негізгі және қорытынды бөлімдері

12. Дене жаттығуларының бағыттылығы, жан-жақты үйлесімді дене дамуы

13.Мектепке дейінгі және мектеп жасындағы балаларды денелік тәрбиелеудің физиологиялық ерекшеліктері

5. Әдебиет тізімі

5.1. Негізгі әдебиет:

1.Спорт физиологиясы (оқу құралы) Р.Б. Лесбекова.Алматы. 2007, - 128б.

2.Дене шынықтыру және спорт түрлерінің физиологиясы (дәрістер курсының жинағы) , - Алматы, 2008, 188 б.

3. Бұлшықет қызметінің физиологиясы (дәрістер курсының жинағы ), - Алматы, 2010. – 228б

4.Спорт физиологиясы (оқу кұралы ) М. Смаил. Талдықорған, 2008, - 125б

5.Спортивная физиология: Учебник для институтов физической культуры. Под.ред. Я.М.Коца.М.,ФиС, 1986

6.Физиология физического воспитания и спорта. Смирнов В.М.,Дубревский В.И.-М.,Влад. Прес.2002

7. Дене шынықтыру және спорт түрлерінің физиологиясы. Төлеуханов С.Т.,

5.2. Қосымша әдебиет:

1.Физиология спорта и двигательной деятельности (перевод с анг). К: Олимпийская литература, 1997, 307 с.

2. Спортивная физиология. Руне Федман. Перевод со шведского С.К.Елисеев. – М. ФиС, 1980

3.Спортивный отбор. В.М.Волков, В.П.Филин. – М. ФиС, 1983

4.Психология физического воспитания. Е.П.Ильин, - М.,Просвещение, 1980

5.Физиология спорта и движений. Уилмар Дж.Х. Костил Д.Л. – Киев Олимпийская литература, 1997

6.Физиологическое тестирование спортсмена высокого класса. Под.ред.

8. Верхошанский Ю.В. Основы Специальной физической подготовки спортсменов М:ФиС, 1988

9.Психофизиология физического воспитания. Е.П.Ильин. – М., Просвещение, 1980

3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Ш. ЕСЕНОВ атындағы

КАСПИЙ МЕМЛЕКЕТТІК

ТЕХНОЛОГИЯЛАР ЖӘНЕ ИНЖИНИРИНГ УНИВЕРСИТЕТІ

«Педагогика» факультеті

«Дене тәрбиесі және спорт» кафедрасы

«5В010800-Дене шынықтыру және спорт»

Мамандығы

«Дене шынықтыру және спорт түрлерінің физиологиялық негіздері»

ПӘНІНІҢ БАҒДАРЛАМАСЫ

(SYLLABUS)

АҚТАУ 2017

1. Оқытылатын пәннің сипаттамасы

Аудиториялық сабақтың көлемі 30 сағатты құрайды: дәріс – 15 сағат; тәжірибелік сабақ– 15 сағат.

2. Пәнді оқытудың мақсаты мен міндеттері:

3. Пәннің қысқаша мазмұны

Физиология – биологияның маңызды салаларының бірі. Ол организмнің тіршілік әрекетін, жеке мүшелер мен жүйелердің қызметін зерттеп, олардың ерекшеліктерін биологиялық маңызын анықтайды, организмнің сыртқы ортамен қарым-қатынастарындағы заңдылықтарды ашады. Физиология медицина мен ветеринарияның, жалпы биологиялық сипаттағы қолданбалы ғылым салаларының іргетасы, негізі болып саналады. Адам мен мал организмдеріне тән функциялар (қызметтер) мен процестердің тіршіліктік мәні мен маңызын айқындай отырып, физиология арнаулы мамандарды денсаулықты қорғау, организмді қорғау, қатерлі (экстремальді) жағдайлардан сақтау т.б. шараларын ғылыми негізде ұйымдастыруға қажетті мағлұматтармен қамтамасыз етеді. Сондықтан да бұл саланың деректерін тек арнаулы мамандар немесе жоғары оқу орындары студенттері, аспиранттар, оқытушы-педагогтар ғана емес, іргелес мамандық иелері, жалпы көпшілік біліп-ұғынғаны ләзім. Осы пәнді студенттер сапалы меңгеруі үшін студенттердің анатомия, спорттық морфология, биомеханика, дене жаттығулары және спорт биохимиясы, жалпы және жас ерекшеліктері физиологиясы, дене шынықтыру және спорт теориясы мен әдістері, гигиена сияқты пәндерден алған білімдерді жоғары білуі керек.

Осы пәнді оқу барысында алған білімдері студенттерге спорттық медицина, емдік дене шынықтыру және массаж, дене шынықтыру және спорт теориясы, педагогика дене шынықтыру және спорт психологиясы сияқты пәндерді оқып, педагогикалық және бапкерлік өндірістік практикаларды өту үшін қажет.

Күтілетін нәтижелер:

Білу керек:

- Ағзаның функционалды қорларын;

- Дене жаттығуларының физиологиялық жіктелуі және сипаттамасын.

- Қимыл дағдыларын қалыптастырудың физиологиялық механизмдерін;

- Дене шынықтырудағы және спорт түріндегі зерттеу әдістерін.

- Тыныштық күйдегі шыныққан және шынықпаған ағзалардың физиологиялық көрсеткіштерін;

Меңгеру тиіс:

- Спорттық ойындардың физиологиялық сипаттамасы, футбол, баскетбол, волейбол, үлкен теннис;

- Ауыр атлетикамен шұғылданудың физиологиялық көрсеткіштерге әсерін бағалауын.

4. Тақырыптар және оларды үйрену ұзақтығы

4.1. Дәрістік сабақтар

№№ р/с	Сабақтың тақырыптары [әдебиет № , §§…, беттері]	Көлемі, сағаты
1	Кіріспе.Бұлшықет қызметіне бейімделу.Ағзаның функционалды қорлары[әдебиет №7 , §§ 1,2. 4-12 беттері]	1
2	Дене жаттығуларының физиологиялық жіктелуі және сипаттамасы.[әдебиет №7 , §§ 3,4. 12-15 беттері]	1
3	Спорттық қызмет кезіндегі ағзаның функционалды күйінің физиологиялық сипаттамасы[әдебиет № 7, §§ 5, 16-18 беттері]	1
4	Спортшылар шаршауының және қалпына келуінің физиологиялық негіздері[әдебиет №7 , §§ 6, 18-22 беттері]	1
5	Қимыл дағдыларын қалыптастырудың физиологиялық механизмдері[әдебиет № 7, §§ 7, 23-27 беттері]	1
6	Дене сапаларын жетілдірудің физиологиялық механизмдері[әдебиет №7, §§8, 28-29 беттері]	1
7	Жаттығу жүктемелерінің жіктелуін, спорттық жаттығулардың қағидалары және жоспарлануын физиологиялық негіздеу.[әдебиет №7, §§9, 30-32 беттері]	1
8	Қоршаған ортаның ерекше жағдайларындағы спорттық жұмысқа кабілеттілік физиологиялық негіздері[әдебиет №7 , §§10, 33-35 беттері]	1
9	Жас спортшыларды шынықтырудың және олардың іріктеудің физиологиялық негіздері[әдебиет №7 , §§11, 36-38 беттері]	1
10	Әйелдердің спорттық жаттығуының физиологиялық негіздері[әдебиет №7, §§12-13, 39-41 беттері]	1
11	Сауықтыру дене жаттығуларының физиологиялық негіздері[әдебиет №7 , §§ 14, 42-44 беттері]	1
12	Циклді спорттық жаттығуының физиологиялық сипаттамасы, Жеңіл атлетиканың жүгіру,коньки тебу,велосипед тебу спорты[әдебиет №7 , §§14, 45-47 беттері]	1
13	Спорттық ойындардың физиологиялық сипаттамасы, Футбол, баскетбол, волейбол, үлкен теннис.[әдебиет № 7, §§15, 45-47 беттері]	1
14	Жекпе-жек спорт түрлерінің физиологиялық сипаттамасы, Күрес, бокс, ауыр атлетиканың физиологиялық сипаттамасы.[әдебиет №7, §§16, 48-50 беттері]	1
15	Гимнастиканың физиологиялық сипаттамасы.Спорттық гимнастика, коркем гимнастика, акробатика.[әдебиет №7 , §§17, 51-53 беттері]	1
БАРЛЫҒЫ:		15

4.2. Тәжірибелік сабақтары

№№ р/с	Сабақтың тақырыптары [әдебиет № , §§…, беттері]	Көлемі, сағаты
1	Дене шынықтырудағы және спорт түріндегі зерттеу әдістері. Адамның аэробты және анаэробты мүмкіндіктерін зерттеу.[әдебиет №7 , §§ 3,4. 12-15 беттері]	1
2	Тыныштық күйдегі шыныққан және шынықпаған ағзалардың физиологиялық көрсеткіштері [әдебиет №7 , §§ 6, 18-22 беттері]	1
3	Жеңіл атлетикамен шұғылданудың физиологиялық көрсеткіштерге әсерін бағалау. [әдебиет №7 , §§9, 30-32 беттері]	2
4	Баскетболмен шұғылданудың физиологиялық көрсеткіштерге әсері[әдебиет №7 , §§14, 45-47 беттері]	2
5	Волейболмен шұғылданудың физиологиялық көрсеткіштерге әсері[әдебиет № 7, §§15, 45-47 беттері]	2
6	Футбол тебудің физиологиялық көрсеткіштерге әсері[әдебиет № 7, §§15, 45-47 беттері]	2
7	Гимнастика және армрестлинг бойынша оқыту – тәрбиелеу сабақтарының физиологиялық көрсеткіштерге әсері[әдебиет №7, §§16, 48-50 беттері]	2
8	Күреспен шұғылданудың физиологиялық көрсеткіштерге әсерін бағалау[әдебиет №7, §§16, 48-50 беттері]	2
9	Ауыр атлетикамен шұғылданудың физиологиялық көрсеткіштерге әсерін бағалау[әдебиет №7, §§16, 48-50 беттері]	1
БАРЛЫҒЫ:		15

4.3. Зертханалық сабақтар қарастырылмаған

5. Өзіндік жұмыс тапсырмалары

БӨЖ түрі: Өзіндік жобаның тақырыбы «Гимнастика және армрестлинг бойынша оқыту - тәрбиелеу сабақтарының физиологиялық көрсеткіштерге әсерін бағалау»

Өзіндік жобаның алғы сөзі А4 форматтағы қолмен жазылған 20-30 беттен тұрады. Өзіндік жобаны орындау әдістемесі қосымша әдебиеттің 2 пунктінде көрсетілген.

Дайындалған өзіндік жұмыс «Дене тәрбиесі және спорт» кафедрасының мамандарына тіркеуге беріліп, содан соң тексеру мақсатында оқытушыға тапсырылуы тиіс.

Өзіндік жұмыстың бағасы оны қорғау нәтижесінде қойылады. Өзіндік жұмыс оқытушыға 2013 жылдың 20 желтоқсанында тапсырылуы қажет. Өзіндік жұмыстың ең жоғарғы бағасы -100 балл.

Студенттер өзіндік жұмыстың теориялық материалдарын өздігінен игере отырып, арнайы кестемен орындап тапсырады. Өзіндік жұмыстың тақырыптарын оқытушы оқу семестрінің басында береді.

6. Кеңес беру уақыты

Тіркеу бөлімінің арнайы бекіткен жеке кестесі бойынша спорт кешенінің 214 аудиториясында, сәрсенбіде сағат 16:00-18:00 өткізіледі.

7. Білім алушылардың білімін тексеру кестесі

Студенттердің білімін тексеру практикалық және зертханалық жұмыстарды өткізу барысында жүзеге асырылады.

8. Білім алушылардың білімін бағалау өлшемдері, оқытушының талаптары

Тәжірибелік сабақтың жалпы тақырыбы: «Физикалық жаттығулардың физиологиялық классификациясы мен сипаттамасы».

Тәжірибелік сабақтың алғы сөзі мен сызба материалдары 10-12 беттік дәптерге жазылады.

Әрбір орындалған практикалық сабақ 1 баллмен есептеледі. Бұл қойылған балл ағымдағы үлгерімнің бақылауы болып табылады.

№ 1 аралық бақылауға дейін № 1-7 практикалық тапсырмалар міндетті орындалуы тиіс. Орындалған практикалық тапсырмалардың қорытындысынан № 1 аралық бақылауға максимальды 7 балл қосылады.

№ 2 аралық бақылауға дейін № 8-15 практикалық тапсырмалар міндетті орындалуы тиіс. № 2 аралық бақылауға максимальды 8 балл қосылады.

Берілген мерзім аралығанда тапсырылған практикалық тапсырмалар орындалмаса аталған қосымша балл қосылмайды.

9. Әдебиеттер тізімі

9.1. Негізгі әдебиет:

1.Спорт физиологиясы (оқу құралы) Р.Б. Лесбекова.Алматы. 2007, - 128б.

2.Дене шынықтыру және спорт түрлерінің физиологиясы (дәрістер курсының жинағы) , - Алматы, 2008, 188 б.

3. Бұлшықет қызметінің физиологиясы (дәрістер курсының жинағы ), - Алматы, 2010. – 228б

4.Спорт физиологиясы (оқу кұралы ) М. Смаил. Талдықорған, 2008, - 125б

5Спортивная физиология: Учебник для институтов физической культуры. Под.ред. Я.М.Коца.М.,ФиС, 1986

2.Физиология физического воспитания и спорта. Смирнов В.М.,Дубревский В.И.-М.,Влад. Пресс.2002

9.2. Қосымша әдебиет:

1.Физиология спорта и двигательной деятельности (перевод с анг). К: Олимпийская литература, 1997, 307 с.

2. Спортивная физиология. Руне Федман. Перевод со шведского С.К.Елисеев. – М. ФиС, 1980

3.Спортивный отбор. В.М.Волков, В.П.Филин. – М. ФиС, 1983

4.Психология физического воспитания. Е.П.Ильин, - М.,Просвещение, 1980

5.Физиология спорта и движений. Уилмар Дж.Х. Костил Д.Л. – Киев Олимпийская литература, 1997

6.Физиологическое тестирование спортсмена высокого класса. Под.ред.

Дункан Дж. Мак Дугала и др. – Киев, Олимпийская литература, 1998

7.Платонов В.Н. Общая теория подготовки спортсменов в олимпийском спорте. Киев, 1997

8. Верхошанский Ю.В. Основы Специальной физической подготовки спортсменов М:ФиС, 1988

9.Психофизиология физического воспитания. Е.П.Ильин. – М., Просвещение, 1980

Пәннің жетекші оқытушысы:

Доцент, б.ғ.к. Умирбаева З.Ч. 214-ауд. 87013908009; Umirbaeva_zoya@mail.ru

^{(лауазымы, толық аты, әкесінің аты, тегі, кабинет нөмірі, ішкі электрондық поштасының мекен-жайы және қолтанбасы)}

^{4.Пән бойынша тапсырмаларды тапсыру мен графиктерді орындау}

^№	^{Тақырыптар}	^{Тапсырма}	^{Орындау мерзімі}	^СӨЖ	^{Орындау мерзімі}
¹	Ағзаның әртүрлі бағытты машықтану жүктемелеріне бейімделуі	Машықтану жүктемелеріне ағзаның бейімделуін бағалау	2 апта
²	Спорт түрлеріндегі ағзаның физиологиялық қорларын бағалау.	Ағзаның физиологиялық қорларын зерттеу.	3 апта
³	Әр спорт түрінде машықтанғандыктың дамуының ерекшеліктері.	Спорттық машыктанудағы шаршаудың дамуының ерекшеліктері.	4 апта
⁴	Стандартты жүктемелерге жекелей реакциялардың ерекшеліктері.	Спорттың әр түріндегі қалпына келу процестерін зерттеу. Әртүрлі қарқынды жаттығулардан кейін қалпына келу процестерін зерттеу.	5 апта
⁵	Орта биіктіктің дене жұмыс қабылеттілігіне әсері.	Орта биіктіктің дене жұмыс қабылеттілігіне әсерін стандартты жүктемелер арқылы зерттеу	6 апта
⁶	Төменгі немесе жоғары температура жағдайындағы дене шынықтыру сабақтарының дене жұмыс қабілеттілігіне әсері.	Түрлі температура жағдайындағы дене шынықтыру сабақтарының дене жұмыс қабілеттілігіне әсерін зерттеу	7 апта
⁷	Функционалді көрсеткіштердің тәуліктік циклділікпен байланысы	Функционалді көрсеткіштердің тәуліктік циклділігін зерттеу	9 апта
⁸	Жүктемеге төзімділікті жүрек-тамыр жүйесінің және ағзаның басқа жүйелерінің реакциясы н зерттеу	Жүктемеге төзімділікті жүрек-тамыр жүйесінің және ағзаның басқа жүйелерінің реакциясы бойынша бағалау	10 апта
⁹	Көптәулікті биоритмдердің дене жұмыс қабылеттілігіне әсері.	Көптәулікті биоритмдердің дене жұмыс қабылеттілігіне әсерін зерттеу	11 апта
¹⁰	Техникалық қимыл әрекеттердің нактылығы- ның көптәулікті биоритмдерге тәуелділігі.	Техникалық қимыл әрекеттердің орындалуының ағзаның физиологиялық қорлар жүйесіне тәуелділігі.	12 апта

5.Пәнді оқу әдістемесімен қамтамасыз ету картасы

«Дене шынықтыру және спорт» кафедрасы

5В010800-Дене шынықтыру және спорт мамандығы

«Дене шынықтыру және спорт түрлерінің физиологиялық негіздері» пәні

1. Пәннің типтік оқу бағдарламасы

№	Атауы	Құрастырушы	Басылым жылы
1.		-	-

2. Пәннің оқу жұмыс бағдарламасы

№	Атауы	Авторы	Басылым жылы
1.	Пәннің оқу жұмыс бағдарламасы «Дене шынықтыру және спорт түрлерінің физиологиялық негіздері	Умирбаева З.Ч.	2017ж

3. Пәннің оқу бағдарламасы (Sillabus)

№	Атауы	Авторы	Басылым жылы	Кітапханадағы, кафедрадағы саны
1.	Пәннің оқу бағдарламасы (Sillabus) «Дене шынықтыру және спорт түрлерінің физиологиялық негіздері	Умирбаева З.Ч.	2017	3

4. Негізгі әдебиеттер

№	Атауы	Авторы	Баспа, басылым жылы	Басылым түрі	Кітапханадағы экземплияр саны
1	Спорт физиологиясы: оқу құралы	А. Қыдырмолдина.	2013.- 246б.-	- Астана: Фолиант, (Жоғары білім).	1:3
2.	Физиология физического воспитания и спорта	Смирнов В.М. Дубровский В.И.	2002	М., Влад. Пресс.	1:3
3	Дене тәрбиесі мен спорт түрлерінің физиологиялық негіздері: оқулық	Қыдырмолдина, А.Ш.	2014.- 527с.	Алматы: Дәуір,	1:3

5. Қосымша әдебиеттер

№	Атауы	Авторы	Баспа, басылым жылы	Басылым түрі	Кітапханадағы экземплияр саны
1.	Физиологические основы физического воспитания и видов спорта: учеб. пособие Инновационный Евразийский ун-т.-	Хлущевская, О.А.	, 2007.- 171с.	Павлодар	1:3

6. Ш. Есенов атындағы КМТИУ ПОҚ шығарған оқу құралдары

№	Атауы	Авторы	Баспа, басылым жылы	Басылым түрі	Кітапханадағы экземплияр саны
1.	-	-	-	-	-
2.

7. Әдістемелік нұсқаулар

№	Атауы	Авторы	Баспа, басылым жылы	Кітапханадағы экземплияр саны
1.	Диплом жұмыстарын (жобаны) орындауға арналған әдістемелік нұсқау	-	-	-
2.	Білім алушылардың мемлекеттік қорытындалау аттестациясына арналған әдістемелік нұсқау	-	-	-

8. Әдістемелік ұсыныстар (бары)

№	Атауы	Авторы	Баспа, басылым жылы	Кітапханадағы экземплияр саны
1.	Методические рекомендации по изучению дисциплины	Умирбаева З.Ч.	-
	Методические рекомендации по физическому воспитанию студентов с ослабленным здоровьем и слабым физическим развитием	Уттибаева А.К.	Актау, КГУТИ им. Ш.Еесенова,
	Дене қасиеттерін дамыту	Шынжырбекова Г.Е.	Актау, КГУТИ им. Ш.Еесенова, 2009
2.	Методические рекомендации по типовым расчетам, выполнению расчетно-графических, лабораторных работ	-	-

9. ЭПОӘК

№	Оқу сабағының түрі	Бағдарламаның атауы	Болуы
1.	Контенттер	-	-
2.	Дәріс курсы	ПОӘК	бар

10. Дәріс кешені

№	Атауы	Авторы	Кафедрада, дәріс оқушыда болуы
1.	Дәріс тезистері	Умирбаева З.Ч.	бар
2.	Иллюстрациялық материалдар	Умирбаева З.Ч.	бар
3.	Таратылатын материалдар	-	-

11. СӨЖге арналған материалдар

№	Атауы	Авторы	Кафедрада болуы
1.	СӨЖ тапсырмалары (рефераттар, баяндамалар және т.б.)	Умирбаева З.Ч.	бар
2.	1. Дене шынықтырудағы және спорт түрлеріндегі зерттеу әдістері. Адамның аэробты және анаэробты мүмкіндіктерін зерттеу 2.Сөре алдынғы күйдің физиологиялық қызметтер динамикасына және жұмыс қабілеттілікке әсері. 3. Бірқалыпты, субмаксималді, максимальді қуатты динамикалық циклді жұмыс кезіндегі ағзадағы физиологиялық ығысулар. 4.Тыныштық күйдегі машықтанған және машықтанбаған ағзалардың физиологиялық көрсеткіштері. 5. Спорт түрлерінің физиологиялық сипаттамасы. 6. Спорттық машықтанудағы шаршаудың дамуының ерекшеліктері. 7. Спорттық физиология – қолданбалы ғылым 8. Гимнастика және армрестлинг бойынша оқыту - тәрбиелеу сабақтарының физиологиялық көрсеткіштерге әсерін бағалау.	-	-

Кітапты жинақтау секторының меңгерушісі: С.Т. Ерғалиева

6. Дәрістер жинағы (дәрістер тезисі, иллюстративті және таратылатын материалдар; ұсынылған әдебиеттер тізімі);

№1 дәріс.

Тақырыбы: Кіріспе. Бұлшықет қызметіне бейімделу.Ағзаның функционалды қорлары

Дәріс жоспары

1. Спорттық физиология – қолданбалы ғылым.

2. Спорттық физиология ғылымының міндеті.

3. Спорттық физиологияның басқа ғылымдармен байланысы.

4. Спорттық физиология ғылымының зерттеу әдістері.

5. Дене жаттығулары мен спорт физиологиясының даму тарихы.

Физиология – биология ғылымының маңызды салаларының бірі. Грек тілінде физиология деген сөз организмнің функциялары туралы ғылым немесе тіршіліктану деген мағына береді. Физиология организмнің тіршілік әрекетін жеке торшалар, мүшелер жүйелер қызметін зерттеп, олардың ерекшеліктерін, биологиялық маңызын анықтайды, организның сыртқы ортамен қарым-қатынастарындағы заңдылықтарды ашады. Физиология организмнің тіршілік әрекеттерін даралап тексермей, оларды біртұтас, тығыз байланыстағы процестер жинтығы ретінде қарастырады және организмге тән біртұтастық қасиет орталық нерв жүйесі (ОНЖ) қызметі мен әртүрлі биологиялық белсенді заттардың әсерінен қалыптасады деп тұжырымдайды.

Физиология медицина мен ветеринарияның теориялық негізі болып саналады. Физиологиялық мағлұматтар адам мен жануарлар организмінде жүретін процестерді тиімді бағытта өзгертіп отыруға қажет шараларды ғылыми негізде жүзеге асыру, түрлі аурулардың алдын алу және оларды дұрыс емдеу үшін қажет.

Дене шынықтыру мен спорт физиологиясының заңдылықтарын айқындау - өмірді ұзартуға, организмді сауықтыру, дене шынықтыру және спорт, еңбек пен тұрмыс жағдайларын жақсарту шараларын дұрыс ұйымдастыруға, аурулардың алдын алудың және олардан емдеудің жаңа жолдары мен тәсілдерін табуға негіз болады.

Дене жаттығулары мен спорт физиологиясының негізгі мақсаты әр түрлі құрылымдық деңгейдегі тіршілік процестерінң (зат алмасу, тыныс алу, қоректені т.б.) заңдылықтарын зерттеу, спорт түрлерімен айналысатын организмнің жеке жүйелері және организммен сыртқы орта арасындағы өзара әсерлердін механизмін (сырын) анықтау: түрлі эволюциялық даму дәрежесіндегі және де әртүрлі экологиялық жағдайлардағы организмдер функцияларының сапалық айырмасын тексеру; организмнің жеке дамуы (онтогенез) барысында түрлі қалыптасу заңдылықтарын зерттеу. Демек, физиология өмір құбылыстарының мәнін зерттеп, тіршілік процестерін басқару, бағыттау әдістерін анықтауды көздейді.

Физиологияның негізгі әдісі – тәжірибе жүргізу. Тәжірибе үш нұсқада (вариантта) жүргізіледі: жедел тәжірибе, созылмалы тәжірибе және мүшелердің қызметін модельдеу. Физиологиялық бақылау – дене шынықтыру мен спорттық дайындықты тиімді басқарудың маңызды құралы болып табылады.

Қазіргі заманда өмір сүретін адамдар , өздерін еңбек етуді жеңілдететін толып жатқан құралдармен қамсыздандырып, өнімсіз қол еңбегінің үлесін азайта отырып, ағзаның ауруға қарсыласуын кемітіп, жаңа науқастардың («өркениет сырқаты») пайда болуына себепкер, адам ағзасының қызметтік мүмкіндіктерін төмендетуге әкеп соқтыратын құбылысқа тап болады.

Қара жұмыс пен бұлшық еттің белсенді әрекет етуі, ағзаның дамуы мен өміршеңдік қызметтерін, оның ішінде жүйке жүйесін де қалпына келтіре алатыны ертеден белгілі. Қимыл-қозғалыс белсенділігін шектеу ағзаның дамуын жойып жіберуге дейін апаруы мүмкін. Осыны түсінгендіктен болар, бүкіл әлем соңғы уақытта дене шынықтыру мен спортқа басты назар аудара бастады. Осындай назар аудару дене шынықтыру мен спортты дамыту арқылы жүруде.

Аталған қос түсінік кей кездері біріктіріліп, кей кездері бір-біріне қарама-қарсы қойлады. Олар қандай мағнаны білдіреді?

Қоғамдық шаралар мен жеке адамның гигенаны денсаулықты нығайту және денені жетілдірудегі қабілеттілікті дамыту үшін, дене жаттығуларды табиғи факторлармен біріктіре қолдану «дене шынықтыру» термині ретінде түсіндіріледі.

Спорт- басқа қатысушылармен салыстырғанда жоғары нәтижеге жетуге тікелей бағытталған, айрықша жүйе бойынша ұйымдастырылып жүргізілетін дене-күш жаттығулары.

Спортпен айналысу, айналысушылардың жоғары сезімталдығымен, спортқа шын ниетімен берілгендігімен ,үлкен дене күш – қуаты және психологиялық жүктемелердің ерекшеліктерімен сипатталады.

Сонымен, дене шынықтыру – ағзаның дене жағынан қалыптасудың қасиеттері сапасының дамуына бағытталса, ал спорт спорттың жеке түрі бойынша жоғары нәтижеге жетуге қажетті қасиеттерді баса дамытуға бағыттылған.

Осындай қарама-қайшылыққа қарамастан – спорт дене шынықтыруда балалар, жасөспірімдер және жастар өміріне енгізетін жүйенің ең маңызды бөлігі болып табылады. Бала дене шынықтырумен ерте жасынан отбасынада, балаларға арналған мектеп жасына дейінгі ұйымдарда, оқу орындарында және ұйымдастырылған ұжымдарда шұғылдануы тиісті.

Белсенді қозғалудың арнайы, күрделірек түрлері, дене жатығуларын орындау мен оқып – үйренуде, дене шынықтыруда негізгі құрал болып табылады. Әдетте дене шынықтыру тұрғысынан тәрбиелеу барысында, гимнастика элементтері болып саналатын дене - күш жаттығулар, сонымен қатар спорттың әр түрлі спорттық ойындар, жаттығулар, бой сергіту, шынықтыру мен туризмде қолданылады.

Дене шынықтыру барысында, бұлшық етке әртүрлі мөлшерде, түрлі жүктемелерді орындау нәтижесінде, дене – күш мүмкіншіліктері үйлесімді даму мүмкіндігіне, қозғалу дағдысын жетілдіріп және қалыптастыруға, денсаулықты нығайтып, жүйке жүйесінің қызметтерін жетілдіруге қол жеткізіледі.

Айтылған жайларға орай, дене шынықтыру сауықтыру құралы ретінде кең таралған өз-өзінен түсінікті. Осы тұрғыдан алып қарағанда, науқастан жазылғаннан кейін, денсаулықты қалпына келтіру үшін дене шынықтыру кеңінен қолданылады, әсіресе оны гиподинамияға (қозғалысты шектеуге) қарсы қолдану маңызды рөл атқарады.

Дене жаттығулармен бірқалыпты, орташа деңгейде айналысатын адамдардың иммундық күйі (статус) жоғары екендігі, сирек ауратыны, ал сырқаттарынан тез айығатыны белгілі.

Спортпен айналысу денсаулықтың мықты болып, жұмыс істеу қабілетінің ұзақ уақытқа созылуына ықпал етеді. Дегенмен спорттың әр түрімен айналысу, олардың ерекшеліктеріне байланысты, бұлшық еттердің жекеленген топтарына немесе ағзаларға әсер ететінін есте сақтаған жөн.

Ұзақ жылдар бойы спортпен жүйелі түрде айналысу ағзаның бір талай морфологиялық және қызметтік өзгерістеріне әкеледі, мысалы, неғұрлым ауыр салмақ түсетін сүйек қаңқасы бөліктерінің құрлымдық өзгерісін айтуға болады. Қаңқа бұлшық еттерінде гипертрофия (шамадан тыс үлкейіп кетуі) тіркеледі, спорттық жүрек қалыптасып, өкпе ұлпасында гиперплазия (ұлпа қызметінің күшеюі) байқалады. Ұзақ уақыт бойы ағза қозғалыстың ерекше түріне қалыптасып, бейімделу нәтижесінде, дене құрлысы көбінесе дене – күш қабілеті даму өзгерісіне ұшырып, спортшы ағзасында спорттық деп аталатын дене бітімі қалыптасады.

Спортпен айналысу кезінде, ең алдымен, жүйке жүйесіне қомақты салмақ түседі. Өз кезегінде, сөре сызығынан аттар кездегі жанталас, қан айналу мен тыныс алу жүйесі тарапынан шартты-рефлекторлық реакция тудырады.

Сайып келгенде, дене шынықтырумен және спортпен айналысу адам ағзасының турлі жүйелерінің жоғарғы қызметтік деңгейін қалыптастырады және олардың күйлерінің өзгеру дәрежесі мен қарқынына айрықша әсерін тигізеді.

Адам ағзасында 600-ге жуық әртүрлі бұлшық ет бар. Ер адамдардың дене құрылысында бұлшық еттер жалпы салмақтың 40-50%-ын, ал әйелдерде 30-35 ын, ал әйелдерде 30-35%-ын құрайды. Өздерінің құрылысы бойынша, қан тамырларының қабырғасының және ішкі мүшелердің құрамына кіретін бірынғай салалы бұлшық еттерге; жүрек бұлшық еті (миокард); қаңқа немесе көлденең-жолақты бұлшық еттер деп үш топқа бөлінеді.

Қанқа бұлшық еттерінің қызметі адамның кеңістікте қозғалуын, дене бөлімдерінің бір-біріне қатысты жылжуын және адамның кейпін бір қалыпта сақтауын қамтамасыз етеді. Қанқа бұлшық еті бұлшық еттердің ұлпасынан құралады, ол шоғырлардан құралған, ал шоғырлар көптеген созылған бұлшық ет жасушаларынан тұрады, оларды бұлшық ет талшықтары деп атайды. Бұлшық ет талшықтарының диаметрі 0,01-ден 0,1 миллиметрге дейін, ал ұзындығы 10-12 сантиметрге дейін жетуі мүмкін. Бұлшық ет талшықтары шоғырларының ұлпасы сіңірге ауысатын дәнекер ұлпамен қоршылғын, бұлшық ет екі жақ шетімен келіп сүйекке сіңірмен бекітіледі. Бұлшық еттердің түріне қарай құрамына кіретін талшықтар саны әртүрлі, жүзден бірнеше мыңға дейін өзгеріп тұрады. Бұлшық ет талшықтарының саны тұғаннан кейін 4-5 айдың ішінде тұрақталып, одын соң өзгеріссіз қалады. ЭТек қана бұлшық ет талшықтарының көлемі өседі.

Миофибриллдер (микроталшықтары) бұлшық ет талшықтарының негізгі жиырылғыш аппараты болып саналады, олар жасушалардың бір шетінен екінші шетіне дейін жіңішке жіп тәрізді созылып жатады. Әрбір талшақтың құрамында 1000-ға дейін және одан да көп миофибриллдер болады. Өз кезегінде миофибриллдер қабаттас орналасқан екі түрлі, қалың және жіңішке жіпшелердің ұлпасынан құралған, қара және ақшыл түсті ақуыздық қосылыстардан тұрады. Күңгірт түсті қалың жіпшелер миозиннен (жиырылғыш ақуыз), ақшыл түсті жіңішкелері ақтиннен (жиырылғыш ақуздың екінші түрі) тұрады. Көлденең бағытта актиндік және миозиндік жіпшелердің алмасып отыруы, қанқа бұлшық етіне көлденең жолақ көрініс береді. Бұлшық еттің жиырылуы актиндік жіпшелердің миозиндік жіпшелердің бойымен сырғанауының арқасында жүзеге асады.

Қанқа бұлшық еттері жүйке жасушалардаң – мотонейрондардаң келіп жеткен жүйке импульстерге берілген жауап ретінде жиырылады. Мотонейрондар жұлынында орналасқан, жүйке жасушаларынан тарайтын ұзын өскіндер аксондар арқылы бұлшық етке әсер етеді. Бұлшық етке келіп жеткен аксон шашақтала тарап, әрқайсысы бұлшық еттің бір ңана талшығына әсер етуді қаматамасыз етеді. Бір момтонейроннан бастау алған барлық талшықтар, бір тұтас жүйе тәрізді әрекет етеді және қозңалыс бірлігі деп аталады.

Адамның әртүрлі бұлшық еттеріндегі қозғалыс бірлігінің саны мен құрамы әртүрлі. Күрделі, алуан түрлі қозғалыстарды орындауды қамтамасыз ететін бұлшық еттер (бет, саусақ, көз бұлшық еттері) 1500-ден 3000-ға дейінгі қозғалыс бірліктердін іске қосады, олардың әрқайсысы 3-6-дан 25-30-ңа децінгі бұлшық ет талшықтарына әсер ететін жіңішке аксондар арқылы ерекшеленеді. Ал аса дәлдікті қажет етпейтін, бірақ үлкен қозғалыс күшін таоап ететін, мойын, аяқ-қолдың ірі бұлшық еттеріндегі қозғалыс бірліктерінің саны біршама аздау, алайда олардың құрамына қалыңдау аксон мен 600-ден 2000-ға дейін жететін бұлшық ет талшықтары кіреді.

Қозғалу қабілеттеріне қарай бұлшық ет талшықтары жылдам және баяу әрекетті болуы мүмкін.

Бұлшық еттерінің жылдам (ақ) талшықтары, жылдамдық және күштілік қабилеттіліктерімен ерекшеленеді, ал бұлшық еттің аз уақытқа жиырылуы, жоғарғы қуаттылықты қыжет ететін қысқа мерзімді дене-күш жұмыстарды орындауды қамтамасыз етеді (секіру, спринт-қысқа қашықтыққа жүгіру), екпінді қозғалыс, салмақ көтеру). Бұлшық еттерінің жылдам талшықтарынды қуатпен қамтамасыз етудің анаэробтық (оттегісіз) механизмдері басым.

Бұлшық еттерінің баяу әрекетті (қызыл) талшықтары ұзақ мерзімді төзімділікті талап ететін жұмыстарды орындауға машықтанғын. Каппилярлардың (қыо қан тамырлары) кең тараған жуйесінің арқасында баяу әрекетті талшықтарға қан оттегісі көптеген мөлшерде келіп жетеді. Олардың құрамында құрылысы мен қызметі гемоглобинге ұқсас көптеген мөлшердегі миоглобин (бұлшық еттің күрделі ақуызы) бар, Сондықтан бұлшық еттер қызыл түсті болып келеді. Баяу әрекетті талшықтардың жұмыс істеуі үшін қуаттың пайда болуы аэробтық (оттекті) тәртіпте жүреді. Бұлшық еттің құрамына жылдам әрі баяу әрекетті қозғалыс бірліктері кіреді. Алайда олардың ара қатынасы бұлшық еттің түріне қарай әртүрлі болады. Мысалы, ұзаққашақтыққа жүгіретін жүгірушілерде (стайерлерде) аяқтарындағы бұлшық еттерінің 70 пайызы баяу әрекетті, тек қана 20-30 пайызы жылдам талшықтардан тұрады. Қысқа қашықтыққа жүгірушілердің (спринтерлерде), секірушілердің, балға лақтырушылардың бұлшық ет талшықтарының ара-қатынасы керісінше болады.

Бұлшық еттердегі жылдам және баяу әрекетті талшықтардың арақатынасы адамның тегіне тікелей байланысты. Дегенмен бұлшық еттердің әрекет ету сипатына қарай, мұндай өлшемдердің әжептәуір деңгейде өзгеріске ұшырайтынын дәлелдейтің мәліметтер бар. Асықпай, бірақ үзіліссіз ұзақ уақыт қайталана түсетін жүктемелердің әсерінен талшықтардың біршама бөлігі құрылысы мен сапасын өзгертіп, баяу әрекетті бола түсуі мүмкін.

Әдетте,бұлшық еттің жиырылуы, қозғалыс бірліктерінің құрамына кіретін бөліктердің түріне байланысты болады. Бір мезетте барлық талшықтардың жиырылуы мүмкін емес.

Жиырылу актісі бұлшық ет құрамындағы коректік заттар мен оттегінің күрделі химиялық айналулардың нәтижесінде механикалық куатқа ауысуынан іске асырылады. Бұлшық еттегі куат көзің өндіру процесін төмендегі түрде көрсетуге болады.

Бұлшық ет жиырылуында аденозинүшфосфат (АҮФ) негізгі қуат көзі болып табылады. Оның бұлшық еттегі қоры шектеулі және тек қана ә-і секунд жұмыс істеуге жетеді. Ұзақ мерзімді жұмыс істеген кезде, басқа жоғарғы қуатты зат – креатинфосфаттың (КРФ) ыдырауынан жаңа қуат көзі пайда болып, АҮФ тұрақты түрде қалпына келіп отырады (ресинтез). Оның қоры аса көп емес, 10-15 секундқа ана жетеді, ал оған қажетті қуат көзі – көмірсулар, ал кейбір кездері май мен ақуыздың ыдырауынан босап шығады.

АҮФ ресинтезі екі түрлі жолмен жүреді: құрамында қуат көзі бар заттар оттегісіз (анаэробтық құбылыс) және оттегінің қатысуы (аэробтық құбылыс) есебінен ыдырайды. АҮФ ресинтезі негізінен бұлшық еттегі КрФ пен көмірсулар сүт қышқылына дейін анаэробтық жолмен ыдырату арқылы жүргізіледі. 2,5-3 минуттан аспайтын уақыт бойы аса қуатты (максималды) жұмыспен айналысқан кезде анаэробтық қуат көзімен қамтамасыз ету іске асырылады. АҮФ ресинтезінің аэробтық механизмі көмірсуларды, майды және ақуыздың кей түрлерін сүт қышқылына және басқа да өнімдерге дейін тотығу ыдырату жолымен атқарылады. Ұзақтығы 3-5 минуттан асатын, оңтайлы деңгейлі жұмыспен айналысқан кезде аэробтық қуат көзі пайда болады.

Бұлшық еттің жұмысы қуат көздері болып табылатын заттармен және оттегімен тұрақты түрде қамтамасыз етуді талап етеді. Бұлшық ет ұлпасында жүретін өзгеріс, сол үшін қажетті құрылыс (пластикалық) материалдары келіп түскен кезде ғана орын алуы мүмкін. Бұлшық еттің белсенділігі жүйке жүйесінің белсенді рөлінің арқасында іске асырылады.

Осылайша,бұлшық еттің жұмысының қамтамасыз етілуі, ағзаның өзге де жүйелерінің қызметімен тікелей тығыз байланыста болады. Осы кезде қан айналу, тыныс алу және жүйке жүйесінің жұмысын ең бірінші кезекте ескеру қажет.

Жаттықпаған ер адамның жүрек салмағы 250-350 – г, жүрек жұмысы қан айналымын қалыпты деңгейде ұстап тұруы үшін тыныштық күйінде бір минутта жүрек соғу жиілігі 70-ке жетеді. Жүректің әр соғу кезінде (жүректің жиырылуы) қолқаға тек қана 60-80 миллилитр қан құйылғанымен, тәулік ішіндегі айналымдағы қанның мөлшері 5000-нан 8000 литрге дейін жетеді (әйелдерде жүректің массасы, ерлерге қарағанда 10-15% аз болғандықтан, басқа қан айналу жүйесіне тиісті көрсеткіштері де төмен болғаны физиологиялық тұрғыдан қарасақ қалыпты болады).

Дене жүктемелерінің әсерінен жүректің массасы мен көлемі ұлғаяды, қанның бір рет жиырылған кездегі қарыншадан шыққан қан мөлшері сол себептен көбейеді. Машықтанған адамның жүректегінің массасы 400-450 грамға жетеді. Осы құбылыс жүректің қан тамырларының көбеюімен бірге миокардпен өтетін қан көлемінің ұлғаюымен сипатталады. Жүректің шамадан тыс үлкеюі (гипертрофия) байқалады. Ондай құбылыс физиология жағынан қалыпты, себебі, ол ағзаның дене жүктемелерге бейімделу реакцияларының бірі болып табылады.

Жүрек қызметінің реттелуі жүйке және гуморалдық жолдармен жүзеге асады.

Симпатикалық жүйкелердің тигізетін әсерлерінен жүрек өз жұмысын үдетеді және оның жиырылуы жиілейді. Ал кезеген жүйке (парасимпатикалық) жүрекке теріс әсерін тигізеді, нәтижесінде жүрек өз жұмысын бәсендетеді және жиырылу кұші азаяды. Жүрек жұмысының бір қалыпта болуын, жүрек қан тамырларының тонусын реттеуін, осы антагонист екі жүйкелердің арақатынасы, қозу мен тежелу құбылыстардың динамикалық, жылжымалы теңдігі қамтамасыз етеді. Ал жүрек қызметін реттеуде гуморалды механизмі адреналин, вазопрессин гормондарды арқылы жүзеге асады. Біріншісі симпатикалық жүйке сияқты, ал екіншісі вазопрессин кезеген жүйкенің әсеріне ұқсас реттеуші механизмдердің болуымен байланысты олардың өзіндік жеке, дара қызметінің арқасында миокардпен және оның қан тамырларына (коронарлық) басқару әсері байқалады.

Адамның мінез құлқын реттейтін орталық жүйке жүйесі ағзаның қан айналу әрекетімен тығыз байланысты болатыны белгілі. Күшті не аса күшті эмоциялық сілкіністердің әсерінен жүректің соғу ырғағы едәуір жоғарылайды. Адам қанының құрамында адреналиннің және оған ұқсас зат мөлшерінің көбеюі нәтижесінде жүрек соғу жиілігі де артады, ал ондай жүмыс қарқынын қамту үшін миокардтың оттегіге мұқтаждығы ұлғаяды. Егер жүрек бұлшық еті мен коронарлық қан тамырлары жеткілікті машықтанғын болмаса, онда олар жүректі қанмен толық қамтамасыз ете алмайды. Осы жағдайда миокардтың оттектік тапшылығы, яңни жүрек қан тамырлардың жеткіліксіздігі туындайды.

Қан қысымын, жүрек қызметін, жүрек қан тамырларының қан ағуының реттелуін нығайту механизмдерінің жалғыз ғана тәсілі – машықтану, дене жүктемелерді жасау кезінде ағзаға көтеріңкі деңгейде талаптар қою.

Өз кезегінде жаттығу барысында бұлшық ет массасы ұлғаюдың нәтижесінде қуат пен оттегіні керекті мөлшерде аду үшін қан айналу жүйесінің мүмкіншіліктері көбеюі тиісті.

Ағзада тыныштық күйінде тотығу құбылыстар өту үшін минутына 200-250 миллилитр оттегі қажет. Бұлшық ет жұмысы орындалған сәтте оттегіне мұқтаждық өсе түседі. Жұмыстың барысында, осыған қатысатын бұлшық еттер саны көбейгенде оттегіге сұраныс жоғарылайды, бірақ ол шектеулі жағдай. Әрбір адамның өзіне тән оттектік шыңы болады, одан жоғары оттегіні тұтынуды жоғарылата алмайды. Осы ағзада болатын шек мына көрсеткішпен ерекшеленеді: барынша ауыр дене-күш жұмысты орындау кезіндегі бір минутта ең көп оттегіні сіңіру оттегіні максималды сіңіру (ОМС)көрсеткіші болып табылады. Адамның дене-күш жұмыстарына қабілеттілік деңгейі жоғары болса, ОМС-де көтеріңкі көрсеткіштерді байқатады. Спортпен шұғылданбайтын адамдардың ОМС көрсеткіші 2-3,5 литр болса, ал спортшыларда бір талай жоғары болады: 5-6 литр және кейде одан да жоғары болатыны тіркеледі.

ОМС ағзаның аэробтық өнімділігін байқататын көрсеткіш, яғни ауыр дене-күш жұмысты орындау кезіндегі оттегі арқылы ағзаны қуатпен қамтамасыз етудегі қабілеттілік екенін айтуға болады.

Сопақша мида орналасқан тыныс орталығы арқылы тыныс алудың реттеулі күрделі нейро-гуморальды әсерлерінен жүзеге асады. Осы орталықтың құрамына дем алу мен дем шығару, тыныс бұлшық еттерінің жұмысын реттейтін жүйке жасушалары кіреді. Ми жарты шары қыртысың реттуші қызметіне байланысты ағзаның түрлі жағдайларына, қажеттілігіне сәйкес таңдамалы, сезімтал тыныстың бейімделуі байқалады. Осындай бейімдеудің бір көрінісі тыныс алудың жиілігі мен дем алу тереңдігін басқару болып табылады. Көмір қышқыл мен оттегі газдарының қандағы мөлшері тыныс алудың гуморальды реттелуінде басым рөлдерді атқарады. Қанның құрамында оттегінің жетіспеушілік салдарынан тыныс алу жиілей түседі, ал көмір қышқыл газдың артуынан тыныс алу тереңделе түседі. Дене-күш жұмыстары жасалынған кезде осы екі фактор бір уақытта байқалады да, нәтижесінде тыныс жиіленіп, тереңделеді.

Дене жаттығуларды орындау барысында тыныс алудың дене қозғалыстарымен сәйкестелінуі барлық реттеуші механизмдері топтамаларының қатысуының нәтижесінде жасалынады.

Қозғалыстар орындау кезінде қуат заттарына, оттегіне бұлшық еттерінің мұқтаждығы өседі. Бұл мұқтаждықты қанағаттандыру үшін тыныс алу, қан айналу жүйелерінің, зат алмасу құбылыстарның, ағзаның басқа да мүшелерімен, ұлпалардың белсенділік деңгейі өседі. Бұдан басқа, қозғалыстарға қатысушы бұлшық еттердің құрамы қимыл жылдамдығының өзгеруіне, күш салудың дәрежесінде, қажу және басқа факторлардың қатарына байланысты үйлесімді өзгеріп тұрады. Ағза мүшелері және жүйелері организмге керек бағыттағы қозғалыстардың орындалуында орталық жүйке жүйесі (ОЖЖ) үйлестіруші қызмет атқарады.

Қозғалыстарды орындау күрделеніп және аса қарқындылықпен орындалса осы кездегі жүктемелер жүйке жүйесіне өте күшті әсер етеді. Машықтану барысында ағза тек қана бұлшық еттердің массасын ұлғайтумен бірге ағзаның барлық жүйелерінің қызметтік қабілеттерін өзгертіп, олардың организмінің дене-күш жұмыстарына бейімделу мүмкіндіктерін де арттырады. Бұлшық еттерді қарқынды жұмыс істету арқылы біз ағзаның қан айналу, тыныс алу, жүйке жүйелеріне ерекше түрткілерді беру нәтижесінде олардың жұмыстарын үдетеміз. Ағза жүйелері көтеріңкі жүктемелерге үйлесімді жауап ретінде өздерінің қызметтік мүмкіншіліктерін өзгерте отырып, нәтижесінде жұмыс сапаларын жоғарылауымен осы әсерлерге үйлесімді жауап береді. Сайып келгенде, спортпен және дене шынықтырумен шұғылдану адам ағзасының жалпы бейімделу мүмкіншіліктерін арттыратынын айтуга болады.

Сұрақтар:

Бұлшық еттерде жылдам және баяу әрекетті талшықтардың болуы немен байланысты?
Бұлшық еттердің жиырылуы жүйке жүйесі арқылы қалай реттелінеді?
Қозғалыс бірлігі деген не?
Ұзақ қашықтыққа жүгіретін жүгірушілердің (стайерлер) қысқа қашықтыққа жүгірушілермен(спринтерлер) салыстырғанда аяқ бұлшық еттеріндегі айырмашылығы неде?
Қаңқа бұлшық еттерінің қозғалыс белсенділігін қамтамасыз етілуінде ағзаның қандай жүйелері қатысады?

2-дәріс

Тақырыбы: Дене жаттығуларының физиологиялық жіктелуі және сипаттамасы.

1. Дене жаттығуларының энергетикалық сипаттамасы. АҮФ-ның қайта түзілуінің анаэробты және аэробты жолдары. Анаэробты және аэробты өнімділік.

Дене жаттығуларының энергетикалық сипаттамасында оттегіге деген қажеттіліктің артуы – аэробты, ал оттегіге қажеттіліктің төмендеуі анаэробты жаттығулар деп екіге бөлінеді.

Тұрақты күй үлкен және сылбыр қуат аймағында жұмыс атқару кезінде бабына ену процесі аяқталған соң пайда болады. Жұмыс басталар алдындағы күш-қуаттың анаэробтық кездерінің басымдылығы; 3. Функциялар күшеюінің тепе-теңсіздігі; 4. Бұлшық еттердің әр түрлі жұмыс кезіндегі бабына ену бағамының өзіне тәндігі; 5. Бабына енудің шапшаңдығы жұмыстың қарқындылығы мен оның машықтанған дәрежесіне байланысты болады. Ол оттегін пайдалану деңгейін бірқалыпты ұстаумен сипатталады. Сөйтіп, ол нақтылы тұрақты және тұрақсыз болып екі түрге бөлінеді. Нақтылы күй оттегінің сұранысы мен оның пайдаланылуы тепе-тең болуымен сипатталады. Жұмысты тотығу процестерімен қамтамасыз ету үшін оттегін пайдалану қажет. Бұл күйде қимыл және вегетативтік жүйелер қызметінің үйлесімі байқалады. Сүт қышқылы шамалы мөлшерде шоғырланады. Сілтілі қышқыл күйінің реакциясы өзгермейді.

Нақтылы тұрақты болып көрінетін күй оттегін пайдалану тұрақтылығымен сипатталады. Алайда, оттегінің сұранысы оттегіні пайдалануға қарағанда анағұрлым жоғары болады да оттегінің қажеттілігі артады.

Оттегінің қарызы бұлшық ет қызметіндегі пайда болған алмасу өнімдерінің тотығу үшін қажет оттегі мөлшерімен өлшенеді. Жүректің соғу жиілігі 180-200 соғ\мин, қан айналымының минөттік көлемі 25-35л, тыныс алудың минөттік көлемі 120-140л-ге жетіп, вегетативтік жүйе қызметі шегінде болады. Бұларға қарамастан ағзада сүт қышқылы жиналып, сілтілі қышқылы ph төмендейді де, энергия өнімдерінің анағұрлым бөлігі анаэробты жолмен өтеді.

Бұл кезде тер бөлінуі күшейе түседі. Екінші тыныс алудың пайда болуына жұмыс қарқындылығының төмендеуі мен өкпе желдеткішінің еріксіз кеңеюі ықпал жасайды. Дегенмен, бұлардың ешөайсысын, не жаттығуға, не жарысқа ұсынуға болмайды. Спортшы қанша машықтанған болса, өлі нүктенің пайда болу мүмкіндігі соншалықты аз болады.

2. Спорттық жаттығулардың және қимылдардың жіктелуінің биохимиялық құрылымның қызмет жағдайына бейімделу спорт түрлерінің жіктелуі.

Қимыл дағдысы қалыптасуы қимыл сапалары қалыптасуымен бір уақытта жүреді. Қимыл сапасының дамуы әртүрлі жүйелердің қайта құрылуы нәтижесінде өтеді, бірақ әртүрлі сапалардың дамуы кезінде белгілі бір жүйелерде басымдылық айқын байқалады. Бұлшық еттің өсуі мен күштің дамуы бірге жүреді. Жүйке бұлшық ет аппараты нәзіктігінің өсуі шапшаң жаттығулар жасауға мүмкіндік береді. Төзімділік кардиореспираторлары жүйенің дамуымен артады.

Статикалық бұлшық ет күші барынша зорланумен сипатталып, изометриялық жарылуда бұлшық етті дамытуы мүмкін. Бұлшық еттің орасан зор қуатты күші лабораториялық жағдайда жүйкеге немесе бұлшық етке барлық бұлшық ет талшықтарын қоздыратын тоқпен әсер еткендей ерекше күшпен анықталады. Сондықтан барынша зор еркін күш бұлшық етті құрайтын бұлшық ет талшықтарының санына және оның қалыңдығына байланысты. Барынша зор еркін күштің бұлшық еттің физиологиялық көлденең еніне қатысты – бұлшық ет күшінің шегі деп аталып, ол 4-тен кг\шаршы см-ге дейін тербеледі. Динамометрдің көмегімен адамның барынша зор еркін күшін өлшеуге болады. Осынау еркін күшке бір кезекте бірнеше бұлшық еттер қатысады.

3. Әртүрлі салыстырмалы тізбекті қозғалыстардың сипаттамасы механизмдері және жұмыс қабілеттілігін шектеу факторлары

Барынша еркін күштің көлемі бұлшық еттердің шеткі және жүйке факторларына байланысты. Шеткі факторларға бұлшық еттің физиологиялық көлденең ені, оған жылдам және баяу бұлшық ет талшықтарының қатынасы, бұлшық еттің алғашқы ұзындығы мен әрекет рычагы жатады. Жүйке факторлары ішкі бұлшық ет үйлестілігін және бұлшық еттердің өзара үйлестілігін анықтайды. Одан басқа барынша еркін күш зерттелуінің көңіл-күйіне және жеке ерекшеліктеріне байланысты. Барынша қуатты күш пен барынша еркін күштің арасында өзгешелік бар, оны күштің жетіспеуі деп атайды. Күш жетіспеуінің көлемі бұлшық еттермен еркінше басқару, сыналушының психологиялық күйі және бір мезгілде бұлшық еттер жиырылуы сандарының жетілуіне байланысты. Өлі нүкте және екінші тыныс алу күйі өткен ғасырдың 90 жылдарда ұзақ қашықтыққа жүгіретін спортшыларда байқалады.

Өлі нүкте – спортшының бұлшық ет аппараты қызметі мен бұлшық етте өттегін және қоректік заттарды жеткіліксіз қамтамасыз етуінің арасындағы сәйкес келмеуі кезінде спортшы көңіл-күйінің нашарлауы нәтижесінде пайда болады. Бұлшық ет ауырып, бас айналып, өкпе қуысы тарылады да, спортшы субъективті қалыпта жүреді. Объективті көзқарастан демікпе, не болмаса көмір қышқыл газының бөлінуі және оттегіні пайдалану артады да, сілтілі қышқыл ph төмендейді. Лажсыз зорығудың жұмыс жалғаса берсе, өлі нүкте күйі тыныс алудың жеңілдеуімен алмасады, сондықтан оны екінші тыныс алу деп атайды. Тамырдың соғуы кеңейіп, тыныс жиілігі бәсеңдейді. Сілтілі қышқылдың деңгейі көтеріліп, жүректің соғу жиілігі төмендейді.

Спорттық ойындар үйреншікті емес-айнымалы (ахуалдық,ситуациялық) дене жаттығулар түріне жатады.Олар жүгіру,секіру, бір орында тұрып және секіріп барып доп лақтыру, соққылау, түрлі күш түсіретін элементтер кіретін және әртүрлі қозғалыстармен сипатталады.

Мұндай қозғалыстардың құрылымы, бағыты мен күші алдын ала жоспарланбайды, әрбір жеке жағдайға байланысты қас-қағым сәтте туындайды.Қозғалыс құрылымы мен олардың екпіні ойын барысында өзгеріп тұрады.Барлық қозғалыстар ойыншылардың өзара қарым-қатынасы мен таласы арқылы орындалады.

Спортық ойындар-спорттық құрал-жабдық, снарядпен (доп, шайба және т.б) нысанаға дәл тигізуді қамтамасыз ететін, арнайы техникалық тәсілдерді қолданатын сайыс түрлері.Спорттық оцындар- бұл сайыс қорытындысы бойынша нәтижеге жетуге бағытталған дене жаттығулар, ол кезде жеке спортшылар немесе команда бекітілген ереже бойынша әрекет етеді.

Спортшының спорттық ойындарға қатысуы, әлі белгісіз және пайда болуы екіталай жағдайларды алдан ала болжап, дайын болуды талап етеді. Нәтижелердің қандай болатынын, қолдағы бар мәліметтерді экстраполяциялау арқылы есептеп шығаруға болады. Экстраполяция-өмірде кездесетін әртүрлі жағдайларға байланысты кең түрде қолданылытын тәсіл және қозғалу актісінің басым көпшілігі сол тәсілді пайдалану арқылы іске асырылады. Қарсыласының(немесе өз команда мүшесінің) денесіне, сермеу күшіне, доптың жылдамдығы мен тұрған орнына қарап және басқа да факторларды талдай отырып, спортшы допты дәл қабылдап, нәтижеге жету үшін, оның қай жерге келіп түсетінін алдын ала болжай білуге тиісті. Ондай нәтижені талдағыштар (сенсорлық) аппараттың тиімді жұмысы ғана қамтамамыз етіп қоймайды, сонымен қатар бұлшық еттердің кернеу мен тұлға бөліктерінің орналасу жерлері туралы ақпараттарды беруші, жүйке жүйесінің проприорецепторларынан (бұлшық етте, буында, сіңір байламдарда орналасқан сезімтал нерв ұштары) алынатын белгілер де қамтамасыз етеді. Осының барлығына орталық жүйке жүйесінің қарқынды жұмысының арқасында қол жеткізіледі, ал спорттық ойын түрлерінің жаттығулары ептілік, дәлдік сияқты және басқа да қасиеттерді дамытуға себепші болады. Сонымен бірге шапшаңдықты-күшті аралас түрдегі қозғалыспен сипатталатын спорттық ойындар, жылдамдық пен күштілік сияқты сапаларды дамытуға ықпал етеді.

Спорттық ойындарда ағзаның кұшіне, оның негізгі жүйелерінің жұмысына, жүгіру бөлігінің тигізетін ықпалы зор. Жүгіру жүктемесінің екпіні, ұзақтығы, ойынның түрлеріне, алаңның көлеміне, ойын қарқындылығына және оынды айқындайтын басқа да факторларға тәуелді. Жүгірудің ьелсенді қозғалыстың айналымдық (циклдік) түріне жататыны белгілі. Бірақ ойын барысында мұндай айналымдық қозғалыстың қуаты бірқалыптылықтан, үлкен, жоғары қуатты (субмаксималды), аса қуатты (максималды) жұмысқа дейін өзеруі мүмкін. Ойынның кей кездерінде жұмыс қуаты ең төменгі деңгейге дейін азайып, яғни ойынға қатысушының ағзасын қалпына келтіру құбылыстардың іске қосу мүмкіндігі туады. Тәжірибелі, кәсіби шебер спортшы, ағзаны қалпына келтіру мүмкіндіктерін ұзарта отырып, сол арқылы өзіне түсетін жүктемені реттейді,соның арқасында ойын құбылысына тиімдірек қатысу мүмкіндігін туғызады.

Үдеуге қатысты әрекеттерге көшу үшін қуатпен қамтамасыз етудің анаэробтық үлгісінің талап етілуі табиғи нәрсе, сонымен қатар, күту кезеңі немесе әрекет етудің баяулатылуына қатысты,қуатпен қамтамасыз ету аэробтық механизмдер арқылы қамтамасыз етіледі. Осыған байланысты, спорттық ойындармен айналысатын спортшы үшін, ағзаның аэробтық та, анаэробтық та мүмкіндіктерін дамыту маңызды болып табылады.

Футбол мен допты хоккейде (доппен қозғалу және шапшаңдықты үдету кезінде) және шайбалы хоккейде жұмыс негізінен анаэробтық тәртіпте атқарылады. Аса қуатты (максималды) деңгейлі жүктемемен жұмыс істеу ұзаққа созылып, шаршата бастайтындықтан, спорттың кей түрлерінде ойыншыларды айырбастауға рұқсат етіледі (хоккей, баскетбол), ал ойынға қатысу уақыты 2-5 минуттық кезеңмен шектеледі. Сонымен бірге теннисте, ойыншылардың күшін қалпына келтіру мүмкіндіктері бар болғандықтан, ойын бірнеше сағатқа созылуы мүмкін.

Спорттық ойындардың көптеген түрлері, техникалық тәсілдердің әртүрлілігімен және көпшілік жағдайда, әсіресе доппен бірге жылдам қозғалып, жүгіру кезінде техникалық тәсілдерді орындау, сонымен қатар оған қол жеткізу үшін үздіксіз күресу, координацияның өте күрделілігімен сипатталады (баскетбол, қол добы, футбол және т.б). Кәсіби біліктілігі жоғары ойыншылыр көпжылжық жаттығулар жасау мен жарысу процесінде ойын барысындағы әрекеттерін автоматты түрде орындау деңгейіне дейін көтереді. Спортшы тиісті техникалық тәсілді дұрыс орындап қана қоймай, оны жылдам орындауға тиісті.

Жаттығу және жарыс процесінде спортшылардың қозғалыс стереотипі пайда болып, қоғалысты атқаратын жүйке процестерінің жылдамдығы мен күші, жүйкенің тұтастай қозғыштығы мен лабильдігі (құбылмалылық) арта түседі.

Қалыптасқан қозғалу дағдысы белгілі уақытша байланыстарымен қамтамамыз етіледі әрі қозғалу компоненттерінің басым көпшілігі санасыз, автоматты түрде орындалады. Аталған тәртіпте (автоматты түрде) орындалатын дене жаттығулардың компоненттер саны неғұрлым көп болса, соғұрлым спортшының дайындық деңгейі биік және оның жаттығуларды орындаудағы негізгі мақсаттарын талдау мүмкіндігі де жоғары болады.

Алғашқы құбылыстардың қозғалысын жетілдіру, дұрыс жауап беруді талап ететін күрделі реакциялардың латенттік (жасырын) уақытын қысқартуға әкеледі. Реакциялардың латенттік уақытын азайту, жаттығулар арқылы қамтамасыз етілетін жауап таңдаудың уақытын едәуір деңгейде азайтумен байланысты.

Спорттық ойын кезінде ойыншыға көптеген факторлар әсер етеді және неғұрлым алаңдағы болып жатқан жағдайлар толық, нақты, тура қабылданса, ол қоздырғыштарға неғұрлым жауап реакциясы тез жасалатын болса, соғұрлым ойын оң нәтижелі болады.

Алаңдағы жалпыға бірдей жағдайда, ойыншының тезірек шешім қабылдау қабілеті оның сезім мүшелерінің қызметіне байланысты болады. Жаттығу (және жарысу) процесінде талдағыштардың жетіле түсуі қамтамасыз етіледі. Спорттық ойындарда көру, қозғалу және есту талдағыштардың маңызы өте зор. Көру қабілеттілігі, негізінен, ойыншының алаңдағы жүріс-тұрысы мен әрекет етуін анықтайды. Алаңда бағдарлау дұрыс жүргізу үшін көздегі көру алаңының орны ерекше. Көздің анатомиялық құрылысы ерекшеліктеріне және қызметіне байланысты, көруді жаттықтыру мүмкін емес екендігін атап өткен жөн. Сондықтан көру қабілеті төмен ойыншы-спортшы жоғары спорттық жетістіктерге жете алмайды.

Көру алаңын ұлғайтуға жаттығу арқылы қол жеткізу мүмкін емес, бірақ жүйке жүйесіне жүктемелер түскен кезде оның аздап артуы мүмкін. Мысалы, баскетболшылар ойынға кіріскеннен кейін, оның көру алаңы бастапқы деңгеймен салыстырғанда 15-20%-ға дейін өседі. Ойын барысында кеңестікті көру (тереңдете) қабілетінің маңызы зор. Бұл қасиет, әсіресе теннисшілер үшін аса қажет, доптың нысанаға дәл бағытталуы осыған тікелей байланысты. Кеңестікті бағдарлай білу үшін көптеген рецепторлар қатысады, бірақ басты рөльді көру және қозғалыс талдағыштары атқарады. Сонымен қатар спорттық ойындарында, ойлану мен қозғалыс реакциясының шапшаңдығы, оларды басқара білу қабілеттілігі аса маңызды болып табылады.

Спорттық ойындарда қуат шығыны алаңның көлеміне, ойынның қарқыны мен ырғағына, жекпе-жек тартысқа, спортшылардың шеберлігі мен олардың машықтану деңгейіне байланысты болады. Мысалы, волейболшылардың, баскетболшылардың қуат шығыны ерлерде-4200-4500 ккал, 2әйелдерде -3600-3800 ккал. Баскетболшы әйелдердің ОМС (оттегіні максималды сіңіру) деңгейі-минутына 44 миллилитр келі (J.Wilmore, 1980). Ал баскетболшы ер адамдардікі тиісінше-минутына 53 миллилитр келі 57 миллилитр келі (J.Wilmore, 1980). Ойын кезінде тыныс жиілігі (ТЖ) 20-30-дан 60 экс/минутқа дейін жетуі мүмкін. Өкпенің тіршілік сыйымдылығы (ӨТС) ерлерде 3500-дан 5000 миллилитр, ал әйелдерде-3000-4500 миллилитр болғаны анықталған. Жүрек соғу жиілігі (ЖСЖ) тыныштық күйінде 45-тен 55 минут екен тіркелді. Шайбалы хоккей ойыны кезінде ЖСЖ минутына 160-200 және одан да жоғары болуы мүмкін.

Басқа спорт түрлерімен айналысатын спортшылар сияқты, ойыннан кейін спортшының ағзасында сүт қышқылының (лактат) деңгейі едәуір көбейіп, 8-ден 14ммоль/литрге дейін жетуі мүмкін, бұл қуат шығынының қарқынды екендігін айғақтайды.

Сұрақтар;

1.Қозғалыс түріне қарай спорттық ойындар қалай жіктелінеді?

2.Неге спорттың басқа түрлеріндегі жаттығулар өткізу барысында спорттық ойындар кіргізіледі?

3.Спорттық ойындардың кейбір түрлерінде ойынның барысында ойыншылардың алмастыруы жасалынады. Оның себебі неде?

4.Ойында экстраполяцияның маңызы.

5.Спорттық ойындарда рецепторлардың атқаратын рөлі.

6.Спорттық ойындардың кейбір түрлерінің физиологиялық сипаттамасы.

3-дәріс

Тақырыбы: Спорттық қызмет кезіндегі ағзаның функционалды күйінің физиологиялық сипаттамасы

1. Дене жаттығуларының энергетикалық сипаттамасы Энергетикалық алмасу

2. АТФ-тің қайта түзілуінің аэробты және анаэробты жолдары

3. Әртүрлі салыстырмалы тізбекті қозғалыстардың сипаттамасы

4. Таптауырынды тізбекті емес қозғалыстардың сипаттамасы

5. Шаршаудың негізгі механизмдері

1. Спорттық қызмет кезіндегі ағзаның күйі. Сөре алдындағы күй.

Бұлшық ет қызметін сөре алдында, жұмыс уақытында және қалыпқа келу кезеңдерінде бөлуге болады. Бұл кезде физиологиялық қызметтердің деңгейі өзгереді: 1\ физиологиялық тыныштық қалпы, 2\ сөре алдындағы кезеңде физиологиялық көрсеткіштер өседі, 3\ физиологиялық қызметтер басына ену кезеңінде артады, 4\ жұмыс деңгейі, 5\ жылдам қалыпқа келу кезеңі, 6\ баяу қалыпқа келу кезеңі \марафонға жүгіргеннен кейін 3 күнге созылуы мүмкін\.

Сөреден алдыңғы реакциялар шартты – рефлекторлы көңіл – күйдің бір түрі болып табылады. Жарыстың уақытына, өтетін орнына және оның дайындығына шартты тітіргендіргіштер қызмет етеді. Тыныс алу тереңдеп, жүректің соғуы жиілене бастайды, салатамырлық қысым мен қандағы глюкозаның мөлшері көбейіп, өкпенің тыныс алуы кеңейеді. Олар симпатоадреналар жүйенің ми қабығындағы гипоталамус және лимбия жүйесінің белсенділігі артуына мүмкіндік береді. Бұл күй өзіне тән және тән емес ерекшеліктерінің өзгерістері арқылы сипатталады. Өзіне тән емес өзгерістер – алдағы болатын қозғалыс қызметтеріне тікелей байланыссыз, зат алмасу, жүрек – тамыр жүйесінің функционалды күйінің өзгеруінен болады. Бұлшық еттің нәзіктігі мен қызуын арттырып, жұмыстың нәтижесін анықтайтын өзгерістер - өзіне тән деп аталады. Ағза сөре алдында өтетін ығысулардың жұмыс деңгейіне, функционалды процестердің жақындауына жұмыс басталғанға дейін мүмкіндік береді.

А. Пуни болжамы бойынша сөре алдындағы көңіл-күй үш түрге бөлінеді: І. Жауынгерлік дайындық – орталық жүйке жүйесінің, қозғалыс аппаратының нәзіктігі мен қозуын арттырып, вегетативті қамтамасыз ететін жүйелер. 2. Сөре алдындағы дірілдеу күйі кезінде орталық жүйке жүйесінде қозу процесі басым болғандықтан, тітіркендіргіштер қызметінің бұзылуына соқтырып, кейбір қимылдардың нәтижесіне теріс әсерін тигізуі мүмкін. Ұзын қашықтыққа жүгіргенде қан айналымы мен тыныс алу мүшелерінің қызметі жақсарады. Бұл кезде жұмыс қабілеттілігінің артуы да, төмендеуі де мүмкін. 3. Сөре алдындағы бейқамдық \апатия\ кезінде орталық жүйке жүйесінде тежелу байқалып, вегетативті жүйелер қызметі бәсеңдиді де, спортшының көңіл – күйі тұнжыраңқы болып көрінеді. Шектен тыс кідірістің байқалуы – сөре алдындағы бейқамдық деп аталады.

Сөре алдындағы көңіл-күй мынадай факторларға байланысты реттеледі: І\ Жарыс алдында спортшының мінез-құлқын қалыптастыру керек. 2\ жаттығулармен қарқынды бой жазу қозғалыс анализаторлары қызметінің артуына мүмкіндік жасайды. Сөре алдындағы дірілдеу күйінде бой жазу баяу тыныс жиілігімен анықталады. 3\ массаж жасау барлық жүйелердің қызметін арттырады. 4\ психикалық қобалжуды жою үшін алдағы іске берілетін нұсқау әсері.

2. Бабына ену. Қызметтердің бабына енуініңі физиологиялық заңдылықтары және механизмі.

Бабына ену деп физиологиялық жүйелер қызметтерінің өсіп – дамуымен сипатталатын ағзаның жұмыс қабілеттілігінің біртіндеп артуын айтады. Бұл кезжде барлық жүйелердің қызметі күйшейіп, ағза жаңа өмір сүру деңгейіне бейімделеді. Бұлшық етпен, әсіресе қарқынды, не сылбыр жұмыс атқару кезінде физиологиялық бағамдар дамуының үш кезеңі байқалады: 1\ бабына ену кезеңі, 2\ тұрақты күй кезеңі, 3\ қалыпқа келу кезеңі. Бұлар шартты рефлекторлы механизмдермен, симпато – адреналдық жүйенің белсенділігі мен жүйке орталықтарының қызйметтік күйін арттырады.

Бабына енудің заңдылықтарын сипаттайтын шарттар: І. Әр түрлі жүйелер функциялары күшейтілуінің уақыт жағынан тұрақсыздығы; 2. Жұмыс басталар алдындағы күш-қуаттың анаэробтық кездерінің басымдылығы; 3. Функциялар күшеюінің тепе-теңсіздігі; 4. Бұлшық еттердің әр түрлі жұмыс кезіндегі бабына ену бағамының өзіне тәндігі; 5. Бабына енудің шапшаңдығы жұмыстың қарқындылығы мен оның машықтанған дәрежесіне байланысты болады.

3. Бой жазу – сөре алдындағы реакцияларды жетілдіру және бабына ену қызметін жетілдіру және бабына енудің қызметін жетілдіру факторлары ретінде.

Бой жазу дегеніміз – ағзаны алдағы қызметке дайындауға қажетті жаттығулардың жиынтығы яғни бабына ену процестерін қамтамасыз етеді. Бой жазу кезіндегі симпато – адренал жүйесінің қозуы ағзаны біршама ығыысуға ұышратады. Катехоламиндер формациясы арқылы қыртыс орталықтарының қызметі күшейеді. Қанда эритроциттердің саны өсіп, қандағы оттегінің сыйымдылығы артады. Жүректің соғу жиілігі мен систолалық көлемі өседі де, қанның минөттік көлемі мен жиілігі өседі. Жұмыс атқаратын бұлшық еттерде жылу шығару бағамдары ұлғаяды. Соның нәтижесінде биохимиялық түзілістер жылдамдығы мен бұлшық еттер қозуы артып, олардың котоидтарының тұтқырлығы төмендейді, ішкі үйлесімде күш-қуаттың бөлінуі азаяды. Дене қызуының көтерілуі тері тамырларында симпатикалық қозғалуларды төмендетеді. Тамырлар кеңейеді, тері қызарады, тер шығару бездерінің қанмен қамтамасыз етілуі артып, тер шығуы көбейеді. Тердің шыға бастауы жылуды реттейтін бөліктердің жұмыс атқару даярлығын сипаттайды, сондықтан ол жазылу тиімділігінің көрсеткіші ретінде қолданылады. Жазылу уақытының ұзақтылығы 10 мен 30 мин аралығында өтеді. Жазылу жалпы және арнайы деп екіге бөлінеді. Алдағы орындалатын жұмы пен жазылу арасындағы уақыт аралығы 10-15 мин, бірақ спорттың әр түрі үшін, оның мөлшері 3 мин-тен 20-30 мин аралығында болады.

Жалпы бой жазу орталық жүйке жүйесінің қозуын арттырып, қимыл және вегетативтік қызметтердің интеграциясына мүмкіндік туғызады. Арнайы бой жазу тірек – қимыл аппараттарының белгілі бір бөлімдерінің жұмыс қабілеттілігін арттыруға бағытталады.

Ағза резервтері дегініміз - өзінің қызметін тыныш күймен салыстырғанда анағұрлым күшейтетін қабілеті. Ағза резерві сыртқы ортаның жағдайына байланысты өзгеруімен бейімделуін қамтамасыз етеді. Оларды морфологиялық және функциональды резервтерге бөлуге болады. Морфологиялық резервтің негізінде артық элементтердің құрылымы жатыр. Мысалы, адамның қанындағы протомбиннен 500 есе көп. Адам күнделікті өмірде 35%-тей ағза мүмкіншілігін пайдаланады. Шұғыл жағдайда 50%-ке жуық. Ағзаның абсалюттік мүмкіншілігі 65%-тен аспайды.

4. Шаршау. Шаршаудың анықтамасы және физиологиялық маңызы. Шаршау механизмдері туралы қазіргі кездегі көзқарастар.

Шаршау дегеніміз – мүшелердің немесе тұтас ағзаның жұмыс қабілеттілігінің уақытша төмендеп, демалудан кейін жоғалуымен сипатталады. Субъективтік жағынан шаршаудың алдында шалдығу пайда болады. Жергілікті физикалық жүктен шаршаудың пайда болуы-орталық жүйке қызметтің өзгеруіне, жүйке-бұлшық ет жылжуының бұзылуына, сонымен қатар бұлшық еттердің өздеріндегі ферменттер белсенділігінің азаюына және т.б. өзгерістерге байланысты.

Бұлшық ет қызметіндегі шаршау:

Қимыл актілерін реттейтін жүйелер орталығында;
Жүйке-бұлшық ет шеткі жүйелер мүшесінде;
Бұлшық ет қызметін қамтамасыз ететін жүйелерде арта түседі.

Жұмыс кезінде шаршаудың себептері жүйке орталық жүйесі қызметтерінің өзгеруімен дамиды. Жүйке жасушаларында энергиялық қорлар таусылады. Бұлшық етте энергия көздерінің ресинтезі бұзылып, зат алмасу өнімдері шоғырланады. Сонымен қатар ацетилхолен медиаторларының қоры таусылып, оттегінің қажеттілігі азаяды.

Организмдегі энергия алмасуын энергия теңдестігін анықтау арқылы зерттейді. Ол үшін организм қабылдаған және бөлген энергия мөлшерін салыстырады.

Организм қабылдаған жалпы энергияны қоректік заттардың қуаттық құндылығына сүйене отырып анықтайды. Ал, қоректік заттардың қуаттық құндылығын анықтау үшін арнаулы аспап-калориметриялық құты (бомба) қолданылады. Бомбаның ішіне 1 г зерттелетін зат салынады да, оны таза оттегімен толтырып, электр тогын қосып жағады. Зерттелетін зат бөлген жылу мөлшері Джоуль бірлігімен өлшенеді. Калориметриялық бомбада жанғанда 1 г көмірсу 17,6 кДж (4,1 ккал), 1 г белок – 24,3 кДж (5,7 ккал), 1 г май -38,9 кДж (9,3 ккал) энергия бөледі. Организмде белок толық тотықпайды: белок құрамынан бөлінген амин тобынан түзілген несепнәр өзімен бірге энергияны ұстап қалады. Осымен байланысты белоктар организмде 17,6 кДж (4,1 ккал) ғана энергия бөледі.

Рацион құрамындағы көмірсулар, белоктар және майлар мөлшерін анықтағаннан соң, организм қабылдаған энергия мөлшерін есептеп шығаруға болады.

Калориметриялық бомба көмегімен зәрдің, нәжістің құрамындағы энергияны есептеп шығаруға болады.

Зат алмасу процесі кезінде босаған энергия организмнен жылу түрінде бөлінеді, сондықтан организмдегі жылу алмасуына қарап энергия алмасуын анықтауға болады. Бұл мақсатта екі түрлі әдіс қолданылады: тура калометрия және жанама калометрия.

Бұлшық ет жиырылуы үшін энергия көзі ретінде АТФ пайдаланылады. Қайта синтездеу процесі дұрыс жүрген жағдайда оның ет құрамындағы мөлшері өзгермейді, тек еттегі гликоген қоры ғана азаяды.

Спорт және дене жаттығуларының түрлеріне сай әртүрлі тізбекті қозғалыстар кезінде шаршау білінеді. Қажу дегеніміз дене әрекетін атқарғаннан кейін жеке мүшелердің, бүкіл организмнің жұмыс қабілетінің уақытша төмендеуін, не жойылуын айтады. Бұлшық ет ұзақ уақыт жұмыс атқарғаннан кейін шаршайды. Қажыған кезде еттің фунциональдық қасиеттері – қозғыштығы, лабильдігі, жиырылғыштығы төмендейді, босаңсу сатысы ұзарады.

Қаңқа еттері бірыңғай салалы еттерден шапшаңырақ қажиды, ал қаңқа еттеріндегі ақ еттер қызыл етерден бұрынырақ қажиды.

Қажу процесі кезінде бұлшық етте қуат көзі болып табылатын АТФ пен гликоген тапшылығы байқалады.Сонымен қатар бұлшық еттің жиырылу процесін қамтамасыз ететін белоктарда да құрылымдық өзгерістер туындайды: актомиозин құрамындағы сульфгидрлік топтар азайып, АТФ әрекеті бұзылады.

Бұлшық еттің қажуына аталған жайттармен қатар еттің жиырылғыш аппаратындағы немесе нерв – ет жалғамаларындағы (синапс) өзгерістер де себепші болады. Оған ацетилхолин қорының азаюын, АТФ пен КФ – тің тапшылығын, сүт қышқылының жинақталуын. Көмірсулар қорының азаюын жатқызуға болады. бірақ әрекет түріне қарай бұл аталған факторлардың қажу процесін тудырудағы рөлі өзгеріп отырады.

Әдебиеттер.

1.Я.М.Коца . Спортивная физиология. Учебник для институтов физической культуры М., ФиС, 1986

2. Я.М.Коца . Физиология мышечной деятельности. Учебник для институтов физической культуры М., ФиС, 1982

4-дәріс

Тақырыбы: Спортшылар шаршауының және қалпына келуінің физиологиялық негіздері

1. Спорттық қызмет кезіндегі ағзаның күйі. Сөре алдындағы күй.

2. Бабына ену. Қызметтердің бабына енуініңі физиологиялық заңдылықтары және механизмі.

Бұлшық ет қызметіндегі шаршау:

Қимыл актілерін реттейтін жүйелер орталығында;
Жүйке-бұлшық ет шеткі жүйелер мүшесінде;
Бұлшық ет қызметін қамтамасыз ететін жүйелерде арта түседі.

5-дәріс

Тақырыбы: Қимыл дағдыларын қалыптастырудың физиологиялық механизмдері

1. Дене (қимыл) сапаларын арттырудың физиологиялық механизмдері. Күш сапаларын (морфологиялық, биохимиялық, физиологиялық) дамытуды анықтайтын факторлар.

Қимыл дағдысы қалыптасуы қимыл сапалары қалыптасуымен бір уақытта жүреді: бұлар – күш, шапшаңдық, төзімділік және ептілік. Олар кез-келген қимыл қызметінде бір-бірімен байланыста болады. Бірақ нақтылы қызметтің жағдайына қарай әр түрлі дәрежеде байқалады. Штангистерде ең алдымен күш, ал марафоншыларда төзімділік пайда болады. Қимыл сапасының дамуы әртүрлі жүйелердің қайта құрылу нәтижесінде өтеді, бірақ әртүрлі сапалардың дамуы кезінде белгілі бір жүйелерде басымдылық айқын байқалады. Бұлшық еттің өсуі мен күштің дамуы бірге жүреді. Жүйке бұлшық ет аппараты нәзіктігінің өсуі шапшаң жаттығулар жасауға мүмкіндік береді. Төзімділік кардиореспираторлары жүйенің дамуымен артады.

Күштің даму физиологиясының механизмдері. Күш-бұл бұлшық етті қозу күйінде дамытатын кернеу немесе адамның сыртқы кедергілерге қарсы әрекеті. Түрлері: 1\ статикалық күш; 2\ динамикалық күш; 3\ жарылыс күш.

2. Статистикалық максималды бұлшық ет күші, максималды ерікті күш және күш мұқтаждығы. Ерікті күштің орталық және шеткі факторлары. Динамикалық және жарылыс күші.

Статикалық бұлшық ет күші барынша зорланумен сипатталып, изометриялық жарылуда бұлшық етті дамытуы мүмкін. Бұлшық еттің орасан зор қуатты күші лабораториялық жағдайға жүйкеге немесе бұлшық етке барлық бұлшық ет талдшықтарын қоздыратын тоқпен әсер еткендей ерекше күшпен анықталады. Күштің өсу кезеңі 14-15 жаста басталып, барынша даму шегіне 20 жаста жетеді де, әрі қарай машықтануына байланысты дамиды. Барынша еркін дамуы факторларының әр түрлілігі.

Қимыл бірліктерінің көп санын рекрутироват етуі.
Серпіліс жиілігінің 10-12 имл\с-тан 40-60 имп\с-ке өсуі бұлшық ет қызметін оқшауланып жиырылудан тетаникалы жиырылу тәртібіне өткізеді.
Қимыл бірліктерінің синхронизация қызметі
Бұлшық ет аралығы үйлестігі дамиды
Ретикулярлы формация тонусын көтеретін катехоламин, ол болса қимыл орталықтарының қызметін белсендіретін әсершең күйге байланысты дамиды.
Бұлшық ет құрамына кіретін бұлшық ет талдшықтардың генетикалық құрылысы мен қалыңдығына байланысты дамиды. Ал бұлшық ет талшықтары күштің сапасына ықпал етеді.
Бұлшық еттердің жекелей ерекшеліктеріне байланысты \бір бұлшық ет салмағы 100-120 мг\.

Бұлшық еттің динамикалық күші қызметтің изотониялық немесе ксотоникалық режимдері жағдайында дамиды. Динамикалық күш оның шапшаңдық көлеміне немесе бұлшық ет қысқарып, яки ұзарған кездегі салмақ қозғалысының баяулауына байланысты анықталады. Бұлшық еттердің динамикалық күш концентрикалық жиырылу экцинтрикалық жиырылу кезіндегі сол бір бұлшық еттің статикалық күшінен аз болады.

Жиырылыс күші бұлшық ет күшінің тез пайда болу қабілетілігін сипаттайды. Жарылыс күшінің көрсеткіші граддиент болып табылады, күштің барынша пайда болуы мен жоғары нәтижеге жету қатынасын анықтайды. Градиент күші спорттың жылдамдық күш түрлері өкілдерінде басым болады. Жарылыс күші шеткі факторларға: бұлшық еттің физиологиялық енінің көлеміне: оның алғашқы ұзындығы, бұлшық ет күшін иық рычагының әсеріне; бұлшық еттегі жылдам және баяу бұлшық ет талшықтарының қатынасына байланысты. Қуатты күш пайда болуының орталық жүйкенің факторларына, жылдам бұлшық ет талшықтарының қозуына, оның тегіс тетанусты тәртіпте жұмыс істеуіне жағдай туғызатын мотонейрон серпілістерінің жоғарғы жиілігі жатады.

Физикалық машықтанған бұлшық еттердің массасы артады да, оның жұмыстық гипертрофиясы дамиды. Бұлшық ет гипертрофиясы саркоплазматикалық және миофибриллярлық болып екі тике бөлінеді. Бірінші типте саркоплазма көлемі біркелкі арта түседі де, мотохондрия сандары өсіп, қылтамыр саны көбейеді. Бұл типтегі гипертрофия төзімділік артады да, күш шамалы өзгереді.

3. Шапшаңдықтың айқындалуының арнайылығы (ациклды қимылдар, сөрелік үдеу, арақашықтық шапшаңдық, ауыспалы тәртіп).

Адамның шапшаңдығы қозғалысты уақыттың қысқа мерзім ішінде орындау қабілетінен көрінеді. Ол қимылдық аппарат қызметінің ерекшеліктері мен қозғалысты нейрогуморалды реттеудің физиологиялық механизмдеріне, биомеханикалық факторларға байланысты ыдырау жылдамдығы мен АТФ, КФ ресинтезін және басқа қаржы – қайрат көздеріне, сондай-ақ адамдардың морфофункциональді ерекшеліктерін қамтамасыз ететін жылдамдық қарапайым және комплексті болып бөлінеді. Қарапайым түріне қимылдық реакцияның жасырын уақыты, оқшауланып қозғалу жылдамдығы және уақыт бірлігіндегі қозғалу бірлігі, жылдамдықтың жинақы түріне спорттық қызметтің арқылы түрі жатады \спринтті жүгіру, жүзу, соққы беру\. Жылдамдық көпшілік жағдай нәсілдік қасиеттерге де байланысты болады.

Шапшаңдықты анықтайтын, қозғалыстың нейро-гуморальді реттелуінің физиологиялық механизмдеріне, орталық жүйке жүйесі тарапынан қозымдылық және жүйке орталықтарының функциональды қимылы, қозу және тежелу процестерін тез ауыстыру жатады. Бұл, атап айтқанда, бұлшық еттің жұмысқа тез қосылуына қарай ықпал етсе, оның тез босаңсуына да солай ықпал етеді. Еркімен қозғалу кезіндегі жүйке процестерінің жоғары үйлесімділігі бұлшық ет жұмысын қамтамасыз ететін вегетативті қызметтің уақытылы қосылуына себепші болады.

4. Төзімділікті анықтау. Төзімділіктің, шаршаудың және жұмыс қабілеттілікті өзара байланыстары.

Төзімділік – ұзақ уақыт тиімділікті төмендетпей жұмыс істеу қабілеті. Ол адамның қажып шаршау мүмкіншілігін болдырмау бейнелейді. Төзімділік жалпы және арнайы болып екіге бөлінеді. Жалпы төзімділік – бұлшық еттердің үлкен тобындағы мамандырылмаған жұмысты ұзақ уақыт қолдау қабілеті. Арнайы төзімділік-қозғалыс әрекетінің белгілі бір түрінде жұмыс қабілеттілігінің ұзақ уақытқа қолдаудан көрінеді. Сондықтан төзімділік статикалы, динамикалық, күштік, жылдамдық, анаэробтық және аэробтық болып бөлінеді. Жүйкелік гуморальдық механизмдерді жетілдуру қызметін, қуаттылығын, сондай-ақ ішкі орта параметрлері өзгерген кезде жұмысты орындау қабілетін жетілдуру – төзімділіктің физиологиялық механизмдері болып табылады. Төзімділіктің биохимиялық механизмдеріне энергияны қамтамасыз ету жүйесінің аэробты және анаэробты мүмкіншіліктері жатады. Бұлшық еттің композияциясы мен дене құрылысының ерекшеліктері төзімділіктің анатомиялы негізі болып табылады. Төзімділік жасқа, жынысқа және жеке дара өзгеше түрге бөлінеді. Ол тұтасынан алғанда тұрақты, қайталама және барынша жеткілікті бұлшық ет жұмысы кезінде көбейетін ағза қоры көлемімен анықталады.

Ептілік қимылдық міндеттерге сай үйлесімді қозғалыстарды тез де, дәл орындау қабілетімен сипатталады. Ептілік сезім мүшесінен түсетін ақпаратты өңдеп, қозғалысты бағдарлайды. Қозғалыстың дәлдігімен белгілі дәрежеде анықтайтын кинестатикалық сезімге үлкен мән беріледі. Ептілік – күшті, шапшаңдықты және төзімділікті дамытып, қимылдық дағдыларды молайтады да, оның қорын жаңарту кезінде нығая түседі. Жаттығу әсерінен ептілік тезірек өседі. Оның дамуына спорттық ойындардың элементі бар қозғалыс – қимыл ойындары себепші болады. Ептіліктің анағұрлым дәрежеде өзіне тән ерекшелігімен оқшауланатынын ескеру қажет. Жаттыққан футболшы биіктен суға секіргенімен, футбол алаңында аса ептілік таныта алмайды.

Икемділік – буындардағы қимылыдар дәрежесіне, буын үстінің ерекшеліктеріне, бұлшық еттердің серпімділігіне және сіңір – қоспа аппаратына байланысты болады. Ол қозғалыс аралығында көрініп, гимнастикалық және акробатикалық жаттығуларда, диск лақтыруда спорттық нәтижелерді көтеруге мүмкіндік береді. Икемділік белсенді және енжар болып екіге бөлінеді. Белсенді икемділікке өзіндік бұлшық ет күші арқылы жетеді, ал енжар икемділік – сыртқы күштің әсерінен пайда болады. Ер балаларда икемділік 7-ден 14 жасқа дейін жетіліп, 15 жаста ең жоғарғы дәрежеге жетеді.

Онтогенез процесінде арқилы кезеңдер болады, ол арқылы ағзаның неғұрлым қарқынды дамуы өтеді. Осы кезеңде белгілі бір жүйені дамытуға және жетілдіруге бағытталған педагогикалық ықпал жоғары нәтиже береді. Сондықтан бұл кезеңде дене тәрбиелеу ілімінде сенситивті деп аталады. Сонымен 7-8 жастан 9-10 жасқа дейінгі балаларда аэробты энергоөнім жүйесі жоғары қарқынмен жетіледі. Бұл уақытта аэробты мүмкіншіліктің дамуына бағытталған физикалық жүктер аэробты мүмкіншілікті 35-45%-ке қосымша өсіреді. Физикалық сапаның біреуін мүмкіндігінше терең жетілдірсек, басқалары тежеле бастайды.

6-дәріс

Тақырыбы: Дене сапаларын жетілдірудің физиологиялық механизмдері

Онтогенез кезеңі яғни адам баласының туылғаннан өлген мерзімге дейінгі күйі. Өмір сүру барысында ағза морфологиялық, биохимиялық, функциональдық өзгеріп отырады.

Индивидуальды даму. Онтогенез жағдайында тұқымқуалаушылық факторлар генетикалық түрде ата-ана гені міндетті түрде балаға көшіп отырады.

Ағзаның формалық күйі бір уақытта дамып жетілмейді. Мысалы морфологиялық бас миы және арқа бөлігі яғни шүйде бөлімі ерте балалық шақта тезірек жетіледі. 10-12 жаста олардың өлшемдері өз шегіне жетеді.

Адамның индивидуальды дамуы 2 процесс арқылы жасалады:

а)ассимиляция организмге сыртқы ортадан енген басқа заттарды өз клеткаларында өзіне тән заттардың түзілуі.

б)диссимиляция процессі организм клеткаларындаға органикалық қосылыстардың энергияны босатып, босап шыққан энергияны тіршілік әрекетіне пайдаланады.

Осы екі процестер арқылы ағза күйі өзгеріп отырады, яғни адамның жүйке жүйесінің мінез құлықтарының өзгеруі.

Адамның жетіліп дамуына дене шынықтыру сабақтарының ролі күшті. Ең алдымен ағзаның еңбекке бейімделуі. Адам әрдайым спорттық қозғалыста жұмыс жағдайында болуы шарт.

Статистикалық максималды бұлшық ет күші, максималды ерікті күш және күш мұқтаждығы. Ерікті күштің орталық және шеткі факторлары. Динамикалық және жарылыс күші.

1. Қимыл бірліктерінің көп санын рекрутироват етуі.

2. Серпіліс жиілігінің 10-12 имл\с-тан 40-60 имп\с-ке өсуі бұлшық ет қызметін оқшауланып жиырылудан тетаникалы жиырылу тәртібіне өткізеді.

3. Қимыл бірліктерінің синхронизация қызметі

4. Бұлшық ет аралығы үйлестігі дамиды

5. Ретикулярлы формация тонусын көтеретін катехоламин, ол болса қимыл орталықтарының қызметін белсендіретін әсершең күйге байланысты дамиды.

6. Бұлшық еттердің жекелей ерекшеліктеріне байланысты \бір бұлшық ет салмағы 100-120 мг\.

Шапшаңдықтың айқындалуының арнайылығы (ациклды қимылдар, сөрелік үдеу, арақашықтық шапшаңдық, ауыспалы тәртіп).

4.Төзімділікті анықтау. Төзімділіктің, шаршаудың және жұмыс қабілеттілікті өзара байланыстары.

7-дәріс

Тақырыбы: Жаттығу жүктемелерінің жіктелуін, спорттық жаттығулардың қағидалары және жоспарлануын физиологиялық негіздеу.

Физикалық жаттығулар бірқатар белгілері бойынша мынадай топтарға бөлінеді. 1. Бұлшық ет массасы көлемінің белсенділігіне байланысты:

І\ бұлшық еттің 1\3 бөлігінен азырақ қатысуымен орындалатын жергілікті жаттығулар \садақпен ату\; 2\ аймақты жаттығуларда бұлшық еттер массасының 1\2 бөлігіне шейін қатысады. \қолдың көмегімен жасалынатын гимнастикалық жаттығулар\; 3\ бұлшық еттердің 1\2 бөлігінен көбірек бөлімі қатысатын кең аймақты жаттығулар.ІІ. Бұлшық ет қызметінің тәртібіне байланысты: 1\ изометриялық тәртіпте бұлшық ет қызметінің басым болуы жөніндегі статикалық жаттығулар \жүкті ұстап тұру\; 2\ ауксотониялық тәртіпте бұлшық ет қызметі басым болатын – динамикалық жаттығулар.ІІІ. Физиологиялық сапаның қайсібірі басым болуына байланысты: 1\ жылдам күш жаттығулары, бұл кезде бұл кезде бұлшық еттер бір уақытта үлкен күш пен жиырылу жылдамдығын көрсетеді \секіру,\лақтыру; 2\ бұлшық еттер аз ғана күш пен жылдамдықта ұзақ уақыт жұмыс қабілеттілігін сақтайтын төзімділікке жаттығулар \ұзақ қашықтыққа жүгіру, шаңғы тебу\.ІҮ. Уақыт бірлігінде орындалатын жаттығуларда жұмсалатын энергия мөлшеріне байланысты: І\ жеңіл; 2\ орта; 3\ сылбыр; 4\ ауыр; 5\ өте ауыр жаттығулар.Ү\ Энергияны қамтамасыз ету механизмінің басымдылығына байланысты: І\ анаэробты; 2\ аралас; 3\ аэробты.2.Бұлшық ет жұмысы кезіндегі қимыл жаттығуларының әсерінен қан айналым, қан, тыныс алу, биоэнергетикалық, зәр шығару, эндокринді жүйелердің өзгеру ерекшеліктері.Бұлшық ет қызметін энергиямен қамтамасыз ететін жүйе. Глюкоза сүт қышқылына дейін ыдырап, 20 секундта 57 ккал энергия береді. Негізгі энергиямен қамтамасыз ету субстраттармен тотығу кезінде жүзеге асады. 2\ аэробты жол: Тотығу көмірсулар мен майлардың жасушаларының митохондриясында жүреді де, 2-5 минуттарда максимумына жетіп, 5 кал\кг\сек энергия жұмсалады. Осыған байланысты жаттығуларды мынадай түрлерге бөледі. Анаэробты жаттығуларда энергия 75%-тен 95 %-ке дейін анаэробты жолмен түзіледі. Бұл жаттығуларды орындағанда негізгі физикалық сапа күш пен тездік болып табылады. Аэробты жаттығуларда энергия өнімділіктің аэробты механизмі басым болғандықтан, оның негізгі физикалық сапасы төзімділік болып табылады.Тотығу кезінде оттегі қолданылатындықтан бұл жаттығулардың қуаттылығын оттегін пайдалану деңгейімен бағалайды. Егер оттегін пайдалану мөлшерін, оттегінің барынша қажеттілігінің деңгейіне жеткізсек, онда жаттығудың қарқындылығын салыстырмалы аэробты қуаттың деңгейімен сипаттауға болады. Бұлшық еттердің 50 % -тен көбірегі жұмыс істегенде жоғарғы мөлшерін талап етуін – оттегінің барынша қажеттілігі дейміз. Оның мөлшері машықтанбағандарда 2,5-3,5 л\мин. Болса, машықтанаған адамдарда 5-6 л\мин болады.Оттегінің барынша қажеттілік мөлшері қан және қан айналымы жүйесінің бұлшық етке оттегін тасымалдауына, сондай-ақ қолдануына байланысты. 18-20 жаста оттегінің барынша қажеттілігінің көлемі өте жоғары болады да, жасы ұлғаюына қарай төмендейді. 70 жастағы адам 20 жастағы оттегі қажеттілігінің 60%-ін ғана құрайды. Сүт қышқылының пайда болуы мен ыдырауы негізінде қалыпқа келу процесі өтетін болғандықтан, жұмыстың қарқындылығын сүт қышқылының деңгейімен анықтауға болады. Ол жүрек етінде энергия көзінде айналып, глюкоза синтезделеді. Жұмыс қарықынын сүт қышқылының деңгейімен анықтау үшін анаэробты алмасудың табалдырығы деген түсінік енгізілген.Бұл қандағы сүт қышқылының мөлшері 36 мг%-ке жеткендегі жүк қарқындылығының деңгейі болады. Сүт қышқылынығ деңгейі анаэжробюты алмасудан төмен болса, жаттығулардың қарқындылығы аэробты жаттығулар болып саналады. Егер сүт қышқылының деңгейі 37 мг%-тен 80 мг%-ке дейін ауытқыса – бұл аралас жаттығулар, ал 80 мг%-тен жоғары болса анаэробты жаттығулар бөлінеді. Жүктеменің қарқындылығын бағалау үшін жүректің соғу жиілігінің көлемі анықталады да, мынадай себептерге байланысты тексеріледі. Бұл кезде оттегінің қажеттілігі артып, жүрек-тамыр жүйесінің қызметі күшейеді де, жүректің соғу жиілігі ұлғаяды. Жүректің соғу жиілігінің көлемі 140 сағ\мин-тен аспаса, олар аэробты жаттығуларда жатады. Егер жүректің соғу жиілігі 175 соғ\мин-тен жоғары болса анаэробты спортты жаттығулар болады.

Қозғалыстардың орындалуына байланысты стандартты \стеротипті\ және стандартсыз \ситуациялы\ болып екіге бөлінеді.Стандартты жаттығулар шартты қимыл рефлекстерін жүзеге асыруда белгілі реттілікпен пайда болып, қимыл динамикалық стеротипті түрде қалыптасады. Стандартсыз жаттығулар қарсыласы мен серігінің әрекеті арқылы сипатталады.Стандартты циклді қозғалыстарды қуатына байланысты барынша жоғарғы, соған тете үлкен және сылбыр деп бөледі.Жоғарғы қуат аймағында – жұмыс қарқыны 5-тен 30 сек-ке дейін созылады. 60,100,200,400 м жүгіру. 25,50 м жүзу. Қозғалыстар жоғарғы жиілікпен сипатталып, жүгіру жылдамдығы 10м\с болады да, олар АТф, КФ және 3% глюкоза көмегінің қатысуы мен анаэробтың жағдайларда атқарылады. Сүт қышқылы қанға шығып үлгермей, бұлшық еттерде шоғырланады. Оттегінің қарызы 100м жүгіру кезінде 7-8 л, тыныс жиілігі аз өзгереді де, жүректің соғу жиілігі сөреге жақындағанда 180-190 соғ\мин-ке жетіп, артериялық қысым көтеріледі. Систолалық қысым 180-200 мм сынап бағанасына жетсе, диастолалық қысым өзгермейді.Субмаксимальды қуат аймағында – жұмыс қарқыны 40 с-тен 3 мин-ке дейін созылады. 400,800,1500 м жүгіру, 100,200,400 м жүзу, 1,2,3 км велосипед тебу. Жүгіру жылдамдығы 7-9 м\с-ке жетіп, жұмыс ағзаның шеткі мүмкіншілігінде анаэробты жағдайда атқарылады. Энергия көбінесе АТФ, КФ және гликолиз арқылы анаэробтық жолмен пайда болады. Түзілген сүт қышқылы қанға өтіп мөлшері 200-200мг\%-ке көтеріліп, сілтілі қышқыл ph 7,0-ге жетеді де, оттегінің қарызы 20-22 л-ге жетеді. Жұмыс кезінде анаэробты процестерден басқа 1,0-1,5 мин аэробты процесстерде қосылады. Тыныс алу және жүрек-тамыр жүйелерінің қызметі күшейеді. Жүректің соғу жиілігі 180-200 соғ\мин, систолалық қысым артады, қан айналысының минөттік көлемі 25-30 л болады. Қандағы қышқыл өнімдерінің шоғырлануы несепке өтеді.

8-дәріс

Тақырыбы: Қоршаған ортаның ерекше жағдайларындағы спорттық жұмысқа кабілеттілік физиологиялық негіздері

1. Адамның еңбек қызметінің физиологиялық ерекшеліктері

2. Ақыл-ой еңбегі, монотонды еңбектің физиологиясы.

3. Шаршаудың ерекшеліктері.

Сыртқы ортаның әсерлеріне бейімделудің физиологиялық негіздері. Адаптация (лат.адаптация – бейімделу), яғни бейімделу сыртқы және ішкі ортаның жағдайларының өзгеруіне сәйкес организмнің үйренуі. Ол әр деңгейде өтеді: молекулалық, клеткалық, мүше немесе мүшелер жүйесі және организм деңгейінде болады. Соның нәтижесінде температураның, ылғалдың, атмосфералық қысымның т.б. өзгерістерге организм төзімділігін арттырып, қарсы тұрады, нуклеин қышқылдарының түзілуі күшейеді, арнайы белоктар өндіріледі, зат алмасуы үдейді және организмнің жалпы қуаты артады.

Шөл және шөлейт далада, солтүстік суықта, не оңтүстіктегі ыстықта, таулы биік жерде немесе теңіз бен мұхитта жұмыс істеуге тура келгенде адам организмі өзінің тіршілік үрдісін өзгертіп, жаңа жағдайға сәйкес бейімделеді. Мұның нәтижесінде тіршілік тұрақтанып, жұмыс өнімді болады, мақсат орындалады. Бейімделу тетігінің дұрыс қалыптасуы теңізшілер мен ұшқыштар, әсіресе ғарышкерлер үшін өте қажет.

Сыртқы қоршаған ортаның жағдайына көніп, бейімделу үшін адам өз еркімен алдын ала іс-қимыл жасап, айталық, денеге физикалық жүктеме беріп, ыстық-суыққа бойын үйретіп, тыныс алу жаттығуларын жасап, денесін спорттық шынықтырғаны жөн. Сонда қиын-қыстау жағдайда бейімделу қиналмай, жеңіл өтеді.

Дене еңбегі мен ой еңбегі біріне-бірі сәйкестелсе, организмнің ішкі жасырын мүмкіндігі іске қосылып, бейімделу қабілеті артады. Бейімделу мерзіміне қарай қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді деп екіге бөлінеді. Қысқа мерзімді бейімделу орталық жүйке жүйесінің белсенділеуінің нәтижесінде болады. Ал ұзақ мерзімді бейімделу жоғары жүйке әрекетінің реттеуімен болады.

Бейімделудің туа болатын, жүре болатын, арнамалы және бейарнамалы, ішкі және сыртқы, шартты және шартсыз, төтенше және қалыпты, физиологиялық және психологиялық түрлері болатынын ескеркен жөн.

Бейімделудің бірнеше кезеңін ажыратуға болады. Алғашқы кезеңі тітіркендіргіш әсер еткен сәтте пайда болады. Симпатикалық жүйке жүйесі қозып, нерв импульстері организмді белсендіреді.

1. Спорттық жұмыс қабілеттілікті төмендететін факторлардың физиологиялық сипаттамасы. Биіктік ауруы. Спортшылардың орта биіктікте болғанға дейінгі және одан кейінгі жұмыс қабілеттілігі.

Адам тірі материяның бір бөлігі бола отырып, өзіне жан – жақты әсер ететін өзгерістерді қоршаған ортамен тығыз байланыстырады.

Орта және жоғары биіктіктің ғазаға әсері мынадай топтарға бөлінеді:

төменгі биіктік – 750м-ден 1000 м-ге дейін,
орташа биіктік – 100 м-ден 3000 м-ге дейін
жоғары биіктік – 3000 м-ден жоғары болып саналады.

Барлық спорттың түрлері 2500 м биіктікке дейінгі деңгейде жүргізіледі. 1500 м-ден 3000 м биіктіктер аралығында адам ағзасына мынадай факторлар әсер етеді: 1) атмосфералық ауа тығыздығының төмендеуі. Адам ағзасына атмосфералық қысымның сынап бағанасының деңгейі 760 мм-ге жеткенде, қысым ісер етеді. Егер сынап бағанасы жоғары көтерілсе қысым төмендейді де, тығыздық кемиді. Мысалы, 1500 м биіктікте атмосфералық қысым 680 мм сынап бағанасына тең болады. 2) оттегінің сыбағалы қысымы төмендейді; 3) ауаның ылғалдылығы кемиді де 2000 м биіктікте ауыз қуысы құрғайды; 4) температура төмендейді; 5) Ньютонның заңы бойынша гравитация төмендегендіктен нәтиже жоғары болады. 6) шуақты реакцияның көбеюі.

Адамның жоғары биіктікке 30 минөтке шейін бейімделуі жедел бейімделу деп аталады. Бірнеше аптаға дейінгіні қысқа уақыттағы және биіктіктегі акклиматизацияны – тұрақты бейімделу дейміз.

Жедел және қысқа уақыттағы бейімделу оттегінің жеткіліксіздігіне бағытталған. Ауада сыбағалы қысым төмендеуінің нәтижесінде ағзада оттегінің жетіспеушілігі дамиды, оны гипоксия және гипоксемия дейміз.

2. Адам ағзасына сулы ортада әсер ететін факторлар. Судағы талдағыш жүйелерінің қызметі.

Ағзаның биіктікке бейімделуіне қанда болатын өзгерістер үлкен роль атқарады. Жедел бейімделу кезінде қанның деподан келіп түсуіне байланысты эритроциттердің саны көбейеді. Қан айналым мүшелерінде жүректің соғу жиілігі, систолдық және қанның минөттік көлемі артады да, қан қысымы аз өзгереді.

Орта биіктіктегі жұмыс кезінде өкпенің желдеткіші, қанның оттектік сыйымдылығы және қанның минөттік көлемінің артуы ағзадағы оттегінің жетіспеуін толықтыра алмайды, сондықтан анаэробты энергияның түзілуі байқалады.

Жоғары биіктікке ұзақ уақыт бейімделу механизмдері жеке ерекшеліктерге, атап айтқанда: 1) тыныс алу, қан-тамыр жүйесі мүшелері қызметінің өзгеруіне; 2) анаэробты энергияның түзілуінің жоғарылауына; 3) өкпенің сыйымдылығы мен көлемінің артуына байланысты өтеді.

Реакклиматизация ерекшеліктері таудағы 2-3 апталық гипоксиялы тұрақтылықтың өсуі төменгі жазықтыққа түскен соң 1,5-2 айға дейін сақталады. Орта биіктіктерді жарыстарға дайындық кезеңінде пайдаланады, сондықтан 2-3 айдан кейін биіктікке бейімделу процесі өтеді, бірақ бұл кезеңде ескеретін жай ағзадағы толқындалған процесс жүреді. Осыған орай таудағы жаттығу процестері тек қосымша әдіс ретінде жазықтықтағы жаттығулармен бірге жүргізілуі қажет. Орта биіктіктегі жаттығулар төзімділік негізгі сапа болатын мамандықтарға сай келеді.

3. Адамның биологиялық ырғақтары. Бейімделу және ырғақтар. Тәулік бойы жұмыс қабілеттіліктің өзгеруі. Көп тәуліктілік ритмдер.

Биологиялық ырғақтар: ағзадағы өтетін барлық процестер ырғақтылық сипатта жүреді. Ол тірі жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ететін ассимиляция және диссимиляция процестерінің бірлігімен анықталады. Сондықтан ырғақьылық тірі жүйенің ішкі қасиеті болып табылады. Мысалы, электроэнцофалограмма, электрокардиограмма ырғақтары. Ырғақтар – тәуліктік, айлық, мезгілдік және жылдық болып бөлінеді. Бұлардың барлығы тіршілікке бейімделуге жағдай жасайды.

Циркадты ырғақтылық – геофизикалық және метеорологиялық факторлардың адамға әсері. Бұл ырғақтылық туылғанда байқалады да, түс көргенде қайталанады. Түнгі уақыттарда, жеке әрекеттерді көп қателіктер өріс алады. Қимыл бұлшық ет әрекеті және дене температурасы 0,8 градусқа төмендейді. Мұндай құбылыстар парасимпатикалық жүйке жүйесіне байланысты өтеді. Тәуліктік ырғақтылық эндогендік қасиетке ие. Егер адамдармен қараңғыда көрмей хабарласатын болсаң, тәуліктік ырғақтылық 23-25 сағатқа тең болады. Жүректің соғу жиілігі, тыныс жиілігі, қан қысымы және дененің температурасы 13-14 сағаттарда үдемелі шегіне жетіп, таңғы 2-3 сағаттарда төмендейді. Айлық ырғақтылыққа ішкі және сыртқы факторлар үлкен әсер етеді. Айлық ырғақтылық тұрақты емес, сыртқы факторлармен анықталады.

Мезгілдік ырғақтылық – бұл жердің күнді айналуы, қысқы ұйқы, құстардың қайтуы. Адамдарда оттегін пайдалану қыста жоғарылап, қан қысымы артады. Сондықтан спорттық нәтижелердің ең жоғары көрсеткіштері көктем және жаз мезгілдерінде байқалады.

Биологиялық ырғақтылықтар тіршілік жағдайларына бейімделуге жағдай жасап, бір плюстан екінші плюсқа тез ауысқан кезде қызметтің бұзылуына себепші болады. Бұл кезде жаңа белдеулік уақытпен циркадты ырғақтылықтың келіспеушілігі өтеді. Ырғақтылықтың бұзылуы пайда болады, оны десинхроз дейді. Ол жылдам – күш және спорт ойындарының түрлерінде айқын байқалады да, ұйқы бұзылып, тәбет төмендейді. Бейімделудің жаңа жағдайларға 6-10 тәулікте ауысуына байланысты, жарыс өтетін жерге 10-15 күн алдын ала келу қажет.

9-дәріс

Тақырыбы: Жас спортшыларды шынықтырудың және олардың іріктеудің физиологиялық негіздері

Физиологиялық жүйелердің күйлері мен олардың адам жасына карай қимыл-қозгалыс

қызметтерін қамтамасыз ету мүмкіндіктерді бұлшық ет ұлпаларының құрылысы мен

қызметтік (функционалдық) мүмкіндіктеріне қарай түрліше болады.Сондықтан адамның

жас молшеріне байланысты дене-куш жаттығулардың сипаты мен рұқсат етілетін жуктемелер молшері әртүрлі болуға тиіс.

Адам ағзасының жеке даму ерекшелігі оның ата-анасынан қабылдап алған генетикалық бағдарламасына тәуелді .Алайда ол бағдарламаның орындалысы нақты

қоршаган орта жагдайларының ерекшелігіне қарай іске асырлады.

Онтогонездің (жеке дамудың) әр сатысында генетикалық ақпарат пен қоршаган ортаның әсерлері әртурлі.

Айталық өмірдің алгашқы жылдарында кейінгі жылдармен салыстырғанда қоршаган

ортаның әсері ықпалды .Дами бастаған ағзаның мүшелері мен жүйелерінің қалыптасуы

гетерохронды (бір мезгілде емес) түрде жүреді: біреулері ерте ,екіншілері кешірек дамиды.

Мысылы ,ми мен жұлын құрлымдық (морфологиялық) тұрғыдан сәби кезде қарқынды дамып,10-12 жаста дейін шегіне жетіп, әрі қарай дамуын тоқтатады .Керісінше, жыныс мүшелерінің қалыптасуы 11-12 жасқа дейін баяулау жүреді, ал 12-14 жаста желел дамып кетеді.

Адамның жеке дамуы кезінде , өзара байланысты екі құбылыс үздіксіз журіп тұрады:ассимиляция (сіңіру, құрау) және диссимиляция (бұзылу, ыдырау).Дамудың әр сатысында бұл екі процестің арқатынысы өзгеріп отырады .Ағзаның өсу және қалыптасу кезеңінде ассимиляция құбылысы белең алады .Ақуыздардың синтезделуінің қарқынды жүретіні байқалады, ол ересек адамдарға қарағанда салыстырмалы түрде қуатының көбірек жұмсалуы арқылы жүреді.

Адамның еүрлі жеке дамуы сатыларында ағза мүшелерін, жүйелерін реттеуінде нейрогуморальдық реттеу механизімі бір қатар өзгеріске ұшырайды.Мысалы, бастапқы даму сатысында қан айналу жүйесінің симпатикалық реттеу механизмі басым, оны салыстырмалы тыныштық күйінде журек соғу жиілігінен (ЖСЖ) байқауға болады;жас ұлғайған сайын кезеген жүйе (парасимпатикалық жүйке) ықпалын кушейте туседі , оны журек соғу ырғағының азайғанынан байқауға болады.

Дене-күш жаттығулары мен қозғалыстың адам дамуына тигізетін әсері зор.

Қозғалыстың аздығы,қозғалу белсенділігін шектеу, ағзаның тұтастай қалыптасуына және оның әртүрлі жүйелерінің қызметтеріне теріс ықпалын тигізеді.

Қозғалыс зат және қуат алмасуын ынталандырып, ағза жүйелері мен олардың барлық қызметтерін жетілдіріп ,жұмысқа қабілеттілігін арттыра түседі.

Белсенді қозғалыс қоршаған ортадан талдағыштар (сенсорлық) жүйелер арқылы келіп түсетін ақпараттарды игеруге, өңдеуге себепші болады .Бұл ақпараттар адамның дене-күш жұмыстарына қабілеттілігін арттырумен қоса, оның жеке тұлға болып қалыптасуы үшін де аса манызды болып табылады.

Педагогтка және медицина саласында жасына қарай жіктеу деген ұгым пайдаланылады. Осыған орай, мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағыларды былай бөліп қарастырады:

1) Нәрестелер-1 жасқа дейін;

2) Ерте балалық шақ- 1 жастан 3 жасқа дейін;

3) Мектеп жасына дейінгілер-3 жастан 6-7 жасқа дейін;

4) Төменгі мектеп жасындағылар-6-7 жастан 12 жасқа дейін (қыз балалар 11 жасқа дуйін);

5) Орта мектеп жасындағылар (жеткіншектер)- 12- 15 жас;

6) Жоғарғы мектеп жасындағылар немесе жасөспірімдер -16-18 жас (И.А Аршавский бойынша).

Одан әрі қарай (В.В Дубель және П.В Дубель бойынша,1988) бозбала (18-21) және жастар (21-30) деп бөлінеді.

Ағзаның дамуы мен қалыптасуы, оның қоршаған ортамен өзара тиімді әрекет етуі,көп жағдайда жүйке жүйесінің, әсіресе мидың үлкен жартышар қыртысының дамуымен тікелей байланыста болады.

Адамның түрлі жас кезеңі өсу,даму және жетілу сияқты ұғымдармен сипатталады Өсу – дене мен мушелердін толығуы,даму-өсу процесі кезінде орын алатын қызметтік өзгерістердін көзінісі.Жетілу ересек адамға қойлатын табиғи талаптарға сәйкес ағза мушелерінің қызыметтерінің толық денгейде дамуы.

Әртурлі жүйелер мен мүшелердің жетілуі бір меззетте аяқталмайды.Мысалы,қаңқа жүйесінің құрамдас бөліктері болып табылатын барлық сүйектердің өсуі және сүйектенуі (остеофикациясы)аяқталған кезде ,қаңқаның да жетілуі аяқталатын болса,жыныс мүшесінің толық жетілуі қаңқа жүйесінен бұрын аяқталып, жыныс жүйесі ретінде толығымен қызметін атқаратынын айтып кету жөн.

Баланың немесе жасөспірімнің камелетке жету жағдайы үш сатыдан тұрады.

1) Хронологиялық жасы (күнтізбелік жас),

2) Қаңқалық жасы,

3) Жыныстық жетілу жасы,

Дамудың әр сатысында өздерінің морфо физиологиялық сипаттары бойынша, балалар мен жасөспірімдер ересектермен салыстырғанда түбегейлі түрде өзгеше болады.Мүшелердің бұлшық еттердің сүйектердің толығуы және дамуы , олардың физиологиялық ерекшеліктері мен денені жетілдірудегі қабілеттіліктерін анықтайды.Баланың өсіп , дамуы барысында оның түгелдей дерлік қызметтік (функционалдық) мүмкіндіктері ,оның ішінде қозғалу қабілеттілігі, куш, аэробтық және анаэробтық мүмкіндіктері арта туседі.

Баланың бойы бір қалыпты денгейде өспейді .Қарқынды өсуі алғашқы екі жылда байқалады.Екі жасар бала бойының ұзындығы ересек адам бойының 50%-ына дейін жетуі мүмкін. Одан әрі өсуі қарқыны тежеледі .Жыныстық жетілу басталған кезде ,дененің салмағы және оның өсу қарқыны күрт жылдамдай түседі де,одан кейін бойының өсуі процесінің екпіні біртіндеп төмендейді,ал шекті мөлшеріне толық жеткенде тоқтайды ( қыздарда 16 , ұлдарда 18 жаста).Бойдың өсуі суйектің өсуіне тәуелді ,ал суйектердің өсуі олардың өсу аймағы деп аталатын шеміршек ұлпаларының сүйекке айналып , шеміршектердің жойылуына байланысты тоқтайды.

ұғымдармен сипатталады. Өсу - дене мен мүшелердің тозығуы, даму - өсу процесі кезінде орын алатын қызметтік өзгерістердің көріністері. Жетілу - ересек адамға қойылатын табиғи талаптарға сәйкес ағза мүшелерінің қызметтерінің толық деңгейде дамуы.

Әртүрлі жүйелер мен мүшелердің жетілуі бір мезетте аяқталмайды. Мысалы, қаңқа жүйесінің құрамдас бөліктері болып табылатын барлық сүйектердің өсуі және сүйектенуі ( остеофикация) аяқталған кезде, қаңқаның да жетілуі аяқталатын болса, жыныс мүшесінің толық жетілуі қаңқа жүйесінен бұрын аяқталып, жыныс жүйесі ретінде толығымен қызметін атқаратынын айтып кеткен жөн.

Баланың немесе жасөспірімнің кәмелетке жету жағдайы үш сатыдан тұрады:

1) хронологиялық жасы ( күнтізбелік жасы);

2) қаңқалық жасы;

3) жыныстық жетілу жасы.

Дамудың әр сатысында өздерінің морфо-физиологиялық сипаттары бойынша, балалар мен жасөспірімдер ересектермен салыстырғанда түбегейлі түрде өзгеше болады. Мүшелердің, бұлшық еттердің, сүйектердің толығуы және дамуы, олардың физиологиялық ерекшеліктері мен денені жетілдірудегі қабілеттіліктерін анықтайды. Баланың өсіп, дамуы дамуы барысында оның түгелдей дерлік қызметтік (функционалдық) мүмкіндіктері, оның ішінде қозғалу қабілеттілігі, күші, аэробтық және анаэробтық мүмкіндіктері арта түседі.

Баланың бойы бір қалыпты деңгейде өспейді. Қарқынды өсу алғашқы екі жылда болады. Екі жасар баланың бойының ұзындығы ересек адам бойының 50% - на жетуі мүмкін. Одан әрі өсу қарқыны тежеледі. Жыныстық жетілу басталған кезде, дененің салмағы және оның өсу қарқыны күрт жылдамдай түседі де, одан кейін бойының өсу процесінің екпіні біртіндеп төмендейді, ал шекті мөлшеріне жеткенде тоқтайды (қыздарда 16, ұлдарда 18 жас). Бойдың өсуі сүйектің өсуіне тәуелді, ал сүйектердің өсуі олардың өсу аймағы деп аталатын шеміршек ұлпаларының сүйекке айналып, шеміршектердің жойылуына байланысты тоқтайды.

Дұрыс тиімді тамақтанып, сүйекке дұрыс жүктемелер түсіре білу олардың қалыпты дамуының басты шарттары болып саналады. Сүйектің жалпақтығына, тығыздығына және беріктігіне дене жүктемелері әсер етеді де, ал оның ұзын болып қалыптасуына еш әсерін тигізбейді деуге болады.

Бойдың өсуімен қатар бұлшық еттердің толысуы бір уақытта жүреді. Ұл балаларда қаңқа бұлшық еттерінің қалыптасуы, жыныстық жетілу кезінде күрт өсуімен сипатталады. Қыз балаларда ондай күрт өсу байқалмайды.

Бұлшық еттер көлемі мен олардың функционалдық мүмкіндіктерінің артуы бұлшық ет талшықтарының шамадан тыс өсуімен байланысты. Әдетте,олардың сандық тұрғыдан өсуі байқалмайды немесе өте аз сипатта болады.

Бұлшық ет массасының толығуы ұл балаларда 16-20 жасқа дейін созылады, бірақ тиісті тамақтану тәртібін (диета) қолданып, бұлшық еттерді қарқынды өсіру жаттығуларымен айналысқан кезде, оларды одан әрі өсіре түсуге болады.

Бұлшық ет ұлпаларымен салыстырғанда май жасушаларының өзгешелігі, олардың саны өмір бойы өсіп отырады. Бұл процестің қарқындылығы тамақтану ерекшеліктеріне, дене жүктемелерінің екпініне және тектік факторларға байланысты. Әдетте, дене жетілу шегіне жеткен кезде ағза құрамындағы майдың мөлшері ер адамдарда 15% - ға, ал әйелдер ағзасында 25% - ға жетеді.

Бала ағзасының дамуы барысында жүйке талшықтардың миелинизациясы (май текті затпен, миелинмен қабаттану) процесінің бітуімен құрлымдық, морфологиялық тұрғыда байланысты жүйке жүйесінің жетілуі жүріп жатады. Миелинизация аяқталуы жүйкелік импульстерді өткізуді жылдамдатуға әсер етеді. Жүйке жүйесінің жетілу нәтижесінде, баланың қозғалыс үйлесімділігі жақсарып, тепе-теңдік пен ептілік сезімдері кемелдене түседі.

Бұлшық ет массасының ұлғаюы жас өскен сайын дене күшінің көбейе түсуін қамтамасыз етеді. Күштің көбейе түсуі жүйке жүйесінің жетілу дәрежесімен тікелей байланысты, себебі ол жүйке-бұлшық ет жүйелерін бақылауды жетілдіру арқылы қамтамасыз етіледі, ал аталған жүйелер жүйке талшықтарының миелинизациясы аяқталғаннан кейін толық қызмет жасай бастайды.

Жас өскен сайын қозғалу қабілеттілігі де жоғарылап, 18 жаста шарықтау шегіне жетеді. Жыныстық жетілу кезінде қозғалыс қабілеттілігінің тежелуі қыз балаларға тән қасиет.

Бала ағзасының өсу процесінде өкпе көлемдері де өседі, өкпе желдеткіштігінің және минуттық желдеткіштігінің көрсеткіштері, дененің өсу көлеміне тура түрде арта түседі.

Артериялық қан қысымы дене көлеміне тәуелді болатындықтан, бұл көрсеткіш ересек адамдармен салыстырғанда төмен, бірақ жасы өскен сайын ұлғая түседі.

Жүректің көлемі де адам денесінің көлемімен байланысты болғандықтан, еересек адамдармен салыстырғанда, балалардың айналыстағы қан көлемінің мөлшері аз болады. Жүрек соғу жиілігі (ЖСЖ), систолалдық көлемнің аздығының бір бөлігін ғана толықтыра алатындықтан, дене жүктемелері үдей түскен кезде, оттегі тасымалдау баланың денені жетілдіру қабілеттілігін шектеуі мүмкін, дегенмен жоғары қуатты (субмаксималды) жүктеме түскен кезде, бұлшық еттерге қажетті деңгейде оттегінің келіп түсуін жүрек қамтамасыз ете алады.

Бала ағзасының аэробты мүмкіндіктерінің деңгейі (оттегіні максималды сіңіруі (ОМС), л/мин) ересек адамдарға қарағанда әлдеқайда төмен, оның себебі жүректен шыққан қан мөлшері аз болуынан. Бала ағзасының анаэробтық мүмкіндіктері де, ересектермен салыстырғанда төмен, оның себебі гликолизға қатысатын кейбір ферменттер деңгейінің төмендігімен байланысты болуы мүмкін. Ал гликолиз – оттегінің қатысуымен көмірсулардың ферменттер әсерінен АҮФ түзіледі және сүт қышқылы түзілуі мен аяқталады.

Балаларда жылу реттелу (термореттелу) жүйесінің жетілмегендігі байқалады. Бір жағынан, терлеу арқылы жылу бөлу қабілеттілігінің төмендігі, екінші жағынан, жылу өткізгіштік қабілеті ересек адамдармен салыстырғанда жоғары, соның әсерінен қоршаған ортаның температурасы төмен болған кезде гипотермия (температура төмендеген кезде) дамуының мүмкіндігі жоғарылай түседі.

Жоғарыда айтылғандардың барлығы балалардың, жасөспірімдердің және ересектерді

Жоғарыда айтылғандардың барлығы балалардың, жасөспірімдердің және ересектердің дене жаттығуларын орындау мүмкіндіктері, дене жүктемелерін жасаудағы қабілеттіліктері әртүрлі екендігін көрсетеді, олай болса, балалармен, жасөспірімдермен сабақ өткізуді жоспарлау, жаттығу жүргізу кезінде олардың даму деңгейін және ағза жүйелерінің қызметтік ерекшеліктерін ескеру қажеттілігін ұмытпаған жөн.

Кәрі, қартайған адамдардың дене-күш жұмыстарды орындау қабілеттілігінің төмендейтіні бәріне мәлім. Ондай көріністер қан айналым, тыныс алу, жүйке және басқа да жүйелердің қызметтік күйін орын алатын өзгерістерге байланысты болады.

Мысалы, жас ұлғайған сайын, өкпенің тіршілік сиымдылығы, максималды желдеткіштік көрсеткіші кемиді, оның себебі көкірек қуысының және өкпе ұлпаларының созымдылығының өзгеруімен, төмендеуімен байланысты. ЖСЖ, жүректің ең жоғарғы систолалық көлемінің кемуі орын алады. Қанның сыртқы шекті кернеу көрсеткіші өсіп, сыртқы шекті қан айналымы төмендейді.

Жас ұлғайған сайын, оттегіні максималды сіңіру (ОМС) көрсеткіші мен дене күші мүмкіндігінің деңгейі төмендей түседі. Бұлшық ет көлемі мен қозғалыс белсенділігінің төмендеуі салдарынан күш-қуат кеми береді, оған қартаюға байланысты ақуыз синтезінің және жылдам қозғалыс бірліктер санының азаюы басты себеп болады.

Қазіргі уақытта көптеген жағдайда қартаю процесінің белсенді қозғалыс деңгейінің төмендеуінен түзілетін өзгерістерге байланысты екендігі белгілі. Дене-күш жүктемелерімен, дене жаттығуларды тұрақты қолданатын егде жастағы адамдарда ондай жасына қарай өзгерістердің деңгейі аса көп байқалмайды және кешірек айқындалады.

Алайда дене жүктемелері биологиялық қартаю құбылысын тоқтата алмаса да, бірақ адамның бұлшық ет әрекеті негізінде ағзаның өзгеде жүйелеріне қартаю құбылысының тигізетін түрлі теріс әсерлерін азайтатын көптеген спорттан және ден шынықтырудан алынған тәжірибелер мен мәліметтер адам ағзасына нақты пайдалылығын көрсетті.

Сұрақтар:

1. Балалардың даму барысындағы түрлі кезеңдеріндегі құрлымдық және қызметтік ерекшеліктері;

2. Қай кезде бұлшық еттердің массасы толығымен қалыптасады;

3. Баланың аэробты мүмкіншіліктерін ересек адамдармен салыстырғанда төмен болуы не себептермен байланысты?

4. Қартаю кезінде адамның дене-күш мүмкіншіліктерінің азаю себептері.

10-дәріс

Тақырыбы: Әйелдердің спорттық жаттығуының физиологиялық негіздері

1. Әйелдер дене сапаларын дамытудың және қимылдардың, вегетативтік қызметтердің ерекшеліктері. Әйелдердің аэробты және анаэробтық мүмкіншіліктері.

Әйел кісілердің ағзасында ай сайын циклді өзгерістер өтеді. Өйткені жыныс бездерінде жұмыртқалар пісіп жетіледі. Олар эстроген бөлетін фолликулда піседі де, 13-14-ші күнде фолликул циклі ашылып, жұмыртқа – жасуша жұмыртқа жолы арқылы жатырға келіп түседі. Фолликул орнында сары зат түзіліп, ол прогестинді істеп шығарады да, басқа фолликулдар мен жұмыртқа жасушалардың дамуын тежейді. Жұмыртқа жасушаның шығуы овуляция. Овуляция дегеніміз – аналық жасушаның аналық безден бөлініп шығуы. Цикл 21-35 күнге дейін созылып, орташа 28 күнде қайталанып тұрады. Циклдер ай сайын 1-14 жастан 45-50 жасқа дейінгі аралықта өтеді. Еттеккір қанның мөлшері 150 мл-ге дейін жетеді. Оның бөлінуі 2 күннен 7 күнге дейін созылады. Бұл кезде жұмыс қабілеттілігі төмендеп, көңіл-күйдің қанағатсыздануы пайда болып, сезім мүшелерінің сезімталдығы нашарлап, жүректің соғу жиіліктері артады. Жұмысқа қабілеттілік төмендеген кезеңде физикалық жүктемені азайту қажет. Сондықтан статикалық жаттығуларды жасауға және секіруге болмайды. Бұл уақытта, жаттығу кезінде техникаға көңіл бөлу керек.

Жүктілік кезінде алғашқы 3 айға дейін жаттығуға болады. Кейінгі 3 айда жүктеменің дейгейін анағұрлым төмендетіп, қалған 3 айда жаттығуды тоқтату қажет. Нәресте емшектен шыққан соң жаттығуды қайта жалғастыруға болады.

Жас спортшы қыздарда физикалық жүктемеден еттеккір циклінің бұзылу және тоқтауы мүмкін. Кейбір жыныстық жетілу жүктемеге байланысты болады.

Стайор қыздарда майдың азаюымен бірге ағзада эстрогендердің түзілуі азаяды да, циклдің бұзылуы мүмкін. Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында шабуыл кезде Филиппин әйелдерінің барлығында аменорея байқалды.

2. Арнайы биологиялық циклдың әртүрлі кезеңдеріндегі ағзаның барлық жүйелерінің гормональды белсенділігі және қызметі күінің қайта құрылуы.

Физикалық тәрбиелеуде және спорттық жетілдіруде әйелдер ағзасының ерекшелігін ескерген жөн. Әйелдердің ер кісілерден айырмашылығы – бойының кішілігі және салмағының кемдігі. Ішкі мүшелерінің қызметі мен құрылыстарының айырмашылықтары да анықталады. Әйелдерде жүректің соғу жиілігі тыныш күйде ерлерге қарағанда жоғары, бірақ қанның систолдық және минөттік көлемдері төмен. Оған жүректің салмағы мен оның қуысы көлемінің кемдігі. Жұсы кезінде тамыр соғу лүпілі жоғары болғандықтан, қалыпқа келу процесі ұзаққа созылады. Бұл жүйке орталықтарының қозғыштығының айғағы. 3. Овариальды – менструальды циклдың әртүрлі кезеңдерінің әйелдердің спорттық жұмыс қабілеттілігіне әсері: менструальды, менструальден кейінгі овуляторлы, овцляторлықтан кейінгі және менструальды алдыңғы кезеңдер.

Әйелдерде өкпенің өмірлік сыйымдылығы, тыныс алу мен шығару резервтері және өкпенің жалпы сыйымдылығының көрсеткіштері ерлермен салыстырғанда 26-36%-ке төмен. Кіші жамбас мүшелері, әсіресе жатырдың кесін өсінділері сезімтал жүйкелерге бай. Ол қыз балаларда әлсіз болады да, жыныстық жетілу кезеңінде күшіне ене бастайды. Физикалық дайындығы жоқ қыздарда оқыс қимылдардан, соқтығулардан бірқатар қолайсыз рефлекторлы реакциялар пайда болып, физиологиялық қызметтің қалыпты өтуін бұзуы мүмкін. Физикалық жаттығулар кезінде жыныс бездерінің өзгеретінін және етеккірінің циклінің жүруін ескеру керек. Күнделікті спортпен шұғылданатын әйелдерде, машықтанбайтын әйелдермен салыстырғанда бірталай өзгешеліктер болады: жүректің көлемі, өкпенің өмірлік сыйымдылығы, қанның жалпы мөлшері артады да, қанның құрамындағы гемоглобин, оттегінің барынша қажеттілігі, жүректің соғу жиілігі өседі.

4. Спортпен және дене жаттығуларымен жүйелі шұғылдану әсерінен әйел ағзасындағы қызмет мүмкіншіліктердің өзгеруі.

Әйелдерде спорттық жетілу процесінде қимылды басқару, ырғақты сезіну, мәнерлі қимыл мүмкіндіктері көтеріліп, қимылдық сапа, күш, шапшаңдық және төзімділік артады. Физикалық сапаның өсуі тірек-қимыл аппаратының морфофункционалды қайта құрылуымен қамтамасыз етіледі. АТФ ресинтезінің жылдамдығы мен белсенді ферменттердің жүйесі артып, энергетикалық субстраттар шоғырланып, жүйке процестерінің ептілігі өседі. Барлық функционалды жүйелердің резервті мүмкіндіктері артады. Төзімділік ағзасының аэробты және анаэробты мүмкіншіліктерімен анықталады. Аэробты мүмкіншілік жоғары шапшаңдықпен оттегін пайдаланып, оны ұзақ уақыт ұстап тұрады. 7 жастан 15 жас аралығында оқушы қыз балаларда аэробты мүмкіншіліктер азаяды. Оттегінің барынша қажеттілігі өзгереді. 8-9 жастағы қыз балаларда, сол жастағы ұл балаларға қарағанда оттегінің барынша қажеттілігі 1кг салмаққа 20-24%-ке, 10-нан 13 жасқа дейін 12-18%-ке тербеледі.

Әйелдерде аэробты мүмкіншіліктердің өсуі көбінесе бұлшық ет митохондриясының саны мен көлемінің өсуіне, ферменттердің белсенділігіне, көмірсулар мен майларды толықтыру қажеттілігіне байланысты өтеді.

Спорттық жаттығу әйелдердің функционалды мүмкіншіліктерін анағұрлым арттырып, функционалды резервтердің өсуіне мүмкіндік жасайды деп айтуға болады.

Бұлшық ет күші- Бұлшық еттің максималды ерік күші орта есеппен алғанда қыздар мен ұлдарда жыныстық жетілу кезеңіне дейін шамалас болып келеді де,ал 12-14 жастан кейін қыздарда азырақ болады. Бұл жекелеген бұлшық еттер күшімен қатар негізгі бұлшық ет топтарының максималды күштік көрсеткіштерінің жиынтығы ретінде анықталып жалпы бұлшық еттік күшке де қатысты.

Әйелдерде жалпы бұлшық еттік ер адамдардағы осы көрсеткіштің шамамен үштен екісін құрайды.Дегенмен әртүрлі бұлшық ет топтарында айтарлықтай айырмашылықтар орын алған. Ер адамдармен салыстырғанда әйелдерде қол иық белдеуі және кеуде бұлшық еттері неғұрлым әлсіздеу болып келеді.Олардың МЕК ерлердің осы бұлшық еттерінің МЕК-нің 40-70% ын құрайды.Сонымен қатар дененің төменгі бөлігінің, соның ішінде аяқ бұлшық еттерінің МЕК ер адамдарға қарағанда шамамен тек қарағанда шамамен тек 30% ға төмен.

Ерлер мен «йелдердің күштік қабілеттерінің ерекшелігі ең бастысы дене мөлшерінің, нақтырақ айтқанда,бұлшық ет ұлпасы көлемінің айырмашылығына байланысты болады. Шынында да, ерлер мен әйелдер арасындағы абсолюттік бұлшық ет күшіне қарағанда салыстырмалы бұлшық ет күші бойынша айырмашылық неғұрлым азырақ. Әйелдердегі дененің төменгі бөлімі бұлшық еттерінің салыстырмалы күші ер адамдарға қарағанда,орта есеппен тек сегіз пайызға ға төмен болады.Егер МЕК абсолютті көрсеткіштерін айтарлықтай дәрежеде бұлшық ет салмағына тәуелді болып келетіндіктен оларды дене массасының майсыз салмағына жатқызса, күштік көрсеткіштер бойынша айырмашылық тіптен аз болады. Бұл жағдайда әйелдерде дененің төменгі бөлімі бұлшық еттерінің орташа күші ер адамдарға қарағанда тек алты пайызға ғана төмен болып келсе ол орта есеппен алғанда санның бүгуші және жазушы бұлшық еттерінің күші бойынша ерлермен салыстырғанда ешқандай айырмашылық болмайды.Көлденең кесіндісі ауданы бір см квадрат келетін иықтың бүгуші бұлшық еттерінің МЕК ерлер мен әйелдерден шамамен бірдей болып келеді.

Бұл әйелдер мен ерлердегі бірдей мөлшердегі яғни жуандықтары шамалас бұлшық еттің күштік қабілеттерінің бірдей болатындығына тағы бір дәлел болып табылады.Бұлшық еттердегі жылдам және баяу талшықтардың пайыздық қатынасы бірдей спорт түрлерімен айналысатын ер мен әйел спортшылардағы сияқты жаттықпаған әйелдер мен ер адамдарда ұқсас болады.Әйелдерде барлық бұлшық ет талшықтарының жуандығы орта есеппен ерлерге қарағанда жіңішкерек келеді.

Секіруде және спринтерлік жүгірудегі нәтижелер әсіресе жылдам қозғалыстарда көрініс беретін бұлшық ет күшімен белгілі бір дәрежеде тәуелділікте болады.Әйелдер бұл жаттығулар бойынша ер адамдардан біршама артта қалады. Дене массасының майсыз салмағына қатысты изометриялық және динамикалық күш аз жылдамдықты қозғалыстарда әйелдер мен ер адамдарда шамалас болғанмен жылдамдығы жоғарғы қозғалыстарда көрінетін динамикалық күш ер адамдарға қарағанда әйелдерде нақты азырақ болады.Егер секірудегі нәтижені дене салмағына шақсақ онда әйелдер бұл көрсеткіштер бойынша ер адамдардан еш қалыс қалмайды.Мәселен биіктікке рекордтық секіру кезінде ерлер мен әйелдерде - 3,2 см/кг болса ал ұзындыққа рекордтық секіруде ер адамдарда 12,5 см/кг әйелдерде 12,3 см/кг көрсетеді.Жүз метрге жүгіруде спортщылардың дене салмағына шақсақ рекордшы ер адамдарда орташа жылдамдық 8,4м/мин/кг ал рекордшы әйелдерде 9,5м/мин/кг болады егер спортшылардың жүгіру жылдамдығын олардың дене салмағына шаққанда тіпті әйелдерде ер адамдардан біршама озып кетеді. Әйелдерде күштік жаттықтыру ер адамдармен салыстырғанда май ұлпаларының азаюына зор дене салмағы мен бұлшық ет массасының артуына аз ықпал етеді. Тіпті әйелдерде күштік жаттықтыру нәтижесінде бұлшық ет күшінің артуы жоғары болған жағдайлардың өзінде ер адамдарға қарағанда олардың бұлшық ет массасының ұлғаюы салыстырмалы түрде аз болады.

Бұл бәлкім бұлшық еттік гипертрофия дәрежесінің әйел адамдарға қарағанда қалыпты жағдайда қандағы концентрациясы он есе жоғары болып келетін еркек жыныс гормондарымен айтарлықтай шамада реттелуімен түсіндірілуі мүмкін

Анаэробтық энергиялық жүйелерге фосфогендік және лактацидтік жүйелер жататындығы белгілі. Әйелдерде олардың сыймдылығы ер адамдарға қарағанда төмендеу болып келеді.

Бұл ең аддымен әйелдердегі бұлшық ет массасының аз болуымен байланысты.Анаэробты энергия өндіру жүйесінің төмен сыймдылығы соғырлым төменірек анаэробтық жұмысқа қабілеттікпен анықталады.Максималды анаэробтық сыйымдылық бағалауда шекті ұзақтықты жұмыстан соң (1-ден 3 минутқа дейін) айқындалатын барынша оттектік қарыздылық, яғни максималды оттектік қарыздылық өлшемі кең қолданылады. Бұл жұмыстың кейін пайдаланатын артық оттегі мөлшерінің едәуір бөлігі жұмыс кезінде анаэробтық процестерге шығындалған АТФ, КрФ және гликоген қорларын қалпына келтіру үшін қолданылуымен түсіндіріледі. Қандағы катехоламиндердің жоғары деңгейі, дененің жоғары температурасы, жиі жиырылатын жүрек пен тыныс алуға қатысатын бұлшық еттерінің оттегіні көп пайдалануы сияқты факторлар да ауыр жұмыстан кейін қалпына келу уақытында оттегі пайдаланудың жоғары жылдамдығының себебі болуы мүмкін. Сондықтан максималды қарыздылық өлшемі мен максималды анаэробтық сыйымдылық арасында тек қалыпты байланыс ғана бар.

Спортшыларда спортпен шұғылданбайтын адамдарға қарағанда максималды оттектік қарыздылықтың орташа мөлшері жоғары, ол ерлерде 10,5 л (дене салмағына 140 мл/кг), ал әйелдерде 5,9 л (дене салмағына 95 мл/кг). Спортпен айналыспайтын ер адамдарда олар 5 л (дене салмағына 68 мл/кг) және әйелдерде 3,1 л (дене салмағына 50 мл/кг). Жылдамдықты-күштік спорт түрлерінің айтулы тұлғаларында (400 және 800 м жүгіретін желаяқтарда) максималды оттектік қарыздылық Н.И.Волков мәліметтері бойынша 20 л жетуі мүмкін. Оттегі қарыздылықтың мөлшері өте өзгермелі, сондықтан нәтижені нақты болжауда қолданылмайды.Оттегі қарыздылықтың алактацидті (жылдам) фракциясы өлшемі бойынша жылдамдықты-күштік сипаттағы (спринт) өте қысқа мерзімдік жаттығуларды қамтамасыз ететін анаэробтық (фосфагендік) сыйымдылық бөлігін бағалауға болады. Ол арнайы формуламен есептеледі.Оттегі қарыздылықтың «фосфагендік фракциясының» типтік максималды өлшемі дене салмағына 100 кал/кг жуық немесе 1,5-2 л О2. Жылдамдықты-күштік сипаттағы жаттықтыру нәтижесінде ол 1,5-2 есеге артуы мүмкін.Шекті ұзақтығы бірнеше ондаған секундқа созылатын жұмыстан кейін оттегі қарыздылықтың едәуір (баяу) фракциясы анаэробтық гликолизбен, яғни жылдамдықты-күштік жаттығуларды орындау процесінде сүт қышқылының түзілуімен байланысты және сондықтан лактацидті оттектік қарыздылық деп белгіленеді. Бұл оттектік қарыздылықтың бөлігі СО2 мен Н2О дейін тотығу жолымен және гликогенге дейін ресинтезі арқылы организмнен сүт қышқылын жоюға қолданылады.Анаэробтық энергияның лактацидті компонентінің максималды сыйымдылығы жас жаттықпаған ерлерде дене салмағына 200 кал/кг жуық, ол қанда 120 мг% (13 ммоль/л) жуық сүт қышқылының максималды концентрациясымен сәйкес келеді. Жылдамдықты-күштік спорт түрлерінің айтулы өкілдерінде қандағы сүт қышқылының максималды концентрациясы 250-300 мг% жетуі мүмкін. Ол дене салмағына 400-500 кал/кг максималды лактацидті (гликолитикалық) сыйымдылыққа сәйкес келеді. Мұндай жоғары лактацидті сыйымдылықтың бірнеше себептері бар. Ең алдымен спортпен шұғылданбайтын адамдарға қарағанда спортшылар неғұрлым жұмыстың жоғары қуаттылығын дамытуға және оны барынша ұзақ сақтауға қабілетті. Бұл, атап айтқанда жұмысқа көп бұлшық ет массасының қатысуымен (рекрутирлеу), соның ішінде жоғары гликолитикалық қабілеттілікке ие жылдам бұлшық еттер талшықтарының жұмысқа қатысуымен қамтамасыз етіледі. Жоғары білікті спортшыларда – жылдамдықты-күштік спорт түрлері өкілдерінде бұлшық еттердегі бұл талшықтардың көп мөлшері жоғары гликолитикалық қуаттылық пен сыйымдылықты қамтамасыз ететін факторлардың бірі. Бұдан басқа жаттықтыру сабақтары процесінде, әсіресе анаэробтық қуаттылықты қайталама-интервалдық жаттығуларды қолдану кезінде спортшының жоғары жұмыс қабілеттілігін сақтай отыра қанда және дененің басқа сұйықтықтарында сүт қышқылының едәуір жоғары концентрациясына (және сәйкесінше рН едәуір төмен мәні) оның «шыдауына» мүмкіндік беретін механизмдер дамиды. Әсіресе бұл орташа арақашықтық желаяқтарына тән.Н.Н.Яковлев мәліметтері бойынша күштік және жылдамдықты-күштік жаттықтыру жаттықтырылған бұлшық еттерде белгілі бір биохимиялық өзгерістер тудырады. Жаттықпаған адамдарға қарағанда оларда АТФ және КрФ мөлшері біршама жоғары (20-30%-ға) болса да оның жоғары энергетикалық мәні жоқ. Фосфагендер (АТФ, АДФ, АМФ, КрФ) айналымының (ыдырау және ресинтез) жылдамдығын анықтайтын ферменттердің, соның ішінде миокиназа мен креатинфосфокиназаның белсенділігінің жоғарылауы көбірек маңызды.

Барлық жылдамдықты-күштік жаттығулар энергетикалық тұрғыдан алып қарағанда анаэробтық жаттығуларға жатады. Олардың шекті ұзақтығы 1-2 минуттан аз. Бұл жаттығуларға энергетикалық сипаттама беру үшін екі негізгі көрсеткіштер қолданады:

1. Максималды анаэробтық қуаттылық;

2. Максималды анаэробтық сыйымдылық (қабілеттілік).

Максималды анаэробтық қуаттылық. Сол адам үшін жұмыстың максималды қуаттылығы бірнеше секундқа ғана созылуы мүмкін. Мұндай қуаттылықты жұмыстар бұлшық ет фосфагендерінің (АТФ және КрФ) анаэробтық ыдырауы есебінен орындалады. Сондықтан бұл заттардың қоры және әсіресе олардың энергетикалық утилдену жылдамдығы максималды анаэробтық қуаттылықты анықтайды. Қысқа қашықтыққа жүгіру (спринт) және секіру нәтижелері максималды анаэробтық қуаттылыққа тәуелді жаттығулар болып табылады. Максималды анаэробтық қуаттылықты бағалауда Маргарий тесті қолданады.

Овариалді-менструалді циклдің әртүрлі кезеңдерінің әйелдердің спорттық жұмыс қабілеттілігіне әсері: менструалді, менструалден кейінгі, овуляторлы, овуляторлықтан кейінгі және менструалді алдыңғы кезеңдер. Спортпен және дене жаттығуларымен жүйелі шұғылдану әсерінен әйел ағзасындағы қызмет мүмкіншіліктердің өзгеруі. Бірқатар жаттығулардың орындалуына жағдай жасайтын әйел ағзасының қызмет ерекшеліктерін ескеру қажет. Әйелдердің спорттық жұмыс қабілетгілігін шектейтін факторлар бар.

Жаттықтыру нәтижесінде төзімділіктің жоғарылауы жұмыс атқарушы бұлшық еттерге оттегінің жеткізілуі бойынша оттегі тасымалдау жүйесі мүмкіндіктерінің артуымен ғана байланысты емес. Қаңқа бұлшық еттерінде оттегі пайдалануда бүкіл тұтас организм мүмкіндіктерінің артуына, яғни жаттыққан спортшының аэробтық мүмкіндіктерінің (төзімділігінің) жоғарылауына әкелетін үлкен өзгерістер жүреді. Бұлшық ет төзімділігін жоғарылатуда жаттықтыру әсерінің олардың биохимиялық бейімделуімен байланысты басты механизмдері биохимия курсында толығымен қарастырылады. Мұнда тек осы биохимиялық механизмдердің негізгі физиологиялық салдарының әсері атап көрсетілген.

Овариалді-менструалді циклдің кезеңдерін есепке алып машықтану процесін даралау қажет. Спортшы әйелдердің машықтануының микро және мезоциклдерін құрудың физиологиялық негіздерін есепке алу керек. Спортшы әйслдердің ағзасына дене жүктемелерінің әсері физиологиялық тұрғыдан қатаң бақылауға алып отыру керек.

Төзімділікке жаттықтыруға тән барынша әсер жұмысшы бұлшық еттердің аэробтық метаболизмі жоғары сыйымдылығы мен қуаттылығы болып табылады. Осы әсерлердің басты биохимиялық механизмдері келесідей:

Аэробтық (тотығу) метаболизм арнайы ферменттері мөлшері мен белсенділігінің артуы;

Миоглобин мөлшерінің (максималды 1,5-2 есе) өсуі;

бұлшық ет гликогені және липидтер сияқты энергетикалық субстраттар мөлшерінің (максималды 50% дейін) жоғарылауы;

Бұлшық еттердің көмірсуларды және әсіресе майларды тотықтыру қабілетінің күшеюі.

Жаттыққан адам аэробтық жұмыс кезінде жаттықпаған адамдармен салыстырғанда майлардың тотығуы есебінен салыстырмалы көп энергия алады және сәйкесінше көмірсулар тотығуы есебінен аз энергия алады. Бұл бірдей абсолютті немесе салыстырмалы қуаттылықты жұмыс кезінде жаттыққан адамдарда жаттықпаған адамдармен салыстырғанда неғұрлым тыныс коэффицентінің төмен болуымен көрініс береді. Мұндай майларды басым қолдану жаққа субстратты энергетикалық ығысу «май ығысуы» ретінде белгіленуі мүмкін. Мұның неғұрлым шектеулі көмірсулар қорын сақтауда маңызы зор. Субмаксималды аэробтық жүктеме кезінде қажудың басты механизмдерінің бірі бұлшық еттік гликогеннің шығындалуы болып табылатындығы өткен 5-тарауда айтылған болатын. Төзімділікке жаттыққан спортшылардағы «май ығысуы» бұлшық еттік гликогеннің баяуырақ (үнемдірек) шығындалуына әкеледі және осылайша оның түгесілуі уақытын жылжытады, сәйкесінше жаттығуды орындау ұзақтығын жоғарылатады. Неғұрлым бұлшық еттің тотығу қабілеті жоғары болса, соғұрлым «май ығысуы» көбірек және соғұрлым сәйкесінше тапшы бұлшық ет гликогені аз шығындалады (көп сақталады).

Май қышқылдарын көп қолдану жұмысшы бұлшық еттердің глюкозаны пайдалануын азайтады және осының арқасында спортшыны жұмыс қабілеттілігін шектейтін (лимиттейтін) гипогликемияның дамуынан қорғайды.

Бұдан басқа, көмірсуларды азырақ қолдану бұлшық еттерде лактат мөлшерінің төмендеуіне әкеледі. Ақиқатында жақсы жаттыққан спортшыларда жаттықпаған адамдарға қарағанда бұлшық етте лактат мөлшері төмен болады. Тура осындай жағдай сол бір адамда төзімділікке жаттықтыру кезеңінен кейін байқалады.

Сонымен төзімділікке жаттықтыру екі негізгі әсерді тудырады:

1. Организмнің максималды аэробтық мүмкіндігін күшейтеді.

2. Аэробты жұмыс орындау кезінде организм қызметінің тиімділігін (үнемділігін) жоғарылатады.

Бірінші әсер туралы максималды аэробтық жүктеме кезінде ОМП (және басқа функционалдық көрсеткіштердің) артуы бойынша, ал екінші туралы стандартты максималды емес аэробтық жүктеме кезінде функционалдық көрсеткіштердің (ЖЖЖ, ӨВ, дене температурасы, қандағы лактат концентрациясы және т.б.) төмендеуі бойынша бағалауға болады.

Төзімділікке жаттықтырудың оң әсерлерінің негізінде оттегі тасымалдау, оттегі утилдеу және басқа физиологиялық жүйелердің құрылымдық-функционалдық өзгерістері, сонымен қатар аэробтық жұмысты орындау процесінде бұл жүйелер қызметінің орталық-жүйкелік және гуморалдық реттелуінің толық жетілдірілуі жатыр.

11-дәріс

Тақырыбы: Сауықтыру дене жаттығуларының физиологиялық негіздері

1. Салауатты өмір сүру салтының физиологиялық негіздері

2. Қазіргі кездегі адамның тіршілік кейпінің физиологиялық негіздері

3. Қимыл белсенділігі – жасөспірімдердің қызмет мүмкіндіктерін арттыратын дамудың қажетті факторы

4. Мектепке дейінгі ұжымдардағы дене тәрбиесінің физиологиялық сипаттамасы

1. Еңбекті, тұрмысты және тынығуды тиімді үйлестірудің физиологиялық негіздері. Үзбей дене белсенділігімен шұғылданудың физиологиялық негіздері. Санитарлық – гигиеналық талаптарды сақтаудың физиологиялық негіздері.

Адамзат қоғамның барлық даму кезеңдерінде адам өмірі әртүрлі аурулармен күресумен өткен, олар ол кезде сауығу жолдарын іздеу арқылы ғылыми және халық медицинасын дамытқан. Қазіргі клиникалық медицина денсаулық дегенді тәннің саулығы ретінді қабылдаған, көбіне ауру себептері мен емдеу әдістеріне бөлген.

Әлеуметтік гигиенаға тән СӨС мен денсаулықтың алғы шарттары практикада қолданылуда.

2. Дұрыс тамақтанудың физиологиялық негізі – салауатты өмір сүру салтының негізі ретінде. Шынығудың физиологиялық негіздері. Экологиялық орта тазалығының салауатты өмір сүру салтындағы маңызын физиологиялық негіздеу.

Қазіргі уақытта салауатты өмір салтын қалыптастырудың барлық кезеңдеріне сәйкес критерйлері жасалуда. Мұндай критерийлерді негізінен дәрігерлер, педагог-валеологтар, социол-гигиенистер, биологтар, психологтар және т.с.с. жасау қажет.

Жаңа өз бетінше дамып келе жатқан адам денсаулығын сақтап, нығайтуға арналған ғылымның қалыптасу жолдары мен тәсілдері қажет екендігі мәлім болды. Бірақ та салауатты өмір салты жайлы білім әртүрлі халықтың дәстүрлер мен тірлігі ұлттық медицинадағы ерекшеліктері эмпирикалы болды, яғни ұзақ жылдар бойы оның ғылыми негіздемесі болған жоқ.

СӨС – биәлеуметтік категория. Ол интегративті түрде қалыптасады және адамның іс әрекетіне байланысты болады. Салауатты өмір сүру салты шаруашылық, күнделік үй тұрмысы, материалдық және рухани формаларын қанағаттандыру үшін, қоғамдық ұжымдарда өзін-өзі ұстай білуі, қоғамдық тәртіппен санасу, артық сөз айтпау, орынсыз саясатпен айналыспау, өзгені жамандамау, шағыстырмау, өзін ақылды деп, өзгені ақымақ санаудан т.б. аулақ болу. Сонымен өмір сүру салты дегеніміз – тұлға мен қоғам деңгейінің прогресті дамуының көрсеткішінің категориясы.

СӨС жоғары немесе төмен деңгейде болуы әлеуметтік – экономикалық жағдайларға байланысты болады. Адамның психикасына, денсаулығына, ағзаның функционалды биологиялық қасиеттеріне де байланысты болады.

3. Қартайған ағзаға әртүрлі дене жаттығулары (жүру, сауықтыру, жүгіру, жүзу, шаңғы тебу, велосипед тебу, ырғақтылық және атлетикалық гимнастика) әсерінің физиологиялық сипаттамасы.

Адамдардың биологиялық ерекшеліктеріне сәйкес СӨС біркелкі болмайды. Өйткені әр адам өзіне тән қалыптасқан өмір салтымен тіршілік етеді. Ол атадан балаға «ген» арқылы беріліп отыруы мүмкін. Соған байланысты СӨС 3 категориясы болады:

Салауатты өмір сүрудің деңгейі;
Салауатты өмір сүрудің сапасы;
Салауатты өмір сүрудің стилі;

Салауатты өмір сүру деңгейі дегеніміз – экономикалық категория. Адамдардың материалдық және моральдық рухани қажетілігі толығымен қамтамасыз етілуі.

Салауатты өмір сүрудің сапасы дегеніміз - әлеуметтік категория – үй іші, қызмет істейтін орындары (оқу орындары, мектептер) неше түрлі адам денсаулығын қамтамасыз ететін комфортты мебельдер мен лабораториялық жабдықтармен қамтамасыз етілуі.

Салауатты өмір сүрудің стилі дегеніміз - әлеуметтік психологиялық категория – адамның қоғамдық орындарда өзін-зі ұстап және көрсете білуі. Белгілі бір қалыптасқан стандартты ұстап, өмір сүруі.

СӨС деңгейі мен сапасы эквипотенциалды борлғандықиан, адам денсаулығының жақсы және жаман болуы салауатты өмір сүру стиліне байланысты болады. Ал, СӨС тарихы және ұлттық дағды, дәстүрлер арқылы қалыптасады. Сондай-ақ тұлғаның бейімділігіне де байланысты болады.

Жер шары халықтарына әлеуметтік-гигиеналық зерттеу жүргізу нәтижесінде жинақталған орасан көп құжаттарды талдай келе, ДДСҰ мынадай тұжырым жасаған: « Жер шарының халықтарының денсаулықтарының сақталуының 49-53% адамның салауатты өмір сүру салтына байланысты екенін анықтады. Яғни адамдардың өз денсаулығына деген көзқарасына байланысты, ал 17-20% әлемдік экологиялық факторларға байланысты, әдетте әлемдік экологиялық фактор үнемі өзгеріп отыратын табиғи құбылыс, оны мөлшерден тыс өзгертетін адамдардың өздері (антропогендік фактор). Әсіресе тәрбиесі мен түсінігі аз адамдар табиғи экологияны үнемі бұзып жіберіп отыр. Ал 18-22% тұқым қуалайтын себептерге байланысты (оны генетиптік себеп деп ғалымдар есептейді), 8-10% денсаулық сақтау орындарының қызмет істеуіне байланысты » - деп қорытынды жасалыпты. Қорыта айтсақ, СӨС көп факторларға (экономикалық, әлеуметтік, адамның және отбасының тәрбиесі мен біліміне) байланысты екені толығымен анықталған.

Салауатты өмір сүру салтының негізгі физиологиялық және әлеуметтік принциптері.

Биологиялық принциптерге жататындар:

а) СӨС адамдардың жас ерекшелігі.

б) СӨС энергетикалық принциптері.

в) СӨС эстетикалық қызметі

г) СӨС ритмикалық үрдістер.

д) СӨС денсаулықты арттыруға байланысты болу керек.

2. Әлеуметтік принциптерге қатыстылар:

а) СӨС және эстетикалық қызмет;

б) СӨС рухани түрде жеткіліктілігі;

в) СӨС еркіндігін дамыту;

г) өзін-өзі тежеуіне байланысты болуы;

Организм қызметінің жағдайы оның күллі физиологиялық жүйелерінің жұмысына байланысты. Адам организмге әсер ететін түрлі тітіргендергіштер жүйке жүйесі мен эндокриндік жүйенің қатысуымен көптеген мүшелер мен ұлпалардың жұмысын және жағдайын өзгертеді. Әсіресе бала организмі нәзік әрі әсерленгіш келеді.

Адамның денесі мен ақыл-ойының дамуына оның дене қимыл – қозғалысы күшті әсер етеді. Жасөспірімнің қимыл – қозғалысына бөгет жасалғанда оның жалпы дамуы нашарлайды. Күнделікті тіршілікте орындалатын қимылдардың жиынтығы адамның қозғалыс белсенділігі деп аталады. Қозғалыс белсенділігі ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған болып екіге бөлінеді. Ұйымдастырылған қозғалыс белсенділігіне дене шынықтыру жаттығулары, спорт, сабақ кезінде және белгілі еңбек әрекетіне байланысты пайда болған қозғалыстар жатады. Ал, қозғалыс белсенділігі қозғалыс белсенділігіне түрлі ойындар кезіндегі, өзін өзі күтуге байланысты, қыдырған кездегі қозғалыстар жатады. Адам денесі үшін ұйымдастырылған қозғалыстардың маңызы зор. Сондықтан мектепке дейінгі мекемелердегі балалардың мұндай қозғалыстарын дұрыс жоспарлап, іске асыру арқылы олардың қимыл – дағдыларын қалыптастыруға, саналы қозғалыстарын көбейтуге болады. Ұйымдастырылған қозғалыс аз болуына байланысты соңғы жылдары балаларда г и п о д и - н а м и я н ы ң белгілері пайда бола бастады. Гиподинамия деп бұлшық еттердің қозғалыс белсенділігінің төмендеуін айтады. Бұл көбінесе бала аз қимылдағанда пайда болады. Қозғалыс белсенділігі тиімді мөлшерден асып кеткенде, мысалы, ауыр жұмыс мөлшерсіз спорт және дене жаттығуларымен шұғылданғанда гиподинамия пайда болады. Гиподинамия организмнің қызметін, қалыпты жағдайын бұзады. Себебі, нерв – ет, жүрек – қан тамырлары, тыныс т.б. жүйелердің қызметі осы шектен тыс қозғалыс барысында қалпына келіп үлгірмейді де, олардың зорығу белгілері пайда байқалады. Сондықтан балалардың дене шынықтыру және спорт түрлерімен айналысқанында, олардың қозғалыс белсенділігін гигиеналық талапқа сай жасына лайықтап ұйымдастырған жөн. Бүгуге қатысатын бұлшық еттері әлсіз болғандықтан және олардың қозғалыс нейрондарының еңбек қабілеті төмен болғандықтан мектепке дейінгі жастағы балалар ұзақ түрегеліп тұра алмайды. Сондықтан балаларды 2-3 минөттен артық тік ұрғызуға да болмайды.

12-дәріс

Тақырыбы: Циклді спорттық жаттығуының физиологиялық сипаттамасы, Жеңіл атлетиканың жүгіру,коньки тебу,велосипед тебу спорты

Жеңіл атлетика, конькимен жүгіру сияқты, шаңғы спорты да спорттық жаттығулардың айналымдық (циклдік) түріне жатады. Шаңғы спортында бұлшық еттерге түсетін жүктемелердің өзіндік айрықша сипаттарымен ерекшеленеді. Шаңғышылар үшін ерекше төзімділікті (жарыс арақашықтығы тым ұзаққа созылады) және күшті (аяқпен итеріп отыру үшін және қолдағы таяқтарды қолдану кезінде) ұштастыра білу қажет.

Шаңғы жарысында әйелдер 5, 10, 15, 30, ерлер 15, 30 және 50 шақырым қашықтықта күш сынасады.

Шаңғы жарыстары ұзақтығы бойынша бірқалыпты және үлкен қуатты жұмыстар қатарына жатады. Қазіргі уақытта жарыстардың бедерлі алқаптардағы соқпақтарда өтуіне орай, атқарылатын жұмыс өзгеріп отыратын айнымалы қуатты сипатта болады. Осыған сәйкес шаңғы жарыстарын жағдайына байланысты (ситуациялық) қозғалыстар тобына жатқызуға болады. (В.С.Фарфель, 1970).

Жұмыстың қуаттылық сипатына, қолданылатын жүгіру техникасы (үлгілі-классикалық немесе шыршалай-коньки адымымен жүріс), сонымен қатар биатлон жарысында жүгіру барысындағы үзілістер ықпал етеді.

Қозғалыс кезінде конькилік тәсілді қолдану жазылғыш бұлшық еттерге көбірек салмақ түсіреді, соның салдарынан дәстүрлі (классикалық) жүгіріс тәсілімен салыстырғанда дененің көлденең қалпын ұзағырақ ұстауға тура келеді. Бұлшық еттер ол уақытта статикалық жұмыс атқаратындықтан, бедерлі аймақта ылдилай, төмен түскен кезде де жүгірістің осындай қалыптағы қозғалыс сақталады.

Физиологиялық жүйелер қызметі ерекшеліктерінің шаңғышы ағзасына қоятын талаптарына сәйкес, оларды қалыптастыру үшін уақыт қажет болады. Әлемдік деңгейдегі әйгілі спортшылардың 27-29 жастарда екені белгілі, жас шамасы бойынша азды-көпті ауытқулар төрт жылды құрайды. Бірді-бір жасөспірім олимпиадалық ойындарда немесе дүниежүзілік чепионатта жеңіске жетіп көрген емес. Аса жоғары нәтижеге жету үшін бірнеше жыл бойы талмай жаттығу қажет.

Шаңғы жарыстары бойынша дененің «үлгілі» дене бітімі, қалпы деген ұғымдар жок. Әлем чемпиондарының бойы әртүрлі, 168 сантиметрден 2 метрге дейін жетеді. Әдетте олардың денесінде айдың салмағы өте аз мөлшерде болады. Жарысатын шаңғышылардың дене массасы ұзын арақашықтыққа жүгіретін стайерлермен салыстырғанда ауыр болса, бірақ ескекшілерден салмағы аз болады. Шаңғы спортымен айналысатын әйелдердің дене салмағы, сол жастағы спортпен айналыспайтын әйелдерге қарағанда жеңіл болады.

Кәсіби шеберлігі жоғары спортшы – шаңғышылардың бұлшық ет құрамын сараптау нәтижесінде мынандай қорытынды жасалды: жай адамның бұлшық ет талшықтарының құрамында vastus lateralis - санның сыртқы кең бұлшық еті (жиі зерттелетін спортшылардың санның бұлшық еттері), жылдам және баяу әрекетті талшықтардың арақатынасы шамамен 50-50. Жылдам талшықтар ІІb мен Iia үлгісіндегі талшықтар құрамынан құралады. Кәсіби шыңғышылар үшін олардың қатынасының 66%-ы (кейбір зерттеулер бойынша 62-75% ) баяу бұлшық еттер және қалғандары – IIa үлгілері.

ІІb үлгісіндегі «таза» жылдам талшықтар жақсы жаттыққан шаңғышы-жарыскерлерде (басқа да төзімділікті арттыру үшін жаттығатындарда ) іс жүзінде жоқ деуге болады. Оның себебі ІІb үлгісіндегі талшықтар Iia үлгісіндегі талшықтарға айналады (IIa үлгісіндегі талшықтар әлдеқайда «жылдам», бірақ шаршауға төзімділігі төмен деңгейде екенін байқатады). Салыстырмалы түрде айта кетейік, стайерлер бойынша жасалған осындай зерттеулер, басқа жүргізушілермен салыстырғанда баяу талшықтардың аздап көбірек екенін көрсетеді (78-79%). Шаңғышы-жарыскерлер үшін IIa үлгісіндегі талшықтардың көбірек болуы, жарыс өтетін соқпақтың бедерлі және жағдайдың тұрақсыз болып өзгеріп отыруынан туындауы мүмкін.

Жүгіру мен велосипед тебу спорт түрлерімен салыстырғанда, шаңғы жарысының айырмашылығы аяқ-қолдың барлық буындарының іске қосылуы болып табылады. Сонымен қатар арқаның жалпақ бұлшық еті мен жоғары иық белдеуі бұлшық еттеріне, оның ішінде дельта тәрізді және үш басты (трицепс) бұлшық еттерге, төзімділік бойынша қатаң талаптар қойылады.

Кәсіби шаңғышылардың жоғары иық белдеуі бұлшық еттерінің құрамына кіретін жұмыстардың саны жоққа тән. Орташа адамды алып қарасақ, жоғары иық белдеуі бұлшық еттерінде көп. Мысалы, жаттықпаған адамдардың үш басты бұлшық еттерінің құрамындағы жылдам талшықтар көлемі 65-80% -ды құрайды. Демек, шыңғышы-жарыскер , әдетте аз пайдаланылатын жоғарғы иық белдеуі бұлшық еттерінің төзімділігін мейлінше арттыра түсу үшін жұмыс жасауға тиісті. Алайда ең атақты жарыскерлердің өзінде мұндай бұлшық еттердегі баяу талшықтардың үлесі, аяқ бұлшық еттеріне қарағанда аз, шамамен - 50%.

Кейбір зерттеушілер, жүру сатысымен бірге «итеру» қолдың жылдамдығын арттыру мақсатында, үш басты айрықша бұлшық еттердегі жылдам талшықтар санының көп болғаны пайдалы деген жорамал жасайды.

Шаңғышылар үшін ең басты дене қасиеті төзімділік болып саналады, яғни шаршағаны анық сезілмей ұзақ уақыт бойы жұмыс істеуге қабілетті болу. Төзімділік қозғалу аппаратының дамуына және оттегі қажеттілігін уақытында әрі толық көлемде қамтамасыз ету қабілеттілігіне тәуелді.

Жалпы төзімділікті ОМС (оттегіні максималды сіңіруі) көрсеткішін PWC сынама бойынша бағалайды. В.Л.Карпманың мәліметтері бойынша шаңғышылардың PWC көрсеткіштері минутына 1140-тан 2320 келіге дейінгі аралықта өзгеріп тұрады.

Оттегінің қажетті көлемін ұстап тұру үшін, тыныс алу жүйесі қарқынды жұмыс істеуге тиісті. Жарыс жолындағы шаңғышының тыныс жиілігі минутына 50-60 циклге дейін жетуі ықтимал. Оған қоса, тыныс жиілігі, оның ырғағы қозғалыс қарқынымен үндес болады. Олай болатын себебі әрбір дем шығару дененің иілуімен және таяқты қос қолдап итерумен сәйкес келеді. Егер, шаңғышы таяқты қолдарымен кезек-кезек итере отырып қозғалатын болса, онда тыныс алу мен қозғалу әртүрлі қатынаста болады; 1:1, 1:2, 2:1 немесе 2:3 (Чукардин, 1975).

Тыныс алу жүйесінің тынымсыз жұмысы өкпенің тіршілік көлемі көрсеткішін ұлғайтуға әкеп соқтырады, ол көрсеткіш ерлерде шамамен – 5000 миллилитр, ал әйелдерде шамамен 3500 миллилитр.

Шаңғышы-жарыскердің бұлшық ет қуатының көзі негізінен аэробтық негізінде түзіледі. Басқа спорт түрлерімен айналысатын спортшылармен салыстырғанда, шаңғышылардың оттегі өндіру өнімділігі жоғары болып саналады. (П.О. Астранд және К.Роодал, 1977).

ОМС деңгейі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым кәсіби деңгейі биік болады деп саналады. Кәсіби шеберлігі жоғары шаңғышылардың орташа ОМС көрсеткіші минутына 6 литрге тең екендігі белгілі, ал ОМС-ның салыстырмалы көрсеткіші минутына 90 келіге дейін жетеді. Алайда оттегі пайдаланудың салыстырмалы көрсеткіші, шаңғымен жүгірудің ерекшеліктері есепке алынатын болса ғана, төзімділік пен жұмысқа қабілеттілікті айқындайтын көрсеткіш ретінде пайдалануға болады.

Шаңғышының сырғанау шарты тұрақты түрде өзгеріп отыратындықтан, осыған орай оттегі пайдалану коэффициенті де өзгереді. Тауға өрлеген кезде ол ОМС көрсеткішінің 100%-ға дейін жетуі мүмкін, ал ылдилай, төмен түскен сәтте дене салмағы жылдамдыққа кедергі жасамай, керісінше жылдамдықты үдете түскен кезде ол 50-60% болуы ықтимал. Оған қоса, ылдилай түсіп, қайта жоғары көтерілгенде қуат көзінің анаэробтық процесі күрт өсуі мүмкін. Яғни, шаңғышының ағзасы аэробтық мүмкіндіктерді анаэробтық өнімділікпен ұштастыра білу қажет.

Қуатпен қамтамасыз етуде әртүрлі қуаттық механизмдердің қатысуы, жарыс қашықтығына байланысты шаңғышылар үшін оттегі жетіспеушілігі аса маңызды емес екендігімен түсіндіріледі әрі ол көрсеткіш – орташа есеппен 7-10 литр. Алайда С.Сейелердің (2009ж.) ойынша, ОМС көрсеткіші жоғарғы деңгейлі шаңғышылары бар командалар әрдайым үлкен жетістіктерге жетеді.

Шаңғышылардың қуат шығыны өте үлкен. Жарыс қашықтығына сәйкес олар 300-ден 4000 ккал-ға дейін жетеді. Сондықтан 30 шақырымнан астам қашықтыққа жарысу кезінде арнайы тамақтану бекеттері ұйымдастырылады.

ОМС-ның жоғарғы деңгейі жүректің жанталаса жұмыс істеуімен қамтамасыз етіледі. Ол жүрек көлемінің үлкендігімен тікелей байланысты, жарысқа қатысушы ер адамдарда оның мөлшері орта есеппен 1100 см - қа дейін жетеді. Үлкен көлемді жүрек ең үлкен мөлшердегі соққыны қамтамасыз етеді (200 миллитр дейін жетуі мүмкін) және жүректен шығатын минуттық қан көлемі де жоғарғы деңгейде болады (40л/минуттан жоғары).

Тыныштық күйінде жүрек қызметінің осындай көрсеткіштері бар адамдарда, реттелетін гиподинамия деп аталатын құбылыс пайда болады (ЖСЖ шамамен минутына 50 ҚСҚ –қанның систолалық көлемі, жүректің систола кезінде сығылып шыққан қанның көлемі – 80мл, ҚМҚ – қанның минуттық көлемі – 4,3 л/мин). Ал гиподинамия дегеніміз – ол бұлшық ет қызметінің төмендеуімен байланысты қимыл-әрекеттінің азаюы.

Жаттығу барысында шаңғышылардың қан құрамында, ауыр, қара жұмыспен ұзақ айналысқан адамдардың қан құрамындағыдай өзгерістер орын алуы мүмкін: олардың ішінде миогендік сипаттағы аз мөлшердегі лейкоцитоз, глюкозаның азайып және сүт қышқылының көбеюі тіркеледі. Дене жүктемелер әсеріне бейімделу нәтижесінде жалпы қан көлемінің көбеюі байқалуы мүмкін, соның нәтижесінен ағзадағы эритроциттер мен геоглобиннің абсолюттік саны өсе түседі, ал тиісті қан көлемінің құрамы өзгеріске ұшырамайды.

Үздіксіз қозғалу, үнемі өзгеріп отыратын жылдамдық, жүйке жүйесіне, әсіресе оның сенсорлық бөліміне – қозғалыс, көру және тепе – теңдік талдағыштарына жоғарғы деңгейдегі талап қояды.

Бұлшық еттердің проприорецепторлар жүйесі миға бұлшық еттердің күйі туралы, оған түскен жүктеме деңгейі мен дәрежесі туралы ақпараттарды жеткізу арқылы жүгіру техникасын дамытуда басты рөл атқарады. Бұл белгілерге тосқауыл қою, қозғалыс дағдысын іске асыруға едәуір ықпал етуі мүмкін. Бедерлі алқапта шаңғымен жүгіру кезінде талдағыш жүйелерінің атқаратын қызметі өте зор. Жоғарыдан төмен түскенде, шұғыл бұрылыстарда, тежеу кездерінде, дененің тепе – теңдігін қамтамасыз ету, оның кеңістіктегі тиісті қалыпты жағдайын ұстау, бұлшық еттер тонусының өзгерту арқылы қамтамасыз етіледі. Осының барлығы тек қана тепе – теңдік талдағыш жүйенің дұрыс жұмыс істеген жағдайында ғана, қимыл – қозғалыс және шеткі (вегетативтік) реакцияларының оңтайлы бірігуінен жүзеге асырылады.

13-дәріс

Тақырыбы: Спорттық ойындардың физиологиялық сипаттамасы, Футбол, баскетбол, волейбол, үлкен теннис.

Сұрақтар;

1.Қозғалыс түріне қарай спорттық ойындар қалай жіктелінеді?

2.Неге спорттың басқа түрлеріндегі жаттығулар өткізу барысында спорттық ойындар кіргізіледі?

4.Ойында экстраполяцияның маңызы.

5.Спорттық ойындарда рецепторлардың атқаратын рөлі.

6.Спорттық ойындардың кейбір түрлерінің физиологиялық сипаттамасы.

14-дәріс

Тақырыбы: Жекпе-жек спорт түрлерінің физиологиялық сипаттамасы, Күрес, бокс, ауыр атлетиканың физиологиялық сипаттамасы.

Физологиялық тұрғыдан қарағанда жекпе жек ациклдық дене жаттығуларынан қатарына жатады. Жекпе жек барысында орындалатын жұмвс аса қуатты максималды деңгейден басталып белсенділігі төмен кезеңге, тіпті толық демалуға дейін күрт өзгереді. Жекпе жек жаттығуларының орындалу қарқыны негізінен қарсыластың әрекетіне байланысты болатындықтан, бұл дене күш жаттығулар ситуациалық акуалды жаттығулар қатарына жатады.

Бұлшық еттердің белсенділік сипатына қарап жекпе жекті кең ауқымды дене күш жаттығуларына да жатқызуға болады, себебі оларды орындау кезінде барлық бұлшық еттердің жартысынан астамы қатысады.

Жекпе-жек кезінде шапшаңдықты-кушті жұмыс статикалық кернеулікрен тіркесе атқарылад, олардың ішінде жекпе-жектің күрес пен семсерлесу түрлері алдыңғы қатарға шығады. Әртүрлі жекпе-жек түрлерін дене күш жаттығулардың бір тобына жатқызғанмен, бір- бірінен маңызды айырмашалықтары бар.

Мысалы ,күресте шапшаңдықты күшті жұмыс тұрақты (статикалық)кернеулікпен тіркесе жүреді. Лақтыруға дайындалу, лақтыру кезеңдерінде тыныс алудың тоқтатумен күштену

мезеттерін атап айтуға болады.

Күреспен айналысу кезінде күштілік, жылдамдық арнайы төзімділікпен ептілік сиақты дененің сапаларын дамыту басты орын алады.Қозғалу әреккеттері сәтті болу үшін палуанның проприорицептивтік (проприорецепторлар-бұлшық етте,буында сіңір байламдарында орналасқан сезімтал жүйке ұштары)сезімталдығын жоғарғы деңгейде дамыту қажет.

Балуандардың бұлшық ет жүйесі жақсы дамыған және ол,негізінен, анаэроптық тәртіпте жұмыс істеуге бейімделген.Күрес кезіндегі қуат шығынның мөлшері өте жоғары.Белдесу кезінде оның мөлшері орта есеппен минутына 10-12ккал және одан да көп көрсеткіштерге жетеді.ТЖ(тыныс алу жиелігі) күрес барысында 35-40 экс/мин дейін өсіп және одан да асып кетеді. Салмақ дәрежесіне байланысты қуат шығыны 3700-ден 6000ккалға дейін жетеді және одан да көп болуы мүмкін. Оттегі сұранысы жұмыс қарқындалығына байланысты.Сайыс соңында оттегі борышының мөлшері едәуір өсуі мүмкін.ОМС мөлшері миннутына 57 миллилитр келіні құрайды.

Тыныштық күйдегі қалыпта ЖСЖ орташа есеппен минутна 45-60.Белдесу кезінде,әсіресе белдесуден соң ЖСЖ минутна 180-200ге дейін жетіп, одан да асып кетеді.АҚ(артериалдық қан қысымы)150-160мм.с.б.(сестолалық)және 80-100 мм.с.б.(диастолалық) дейін көтерілуі мүмкін.

Балуандардың барлық бұлшық еттері қанданған деуге болады. Бұлшық еттердің жұмысы анаэроптық жағдайда атқарылады.Балуандардың басым көпшілігінде сол жақ жүрекшенің орташа деңгейлі гипертрофиясы байқалады(Н.Я.Агаджанян,С.Буряк,2002).

Жаттығу және жарыс кезінде балуандардың қандарында эритросидтер саны және гимоглабин мөлшері өсе түскенін анықталды. қышқылды-сілтілік тепе-теңдікті анықтау барысында, сайыс аяқталысымен рН деңгейінің 7,16ға дейін өзгеруі белгілі болды. Мұндай көлемде қышқылдық ортаға қарай ауытқу, толықпаған зат алмасу өнімдерінің ағзада жинақталып қалғаның көрсетеді, ол мына гликолитинкалық (ферменттік анаэробтық ыдырау) процесінің басым болуын көрсетеді. Мұндай жағдайда лактаттың мөлшері 10-13 ммоль/литрге және оданда жоғары корсеткіштерге әкеп соғуы мүмкін.

Сайыстан кейін спортшылардың қанына нейтрофилдік лейкоцетоз байқалуы мүмкін. Жанталасқан сайыстардан кейін зәр құрамында тотықпаған заттардың, ал кей кездері ақ уыздың пайда болғаны байқалады. Ағзадан сұйықтың аса көп мөлшерде бөлініп шығуы спортшының жекпе-жек кезінде боршы бөлінуіне байланысты болуы мүмкін. Жекпе-жектің кең тараған түрінің бірі бокс

Бокспен шұғылдану үшін спортшыға үлкен шыдамдылық, күштілік, батылдық, ептілік, жылдамдық, табандылық және өжеттілік сонымен қатар басқада арнайы қасиеттер қажет. Қойылатын талаптардың ерекшілігі, жоғарғы жүйке жүйесінің үлгісі бойынша боксшылар холеридтер болуына акеліп соғады, олардың көпшілігінде тежелу және қозу құбылыстары бірдей дамыған. Ал осы спортпен шұғылданған адамдар жүйкелік процес бойынша шапшаң жылжымалылықпен қозғалыс бағдарын жоғары деңгейде экстраполияциялау қабілетімен ерекше сипатталады.

Кәсіби шеберлігі жоғары боксшылар терісінің тактильдік (жанасу) сезімталдығы және ауырсыну деңгейінің төмен екендігі көп мәліметтерде атап өтіледі. Бұл қарсыласының жасаған жасаған соққыларына төтеп берудің алғы шарты болып саналады.

Жекпк жекте шапшаң қимылдап, екпінді жүргізу үшін, көру ресепторлары мен қозғалыс апаратының проприорецепторларынан басталып, ОЖЖге баратын ақпараттар ағынымен толыққынды қамтамасыз етудің маңызы өте зор. Тепетеңдікті қамтамасыз ету үшін вестибулярлық апараттың қызметтік қаблетілігі мен тұрақтылығы қажет.

Қуат шығыны жұмыс қарқынымен байланысты,ол төменгі салмақ дәрежесіндегі спортшыларда жоғары болады және минутна 15-25 ккалға дейін жетеді. Спортшының жаттығу деңгейіне , қоршаған ортаның температурасына, салмақ дәрежесіне байланысты,жаттығудан кейінгі қуат шығынының жалпы мөлшөрі 3700ден 6000ккалға жетеді. ОМС мөлшері минутна 55мл/келіні құрайды(G.Guming1968).ТЖ 35-50 экс/мин дейін жетіп,ал өкпе желдеткіштігінің көрсеткіші 80нен120 литрге дейін жетеді және оданда асуы мүмкін. Оттегінің тұтыну көлемі минутына 4-5 литрді құрап оттектік борыштың пайда болуы байқалады. ӨТС көрсеткіші боксшыларда орташа ессеппен 3500-4500миле литр.

ЖСЖ көрсеткішінің баяаулауы байқалады. Және спортшының тыныштық күйде тұрғанда ол минутна 45-55ке дейін азаяды.

Жекпе жек барысында ЖСЖ минутна 180-200ге дейін жетіп одан да асуы мүмкін. Шайқас біткен соң қан құрамындағы сүт қышқылының мөлшері күрт көтріледі, ол 8-12 моль литрге дейін жетеді және одан да жоғары көрсеткіштерге жетуі мүмкін.

Тер бөлінуінің қарқындай түсуіне орай , шайқас уақытында спортшы ағзасынан, едәуір мөлшерде азайғаны байқалады. Иектің астынан кеңсіріктен самай тұстан немесе күре тамырдан оң жақ бүйірдің астынан, құрсаққа тиген соққы накаутқа немесе нокдауынға әкеп соғады.Бастан тиген соққыдан накаут алу мидың шайқалуынан пайда болады.Нокауттың ағзаға тигізетін әсері әртүрлі жағдайларға, оның ішінде соққының қай тұстан тигеніне , спортшының жаттығу деңгейіне және т.б байланысты.Нокаут пен нокдаун алған кезде уақытша естен танып, тепе теңдік жойылып және жекпе жекті одан әрі жалғастыру мүмкін болмай қалады.

Құрсақтан алған соққы оның нәтижесінде нокаут алу аса қауіпті. Себебі соққы алған адам қатты ауырсынуды сезінеді, оған қоса жүрегі уақытша тоқтап қалып, қан қысымы төмендеп адам есіне танады. Ондай құбылыстарды кешенді болуы рефлекторлық сипатта болады. Қатты соққы тиген кезде құрсақ жүйесі шамадан тыс тітіркенеді, пайда болған қозу (сезімтал жүйкелер арқылы сопақша миға жетеді). Соққы өте қатты болса, мұндай тітіркенулер жүректі толық тоқтауға дейін жеткізіп, кадиогендік шоғын дамытуға дейін апаруы мүмкін. Бастан тиген соқыдан дамитын нокауттар, бас сүйегі мен ми жарақатынан пайда болады, сонын салдарынан ми шайқалып, миға қан құйылады.

Семсерлесу- қауіпті суық қарулардың бірін пайдалана отырып атқарылатын спорттың бір түрі. Жарыстар семсер, рапира және қылыш қолдану арқылы ұйымдастырылады. Рапира мен семсер-шаншу, ал қылыш түйрей шабатын қару қатарына жатады.

Семсерлесу- шапшаңдықты, ептілікті және күрделі сәтте шешім қабылдау қабілеттілігін дамытатын спорт түрі.

Физиологиялық сипаты бойынша семсерлесу агресивтік сипаттағы, айнымалы қуатты және салыстырмалы түрде қысқа мерзімді жұмыс түріне жатады. Спортшының әрекеті қарсыластың тәртібімен тікелей байланысты болғандықтан, спорттың бұл түрін ситуатциялық деп атауға болады.

Семсерлесу кезінде көру, тепе-теңдік және қозғалу аппаратының алатын орны зор. Семсерлесушінің барлық әрекетін көру қабілеттілігі айқындайды.

Көру ақпараты тез арада сарапталып үлгеруі тиісті болғандықтан, басқа спортшыларға қарағанда көру қозғалу реакцияларына жұмсалатын уақыты өте қысқа. Бұлшық еттердің жұмысы анаэробтық жағдайда өтеді. Бұлшық еттер қарқыны өсе түсетін жымдамдығы жоғары динамикалық тәртіпте орындалатын жұмысты атқарады.

Қорғаныс бетпердесін кейуге байланысты тыныс алу қиындай түседі. Сондықтан тыныс алу процессі жоғары деңгейде тарылып жейелене түсумен сипатталады. Семсерлесушінің қуаттылық сипатына қарай ағзаның айэробтылық мүмкіндіктері шектеулі, ОМС 4,2л/мин немесе ерлерде минутына 59-56милилитр келі, әйелдерде44-42милилитр келі.

Сайыс кезінде жүрек соғу жиілігі көбейіп минутына 150-170, кей кездері 190-195ке дейін жетеді.

Семсерлесу сайысы белсенді әрекеттер арсында әлсін-әлсін пайда болатын үзілістермен бейнеленеді, тыныс алу жиілігі минутына 30-40 тыныс цикіліне дейін өседі, өкпе желдеткішінің көрсеткіші миеутына 60-100литрге дейін көтеріледі.

Арнаулы қорғаныс костюмін пайдалану мен сайыс кезінде дене температурасын жоғарлануына байланысты семсерлесу жылу реттелу жүйесіне қосымша жүктеме түсіреді.

15-дәріс

Тақырыбы: Гимнастиканың физиологиялық сипаттамасы. Спорттық гимнастика, коркем гимнастика, акробатика.

Спорттық гимнастика – денсаулықты нығайтуға, үйлесімді даму мен қозғалыс қабілеттілігін жетілдіруге бағытталған арнайы физикалық жаттығулар жүйесі. «Гимнастика» - спорттық жəне көркем гимнастика, спорттық акробатика сияқты спорттың бірнеше түрін біріктіретін ұғым.

Соңғы жылдары бұл спорттың тобы спорттық аэробика, атлеттік гимнастика, шығыс гимнастикалары деген гимнастиканың жаңа түрлерімен толығуда. Алайда гимнастиканың соңғы аталған түрлері жеке спорт түрлері ретінде қалыптасқан жоқ жəне олимпиадалық спорт түрлеріне енбегендіктен, олардың физиологиялық сипаттамаларына тоқталмаймыз.

Гимнастиканы күрделі – үйлесімділік жəне күрделі – техникалық спорттың түріне жатқызады.

Спорттық гимнастика спорттық жабдықтарда (снарядтарда) қолданбай орындалатын, еркін жаттығулардан жəне жабдықтарда орындалатын дене жаттығулардан тұрады. Ер адамдар алты жабдықта, ал әйелдер төрт жабдықта өнер көрсетеді. Гимнасшылардың барлық жаттығулары қозғалыс аппараттарын жетілдіруге бағытталған сипатта өрбиді.

Физикалық сипаттамалары бойынша гимнастикалық жаттығулар дағдылы (стереотиптік) қозғалыстарға жатады, сапалық нәтижесі ұпайлармен (балмен) бағалау арқылы жүзеге асырылады. (Ф.С. Фарфель,1969,Л.М.Коц,1982.)

Гимнастикалық жаттығулардың орындалуын басқару ,стереотиптік динамикалық үлгідегі механизмдер арқылы қамтамасыз етіледі. Динамикалық стереотип пайда болу үшін, саналы түрде және жаттығу нәтижесінде қол жеткізген қозғалыс – қимылдары мен олардың қиылыстырылуын (комбинациясын) бірнеше рет қайталау қажет.

Жаттығуларды жоғарғы сапалы түрде орындау үшін әр-түрлі сапалық сипаттағы қозғалыстарды, бұлшық ет жиырылу күштерін, жиырылу шапшаңдығын арттыру, дене мен буындар қозғалысын үйлестіру, дененің тепе-теңдігі мен кеңістікте және уақыт аралығында бағдарынан жаңылмауын басқаруды қамтамасыз ету керек.

Қозғалысты қуаттылық, кеңістік, уақыттық өлшемдер арқылы тиімді басқаруды қамтамасыз ету үшін орталық жүйке жүйесінің əрекетін жоғары тиімділік деңгейінде үйлестіре білу қажет, ол үшін оны бұлшық еттер проприорецепторларынан жəне талдағыштар жүйелерінің рецепторларынан келетін сапалы əрі сандық тұрғыдан қажетті ақпараттармен қамтамасыз ету қажет.

Бұлшық еттің жиырылу күші мен жылдамдығы əртүрлə айқындалуы мүмкін. Ондай сипаттардың пайда болу шегі, статикалық та, таза шапшаң-қуатты да болуы ықтимал. Осындай əр түрлі қуат түрінің мысалы ретінде сақиналарда «крест» жаттығуын (екі керіп шығыршықта асылу) немесе секіру жаттығуын орындауды атауға болады.

Денені статикалық қуат жолымен ұстап тұруды қажет ететін, күш жұмсау элементтері қолданылатын жаттығулардың саны ерлер гимнастикасында көп болуы түсінікті нəрсе. Ал əйелдер гимнастикасының олардың басты ерекшелігі, оларда қозғалысты үйлестіру мен иілгіштік қасиеттер басты рөл ойнайды. Əрине, осыған орай ерлер гимнастикасында үйлесімділік пен иілгіштікті, ал əйелдер гимнастикасында бұлшық ет күшін дамыту қажет емес деген ой тумайды.

Иілгіштік омыртқа мен буындар арасының қозғалғыштығына байланысты болғандықтан, қозғалысты ұлғайту үшін бұлшық еттердің созылмалдылығын ұзарту қажет. Иілгіштікті дамыту бағытында тұрақты түрле жасалатын жаттығулар. Осы жаттығулардың негізі бұлшық еттерді созатын жаттығулар болып табылады.

2. Гимнастика түрлерінің физиологиялық сипаттамасы. Жұмыс сипаты, қимыл құрылымы. Талдағыштар жүйесінің қимыл аппаратының қуат жұмсалуының сипаттамасы. Қалпына келтіру бойынша іс-шаралар.

Балмен бағаланатын барлық жаттығулар үшін күш, шапшыңдық және төзімділік қажет болғанмен қимыл үйлестігі басты рөл атқарады. Қалыптасқан элементтерді барлық уақытта қайта құруға тура келеді. Қарқыны бойынша бұл жаттығулар жоғары және соған тете қуатқа жатады.

1) спорттық гимнастика адамның физикалық жан-жақты дамуына мүмкіндік жасайды. Гимнастарда оттегінің барынша қажеттілігі – 4,0 л\мин, оттегіні пайдалануы – 2 л\мин.

2) көркемдік гимнастика жоғары жазықтықта қимыл анықтығын (шеңбер және доппен жаттығулар) сонымен қатар икемділікті талап етеді. Бұл кезде жүректің соғу жиілігі 180-200 соғ\ мин болады.

Спорттың жеке түрлерінде қуат, тәсіл және энергияны жұмсалу үзіліссіз өзгеріп отырады. Бокс – штанга және күрес сияқты барлық салмақ категориясы бойынша өткізіледі. Осыған орай боксшылар мен күресшілер кезең сайын өз салмақтарын кемітеді, кейде бұл өте қысқа уақыт аралығында істелінеді. Бұл көңіл-күйдің нашарлауына және жұмыс қабілеттілігінің төмендеуіне соқтырады.

7. Тәжірибелік жұмыстарды орындаудың әдістемелік нұсқауы

1-тәжірибелік сабақ

тақырыбы:Дене шынықтырудағы және спорт түріндегі зерттеу әдістері. Адамның аэробты және анаэробты мүмкіндіктерін зерттеу.

Мақсаты:Дене жаттығуларының энергетикалық сипаттамасы аэробты және анаэробты өнімділік пен дене жаттығуларының физиологиялық жіктелуі және сипаттамасымен танысу.

Теориялық түсінік: 1. Дене жаттығуларының энергетикалық сипаттамасы. АҮФ-ның қайта түзілуінің анаэробты және аэробты жолдары. Анаэробты және аэробты өнімділік.Дене жаттығуларының энергетикалық сипаттамасында оттегіге деген қажеттіліктің артуы – аэробты, ал оттегіге қажеттіліктің төмендеуі анаэробты жаттығулар деп екіге бөлінеді.Тұрақты күй үлкен және сылбыр қуат аймағында жұмыс атқару кезінде бабына ену процесі аяқталған соң пайда болады. Жұмыс басталар алдындағы күш-қуаттың анаэробтық кездерінің басымдылығы; 3. Функциялар күшеюінің тепе-теңсіздігі; 4. Бұлшық еттердің әр түрлі жұмыс кезіндегі бабына ену бағамының өзіне тәндігі; 5. Бабына енудің шапшаңдығы жұмыстың қарқындылығы мен оның машықтанған дәрежесіне байланысты болады. Ол оттегін пайдалану деңгейін бірқалыпты ұстаумен сипатталады. Сөйтіп, ол нақтылы тұрақты және тұрақсыз болып екі түрге бөлінеді. Нақтылы күй оттегінің сұранысы мен оның пайдаланылуы тепе-тең болуымен сипатталады. Жұмысты тотығу процестерімен қамтамасыз ету үшін оттегін пайдалану қажет. Бұл күйде қимыл және вегетативтік жүйелер қызметінің үйлесімі байқалады. Сүт қышқылы шамалы мөлшерде шоғырланады. Сілтілі қышқыл күйінің реакциясы өзгермейді.Нақтылы тұрақты болып көрінетін күй оттегін пайдалану тұрақтылығымен сипатталады. Алайда, оттегінің сұранысы оттегіні пайдалануға қарағанда анағұрлым жоғары болады да оттегінің қажеттілігі артады.Оттегінің қарызы бұлшық ет қызметіндегі пайда болған алмасу өнімдерінің тотығу үшін қажет оттегі мөлшерімен өлшенеді. Жүректің соғу жиілігі 180-200 соғ\мин, қан айналымының минөттік көлемі 25-35л, тыныс алудың минөттік көлемі 120-140л-ге жетіп, вегетативтік жүйе қызметі шегінде болады. Бұларға қарамастан ағзада сүт қышқылы жиналып, сілтілі қышқылы ph төмендейді де, энергия өнімдерінің анағұрлым бөлігі анаэробты жолмен өтеді.Бұл кезде тер бөлінуі күшейе түседі. Екінші тыныс алудың пайда болуына жұмыс қарқындылығының төмендеуі мен өкпе желдеткішінің еріксіз кеңеюі ықпал жасайды. Дегенмен, бұлардың ешөайсысын, не жаттығуға, не жарысқа ұсынуға болмайды. Спортшы қанша машықтанған болса, өлі нүктенің пайда болу мүмкіндігі соншалықты аз болады.2. Спорттық жаттығулардың және қимылдардың жіктелуінің биохимиялық құрылымның қызмет жағдайына бейімделу спорт түрлерінің жіктелуі.Қимыл дағдысы қалыптасуы қимыл сапалары қалыптасуымен бір уақытта жүреді. Қимыл сапасының дамуы әртүрлі жүйелердің қайта құрылуы нәтижесінде өтеді, бірақ әртүрлі сапалардың дамуы кезінде белгілі бір жүйелерде басымдылық айқын байқалады. Бұлшық еттің өсуі мен күштің дамуы бірге жүреді. Жүйке бұлшық ет аппараты нәзіктігінің өсуі шапшаң жаттығулар жасауға мүмкіндік береді. Төзімділік кардиореспираторлары жүйенің дамуымен артады.Статикалық бұлшық ет күші барынша зорланумен сипатталып, изометриялық жарылуда бұлшық етті дамытуы мүмкін. Бұлшық еттің орасан зор қуатты күші лабораториялық жағдайда жүйкеге немесе бұлшық етке барлық бұлшық ет талшықтарын қоздыратын тоқпен әсер еткендей ерекше күшпен анықталады.

Тапсырмалар:

1. Дене жаттығуларының энергетикалық сипаттамасы

2. Жүйке бұлшық ет аппараты нәзіктігінің өсуі шапшаң жаттығулар жасауға қандай мүмкіндік береді?

Әдістемелік нұсқау.Тапсырманы орындағанда оқулық материалдарын пайдаланған жөн.

Бақылау сұрақтары:

1. Жұмыс басталар алдындағы күш-қуаттың анаэробтық кездерінің басымдылығы?

2. Бұлшық еттердің әр түрлі жұмыс кезіндегі бабына ену процесі?

3. Екінші тыныс алудың пайда болуына жұмыс қарқындылығының төмендеуі мен өкпе желдеткішінің еріксіз кеңеюі ықпалы?

2-тәжірибелік сабақ

тақырыбы: Тыныштық күйдегі шыныққан және шынықпаған ағзалардың физиологиялық көрсеткіштері

Мақсаты:Тыныштық күйдегі шыныққан және шынықпаған ағзалардың физиологиялық айырмашылықтарын анықтау

Теориялық түсінік: 1. Спорттық машықтанудың және жаттығуды дамытудың физиологиялық принциптері.

Спорттық машықтану дегеніміз – жалпы және арнайы жұмыс қабілеттілігін арттыруға бағытталған педагогикалық процесс. Физиологиялық көзқарас бойынша спорттық жаттығу – физикалық сапаның морфологиялық және функционалды ығысулардың жетілуі мен дамуы. Сондай-ақ, бұлшық ет қызметіндегі қимыл әрекеттері шартты және шартсыз рефлекстердің негізінде қалыптасатын процесс. Педагогикалық және биологиялық қағидаларға – белсенділік, дәйектілік, беріктік, көрнекілік және жүйелілік жатады. Биологиялық қағидалар – қайталау, машықтық, жүктемені біртіндеп барынша көтеру, үздіксіздік пен циклдік, арнайы және жалпы дайындық.

2. Көп жылдық дайындықтың және оның жеке кезеңдерінің ұзақ уақытты бейімделу қалыптасуының процесі ретінде физиологиялық негіздеу.

Жаттығу циклдері үш кезеңге бөлінеді: І. Дайындық кезеңі – бұл екі сатыдан тұрады: 1\ физикалық сапалар мен қимыл дағдыланып дамуын жалпы физикалық дайындықтың негізгі міндеті деп санаймыз. 2\ таңдап алған спорттың түрінде қимылдардың әрекеті мен тәсілін одан әрі спорттық бапқа жетілдіру міндеті. Дайындық кезең спортшының машықтанған деңгейіне, жекелей ерекшеліктеріне және басқа факторларға байланысты 3-4 айға созылады.

ІІ. Жарыс кезеңінде спортшылардың жарысқа қатысуына байланысты жаттығу мен дем алу тәртібі жаттығудың деңгейін көтеруге және спорттық бапты ұстап тұруға бағынады. Бұл кезең 4-5 ай уақытты қамтиды.

ІІІ. Өтпелі кезең. Бұл – жарысқа қатысу тоқтаған соң басталады. Жаттығу жүктемелері төмендейді. Бұл кезде белсенді дем алу қажет, оның ұзақтығы 28-42 күнге тең. Спорттың түріне қарай жаттығу циклі әртүрлі уақытта өтеді. Күнделікті жаттығу екі оң тиімділікке алып келеді: 1\ ағзаның функционалды мүмкіндіктері өседі яғни физиологиялық резервтері көбейеді. Ол максималді жүктеме кезінде байқалады. Максималды анаэробты қуатпен максималды анаэробты сыйымдылықтың ұлғаюы ағзаның анаэробты жұмысқа бейімделуін айқын сыйпаттайды. Оттегінің максималды қажеттілігі көбейген кезде аэробты жұмысқа бейімделеді. 2\ бұлшық еттің үнемділігі өсетін болса, оның тиімділігі артады. Машықтанған спортшыларда стандартты жүктеме орындағанда жүректің соғуы, тыныс жиілігі, тыныстың минөттік көлемі жоғарғы деңгейіне жетпейді. Физикалық машықтанған бұлшық еттердің массасы артады да, оның жұмыстық гипертрофиясы дамиды. Бұлшық ет гипертрофиясы саркоплазматикалық және миофибриллярлық болып екі тике бөлінеді. Бірінші типте саркоплазма көлемі біркелкі арта түседі де, мотохондрия сандары өсіп, қылтамыр саны көбейеді. Бұл типтегі гипертрофия төзімділік артады да, күш шамалы өзгереді.

3. Жоғары температура және ылғалды ауа жағдайындағы спорттық жұмыс қабілеттілік. Жылуға бейімделудің физиологиялық сипаттамасы. Салқын сумен шынығудың ағзаға әсерін физиологиялық негіздеу.

Спорттық жаттығу спорттық баптың, белгілі бір уақытта жоғары нәтижелерге жету қажеттілігінің есебімен құрылады. Спорттық бап-бұл ағзаның үдемелі нәтижеге жетуіне оңтайлы дайындығы ретінде сол адамдар үшін физиологиялық қимыл жүйелері қызметтерінің даму деңгейін қамтамасыз етуге себепші болады. Спорттық бап 2-3 айдан 5 айға дейін ұсталып тұрады. Жаттығу процестің тиімділігіне байланысты ағзаның машыққандық деңгейі төмен, орташа және жоғары болуы мүмкін. Машықтанған деңгейі ағзадағы морфофункционалды өзгерістерге байланысты физиологиялық, дәрігерлік және педагогикалық әдістермен зерттеледі. Көрсеткіштерді физиологиялық тыныштық күйде, стандартты және үдемелі жүктеме кезінде анықтайды.

4. Қоршаған ортаның төменгі температура жағдайындағы спорттық жұмыс қабілеттілік. Осы жағдайлардағы ғаза қызметінің өзгерістері. Температура өзгерістеріне бейімделу.

Тыныш күйдегі машықтанғандық көрсеткіштері: 1\ машықтанған жануарлардың салмағы өседі, жүйке процестерінің қозғалысы мен төзімділікке жаттығудағы теңдігі артады. 2\ сүйек жуандайды, бұлшық ет өседі, энергия, қылтамырлар және митохондриялар көбейеді, физикалық сапа артады. 3\ тыныс бұлшық еттері дамиды, өкпенің статикалы көлемі мен сыйымдылығы ұлғаяды, оттегіні пайдалану коэффициенті өседі. 4\ жүрек-тамыр жүйесінде жүректің үлкейіп кетуінің бір түрлі – синус ырғақты қимылдың бұзылуы байқалады. 5\ эритроциттердің көбеюі есебінен қанның айналыс көлемі мен оттектік сыйымдылығы артады.

Ағзаның машықтанған деңгейі жаттығу процесінің деңгейіне байланысты төмен, орта және жоғары болады. Ағзаның машықтанғандық деңгейі морфофункционалды өзгерістерге байланысты болып, физиологиялық, дәрігерлік және педагогикалық әдістермен зерттеледі. Оның көрсеткіштері физиологиялық тыныштық күйде, стандартты және максималді жүктеме кезінде айқындалады.

Тапсырмалар:

1.Жылуға бейімделудің физиологиялықсипаттамасы

2. Салқын сумен шынығудың ағзаға әсерін физиологиялық негіздеу.

3.Көп жылдық дайындықтың физиологиялық негізі

Әдістемелік нұсқау.Тапсырманы орындағанда оқулық материалдарын пайдаланған жөн.

Бақылау сұрақтары:

1. Спорттық машықтану дегеніміз не?

2.Жаттығу кезеңдерң неше циклге бөлінеді?

3.Жоғарғы температурада шынығудың адам ағзасына тигізетін әсері қандай?

4.?

3-тәжірибелік сабақ

тақырыбы: Жеңіл атлетикамен шұғылданудың физиологиялық көрсеткіштерге әсерін бағалау.

Мақсаты:Жеңіл атлетка жаттығуларының түрлері мен техникалық қарапйымдылығын, аэробтық мүмкіндігін анықтайтын көрсеткіштерді оқып үйрену.

Теориялық түсінік:

Жеңіл атлетика циклдік (айналымдық) спорт түріне жатады, оның құрамына жүру, жүгіру, секіру, лақтыру және көпсайыс сияқты осы спорттың әртүрлі жаттығулары кіреді. Спорттың басқа да айналымдық түрлері сияқты жеңіл атлетикамен айналысу адам ағзасына тигізетін жан- жақты әсерімен сипатталынады.

Ол бұлшық еттердің жан – жақты дамуына ықпал етіп, жүрек қан – тамырларын, тыныс алу және жүйке жүйесін, тірек- қозғалыс аппаратын жаттықтырып, нығайта түседі, зат алмасу деңгейін арттырады. Сонымене қатар жеңіл атлеика жаттығулары күштілікті, шапшаңдықты, төзімділікті дамытып, буындардың қозғалысын жақсартады, ағзаның шынығуына оң әсерін тигізді. Жеңіл атлетиканың негізі адамның табиғи қозғалыстары болып табылады. Жеңіл атлетиканың кең танымал болып, бұқаралық сипат алуы жеңіл атлетика жаттығуларының әртүрлі болуымен оңай орындалуымен, техникалық қарапайымдылығымен түсіндіріледі. Оған қоса жүктеме мөлшерін оңай өзгертіп , жаттығуларды жылдың кез – келген уақытында спорт алаңын іздемей, табиғи жағдайда өткізу мүмкіндігінде атап өткен жөн.

Ашық таза ауада өткізілуімен байланысты жеңіл атлетика жаттығуларының сауықтыру қасиеті күшейе түседі.

Жеңіл атлетика жүгіру – айналымдық спорт түрлерінің түрі. Ол- табиғи локомоция, жаяу жүрудің ерекшелігі, жалғыз тірек саты мен ұшу сатысының ауысып отыруы арқылы қалыптасады.

Жеңіл атлетикалық жүгірумен айналысу кезінде, спортшының жүгіріп өтетін арақашықтығына қарай, ағзада болатын физиологиялық өзгерістерде өзгеріп отырады. Қашықтық ұзарған сайын ағзаның жұмыс істеу қуаты, яғни уақыт бірлігіне жұмсалатын жұмыс мөлшері азаяды. Жұмыс бұлшық еттердің жиырылу нәтижесінде олардың жиілігі мен амплитудасына байланысты атқарылады. Қадамның жиілігіне , олардың ұзындығына , тіреніштен итерілу күшінің шамасына байланысты қуат көлемі де өзгеріп отырады. Аталған көрсеткіштер тұрақты сипатта болатындықтан , жеңіл атлетикалық жүгірістің қуат мөлшері жүгіру жылдамдығына байланыты, яғни қадам қзындығын олардың жиілігіне көбейту арқылы анықталатын дене күш жаттығудың түрі болып саналады.

Жүгіру уақыт жұмыстың қуаттылығына тәуелді. Қуатты кей кездері қан мен несеп құрамында аздаған өзгеріс тудыруы мүмкін. Қан құрамында қысқа мерзім ішінде сүт қышқылының көбейгені (70-100 мг %- ға дейін), жалпы айналымдағы қан құрамына қордан шыққан қанның қосылуынан гемоглабиннің пайыздық мөлшерінің және қант мөлшерінің аздап көбейгені байқалады. Соңғысының көбейуі физикалық күштің әсерінен емес, сөре алдындағы толқудың әсерініен туындайды. Зәр құрамында ақуыз іздері байқалуы мүмкін. Мәреге жеткеннен жүрек соғуының жиілігі (ЖСЖ) 150-170 – ке дейін жетуі және одан да көп болуы мүмкін , артериялық қан қысымы 150-180 милиметр сынап бағанасына дейін көтеріледі.

Аса жоғарғы қуатты жұмыстың басты қоры жасушалық және ұлпалық деңгейде жатыр. Бұлшық ет талшықтары мен монтонейрондағы зат алмасуының ерекшеліктері креатинфосфат пен гликолиздің есебінен АҮФ ресинтезінің жоғарғы жылдамдығы, бұлшық еттегі (миоглобин) оттегі қорын толықтай пайдалану және қышқыл жаққа ығысқан ортаның өзінде бұлшық ет талшықтарының жиырылуы процесін қамтамасыз ететін фермент тер құрамының жол- жөнекей өзгеруі машықтанған спринтер ұлпаларын спортпен айналыспайтын адамның ұлпаларымен салыстырғанда басты айырмашылықтары болып табылады. Жоғарғы спорттық нәтижелерге жетуде жүйке медиаторларының қатысуымен синапстарда өтетін құбылыстарды айтуға болады. Жүйкеден бұлшық етке нақты керекті бағытта керекті бағытта әрі жылдам суы, толық және шапшаң жиырылуы басты рөл атқарады.

Әдістемелік нұсқау.Тапсырманы орындағанда оқулық материалдарын пайдаланған жөн.

Тапсырмалар:

1. Жеңіл атлеттердің жұмыстарының қуаттылығын сипаттаныз

2. Ұзақ қашықтыққа жүгірудің қуатпен қамтамасыз етілуі

3. Жоғары білікті жеңіл атлеттердің морфо-функционалды ерекшеліктерін сипатта.

Бақылау сұрақтары:

1. Неліктен жеңіл атлетика айналымдық спорт түріне жатқызылады?

2. Ұзақ қашықтыққа жүгірудің қан айналу жүйесіне ықпалы қандай?

3. Қысқа қашықтыққа жүгірудің қызметтік қорлары қандай?

4. Стайерлерде басқа спорттың түрлерімен шұғылданатын спортшылармен салыстырғанда қанның оттектік сиымдылығы көп болғанын немен түсіндіруге болады?

4-тәжірибелік сабақ

тақырыбы: Баскетболмен шұғылданудың физиологиялық көрсеткіштерге әсері

Мақсаты:Баскетболмен айналысатын спортшылар физиологиясындағы ерекшеліктерді байқау

Теориялық түсінік: Спорт ойындарын физиологиялық сипаттау құбылмалы қуатты жұмысқа жатады. Ойынның арасында барынша жоғары, соған тете және үлкен қуат байқалуы мүмкін. Спорттың бұл түрі үшін шапшаңдықтың, секірудің, жалпы төзімділікпен мәре жылдамдығының үлкен маңызы бар. Ойындардағы негізгі қимылдарды алдын ала түзуге болмайды, әріберіден кейін тәсілдің өзі ойын кезінде өзгеруі ықтимал. Осы кезде ойындар спорттың жекелей түрлеріне жақындайды. Қимыл белсенділігі мен тәсілді қайта құру – ақпаратты тез істеп шығару, жүйке процестерінің ширақтылығын талап етеді. Бұл – сезім мүшелерінің қимыл реакцияларын жақсартып, олардың жасырын уақытын қысқартады. Қимылдық әдеттер әртүрлі болуы керек. Олардың элементтерінен жағдайға сәйкес қимыл актілері қалыптасады. Барлық спорт ойындары аралас типті қимылдық күш қимылымен сипатталады. Спорт ойындары күштің, шапшаңдық, икемділіктің және арнайы төзімділіктің дамуына мүмкіндік жасайды. Көру, есту, кіре - беріс және қозғалыс сезім мүшелеріне жоғары талап қойылады. Сондай-ық құбылмалы қуат пен үзіліс мүмкіндіктері де қалыпқа келу процестеріне үлкен талап қояды. Бірқатар ойындарда жұмыстың үлкен қарқындылығына байланысты ойыншыларды алмастыруға бір минөттік үзіліс беріледі. Бұл кезде жүректің соғу жиілігі қалай өзгерсе, тыныс жүйесі де солай өзгереді. Оттегіні пайдалану 4,0-4,5 л\мин, оттегінің қарызы 7-8 л, қан айналымының минөттік көлемі 20-25 л\мин болады. Тердің бөлінуі байқалады.

Әдістемелік нұсқау.Тапсырманы орындағанда оқулық материалдарын пайдаланған жөн.

Тапсырмалар:

1. Баскетбол ойнына қойылатын негізгі талаптар

2.Баскетболшылар физиологиясыдағы өзгерістер

3. Баскетбол ойнының техникасы

Бақылау сұрақтары:

1.Баскетбол ойнының өзіндік ерекшелігі?

2. Ойын кезінде баскетболшылардың қай мүшесіне коп күш түсіріледі?

3. Баскетбол ойнымен айналысу кезінде спортшылардығ қандай қасиеттері қалыптасады ?

5-тәжірибелік сабақ

тақырыбы:Волейболмен шұғылданудың физиологиялық көрсеткіштерге әсері

Мақсаты: Волейбол ойнының ерекшелігімен таныса отырып, оның спортшы ағзасына тигізетін әсерін бақылау

Теориялық түсінік:

Волейбол ойыны аумағы 9×18м алаңда өткізіледі. Ортадағы сызық алаңды екіге бөліп тұрады. Ортаңғы сызықтың үстіне екі бағанға керілген волейбол торы орантылады. Тордың биіктігі ойыншылардың жасына немесе ұл не қыздар командасы болып ойнауына қарай әртүрлі болады. Жасөспірім ер балаларға арналған тордың биіктігі-220см, қыздар үшін 210см болады. Ойынға әрқайсысында 6 ойыншысы бар екі команда қатысады. Әр команданың ойыншылары өз алаңына ораналасады. Ойынға диаметрі 65-68см, салмағы 250г-дық доп пайдаланылады. Бір команданың ойыншылары допқа үштен артық қол тигізуіне болмайды. Осыдан кейін доп тордан асырылуға тиіс. Сондай-ақ бір ойыншы допқа қатарынан екі рет қолын тигізуіне рұқсат етілмейді . Ойынның барысында доп қай алаңға түссе, сол командада осы жолы ұпайдан ұтылған болып есептеледі. Допты ойынға қосу құқына ие болған қарсыластары сағат тілі бағытымен қозғалып, орын ауыстырады. Ойын осылайша жалғаса береді. Арнайы спорт мектептері мен дене тәрбиесі мәдениетінің болашақ мамандарын даярлайтын оқу орындары оқушыларын волейбол спорт ойынының қыр-сырына қанықтыру-өте күрделі процесс. Олар: Волейбол ойыншысына тән дене құрылысы, күш-қуаты және ұжымдықәрекетке бейімдігі бар жаттығулар таңдау; Әрбір жаттығушыларға тән психологиялық ерекшеліктерді үнемі назарда ұстау;10-20 жас аралығындағылардың өсуі мен анатомиялық –физиологиялық құрылымын зерделі тексеру; Болашақ волейбол спорт ойынын жете меңгерушілерге қойылатын арнайы талаптарды үнемі басшылыққа алу қажеттігі; Жаттығушылардың ойын барысындағы атқартын функцияларын алдын- ала белгілеу; Жаттығу жүйесін алдын-ала жоспарлай отырып оның нәтижесін талдау; Алдағы болатын спорт жарыстарының мақсаты мен міндетін ойыншылар мен бірлесе отырып талқылау; Жаттығушыларды үнемі дәрігерлік байқаудан өткізіп, оларға берілетін жүктемелердің организм мүмкіншілігіне үйлесімділік табуын қадағалау; Жарыс-жаттығу кезеңі мен демалу және ширақ мерзімдері арасындағы органикалық бірлестіктің мерзімін белгілеу.

Әдістемелік нұсқау.Тапсырманы орындағанда оқулық материалдарын пайдаланған жөн.

Тапсырмалар:

1. Жаттықтырушылардың ойын барысындағы атқаратын функциясы

2. Волейбол ойынын жете меңгерушілерге қойылатын талаптар

3. Волейбол ойнының тактикасы

Бақылау сұрақтары:

1.Волейболмен айнылысушы спортшылардың ағзасындағы анатомиялық және физиологиялық ерекшелік қандай?

2. Жарыс-жаттығу кезеңі мен демалу және ширақ мерзімдері арасындағы органикалық бірлестіктің мерзімі қалай белгіленеді?

3. Ойын барысында негізгі күш қай спортшыға түседі?

6-тәжірибелік сабақ

тақырыбы: Футбол тебудің физиологиялық көрсеткіштерге әсері

Мақсаты:Футбол ойнының өзіндік ерекшелігі мен споршы физиологиясына тигізетін әсерін зерттеу

Теориялық түсінік:

Футбол ойыны адамдарды дене жақтан жан-жақтылы шынықтырып, жылдамдық, күш, төзімділік, икемділік, ептілік жақтарынан да, қайсар, зерек, қағылез, мойымас қасиетпен жұдырықтай жұмылып селбесетін коллективизімдік рухты жетілдіру жағынан да зор маңызға ие. Ал осы футбол ойынының негізгі техникасына келсек: доп тебу, доп алып жүру, пас алу техникасы, допты тосқауылдай таласу, доп сүзу, допты тоқтату қатарлы көптеген техникалары бар. осы техникаларды меңгерген кез-келген футболшының техникалық дайындығын жоғары деңгейде деп айтуға болады. Техникалық дайындық дегеніміз - жарыс жаттығуларын орындауды жоғары деңгейде меңгеру үрдісі. Оның негізгі міндеті - спорт түріндегі негізгі қозғалысты шеберлікпен меңгеру, дағдылану. Футбол–атлетикалық ойын, жылдамдылықты, ептілікті, төзімділікті, шыдамдылықты, күшті және секіргіштікті дамытады. Ойында футболшы жұмыстың ең жоғары жүктемесін орындайды, адамның функциялық жоғары деңгейдегі мүмкіншілік қабілеттін, адамгершілік - жігерлі сапаларын тәрбиелейді.Футбол ойынының техникасын меңгеру және дағдылану оны жарыстарда жаттығуларда қолдана білуі өте маңызды. Оны меңгеру, дағдылану, игеру әрбір жас футболшының дене қуаты дайындығына, жас ерекшеліктері мен морфо-функциялық, психологиялық ерекшеліктеріне байланысты болатындығын әр кез естен шығармағанымыз дұрыс.

Әдістемелік нұсқау.Тапсырманы орындағанда оқулық материалдарын пайдаланған жөн.

Тапсырмалар:

1.Футбол ойнының шығу тарихы, зерттеу әдісі

2. Футбол ойнының тактикасы мен қойылатын ережелер

3. Футбол ойыншыларының басқа спортшылардан айырмашылығы

Бақылау сұрақтары:

1. Футбол ойнының негігі техникасы қандай?

2. Футбол командасының құрамы мен ойын уақытының мерзімі?

3. Футбол ойнына спортщылады қандай физиологиялық көрсеткіштері бойынша таңдап алынады?

7-тәжірибелік сабақ

тақырыбы: Гимнастика және армрестлинг бойынша оқыту–тәрбиелеу сабақтарының физиологиялық көрсеткіштерге әсері

Мақсаты:Гимнастиканың түрлері мен олардың физикалық сипаттамасын оөып үйрену

Теориялық түсінік:

Гимнастиканы күрделі – үйлесімділік жəне күрделі – техникалық спорттың түріне жатқызады.

Әдістемелік нұсқау.Тапсырманы орындағанда оқулық материалдарын пайдаланған жөн.

Тапсырмалар:

1. Гимнастиканың түрлері және олардың айырмашылығы

2. Гимнастика жаттығуларының орындалу ережесі

3. Жаттығуларды жоғарғы сапалы түрде орындау үшін спортшыға қойылатын талаптар.

Бақылау сұрақтары:

1.Спорттық гимнастиканың көоркем гимнастикадан айырмашылығы ?

2. Әйелдер гимнастикасының ерекшелігі

3. Иілгіштікті дамыту бағытында тұрақты жасалатыг жаттығу түрлері қандай ?

8-тәжірибелік сабақ

тақырыбы: Күреспен шұғылданудың физиологиялық көрсеткіштерге әсерін бағалау

Мақсаты:Күрес спортының ерекшелігі мен оның спортшы ағзасындағы маңызын оқып үйрену

Теориялық түсінік

Күрес – бұл өзіндік күшпен кезектесетін динамикалық жылдам жұмыс. Бұл күшті, шапшаңдықты, икемділікті және арнайы төзімділікті дамытатын спорттың бір түрі болып саналады. Проприорецепторлардың сезімталдығы жоғары. Айқас кезінде тыныс ырғағы тұрақты болмай, күшенгенде тежеледі. Оттегінің барынша қажеттілігі 4,6 л\мин. Жүректің соғу жиілігі 170-200 со\мин-ке жетеді.

Сайысу қимыл үйлестігінің күрделілігімен сипатталады. Бұлшық ет жылдам динамикалық жұмысты орындайды, бірақ денені ұстап тұру статикалық күш салуды қажет етеді. Сайыс кезінде бетіне киген қорғаныс пердесі тыныс алуды едәуір тежейді. Оттегінің барынша қажеттілігі – 4,2 л\мин. Жүректің соғу жиілігі жаттығу кезінде 120-150 соғ\мин болса, жарыс кездерінде 190-195 соғ\мин-ке жетеді. Киім жылу алмасуын қиындатады.

Әдістемелік нұсқау. Тапсырманы орындағанда оқулық материалдарын пайдаланған жөн.

Тапсырмалар:

1. Күрес спортының техникасы мен ережесі

2. Күрес кезіндегі спортшының жүрек соғу жиілігі

3. Күресшілер физиологиясы

Бақылау сұрақтары:

1. Күрес қанлдай спорт түріне жатады?

2. Күрес спорттық түрімен айналысу барысында спортшыда қандай физиологиялық ерекшелік дамып жетіледі?

3. Күрес кзіндегі тыныс алу ырғағы қалай өзгеріп отырады?

8.Пәнді оқытудың әдістемелік нұсқауы

«Дене шынықтыру және спорт түрлерінің физиологиялық негіздері» саласы бойынша мамандар дайындау үшін, дене жүктемелер орындалу кезінде адам ағзасының жұмыс істеу ерекшеліктері жөнінде іргелі көзқарастар туралы жан-жақты терең біліп және жете түсіну болашақ мамандарға бірқатар талап қойлады. Қазіргі күнгі спорт түрлі техникалық тәсілдерді игеруді, спортшы ағзасына әртүрлі, кей кездері қарама-қайшы талап қоятын, арнайы тігілген киімдер мен аяқ-киім-дер киюді және құралдарды, жабдықтардың болуын талап ететін, түрлі жарысу әрекеттерінің жиынтығы болып табылады.

Спорт физиологиясының мақсаттарының бірі – ағзаның жеке жүйелері және ағзаның тұтастай әртүрлі спорттық әрекеттерді орындау барысында физиологиялық реакияларына сипаттама беру.

Осы ғылымның тағы бір маңызды мақсаттарының бірі –дене шынықтырумен жүйелі айналысудың нәтижесінде денсаулық күйі мен ағзаның мүмкіндіктерін жақсарту, олардың тиімді жақтарына сипаттама беру болып табылады.

Спрот түрлерінің өте көп болуына байланысты, талдау жасау үшін спорттың ең кең тараған түрлері іріктелініп алынады. Спорттың айналымдық (циклдік), бейайналымдық (ациклдік) және аралас (ахуалдық, ситуациялық) түрлерінің ағза жүйесіне тигізетін физиологиялық әсерлері жеке талданды.

Спорттың айналымдық (циклдік), бейайналымдық (ациклдік) және аралас (ахуалдық, ситуациялық) түрлерінің ағзаның физиологиялық жүйелеріне тигізетін әсерлері жеке талданып, қарастырылынды.

Әртүрлі қуатты дене-күш жұмыстардың әрекеттеріне талдау жасалынып, сонымен қатар жас ерекшеліктерінің ықпалы да талданады.

Оған қоса нақты, спорттың бір түрінің өкілінің жоғары жетістіктерге жетуіне мүмкіншілік беруде спортшының ағзасының қызметтік (функционалдық) күйіне түрлі жүйелерінің (қан айналу, тыныс алу, жүйке және т.б) құрлымдық (морфологиялық), дене-бітімдік сипаттарының тигізетін әсерлері талданып, сарапталынады.

Дене жұмысының күш қуатының деңгейлері әртүрлі энергия жолдарымен жүзеге асатынымен байланысты, физиологиялық жүйелердің рөлдері де өзгереді. Сол себептен спорт түрлерінің физиологиялық құбылыстарына әсерін талдау кезде, түрлі қуатпен орындалатын жаттығулар жеке талданады.

Практикалық сабақтардың негізігі міндеттері: студенттердің тірі объектілермен, сызбалармен, таблицалармен, муляждармен жұмыс жасай отырып, өзіндік жұмыстарды одан әр дамыту болып табылады.

Практикалық сабақтарды оқу үрдісінде қолдану оқудың сапасын арттырып қана қоймай, танымдылық қабілетін дамытуды қалыптастырады. Сабақта алған мәліметтер курстың теориялық материалдарын кеңінен игеріп, одан әрі мектепте өткізілетін педагогикалық тәжірибелереде қолдануға зор мүмкіндік туғызады.

БӨЖ мақсаты бүтін организм, жүйелердің және мүшелердің құрылысындағы морфологиялық заңдылықтар, анағұрлым маңызды ішкі мүшелердің, тірек қимыл мүшелерінің, жүйке және ішкі эндкринді бездердің анатомиялық құрылысы туралы білім алып, оны қорытып, бекіту. Студенттердің негізгі және қосымша әдебиеттермен жұмыс жасай алатындығына көз жеткізу. Дәріс және практикалық сабақтардан алған білміді талдап, қорытынды жасай білугк үйрету.

БӨЖ сабақтарына дайындалу барысында негізгі және қосымша әдебиеттермен қатар, кезекті басылымдарға шығып отырған жаңа материалдармен толықтырылып отырылуы қажет.

Әдебиеттермен жұмыс жасау дәріс материалдары мен ізденіс жұмыстарының сұрақтары толықтырылып отырылуына септігін тигізеді.

Практикалық жұмыстарды орындау кезінде студенттер «Материалдар мен керекті құрал жабдықтар» бөлімінде көрсетілген объектілермен жұмыс жасайды. Тапсырмалар әдістемелік құралда көрсетілген арнайы форма бойынша орындалады.

Жұмыстың басында:

- Жұмыстың атауы, оның мақсаты және орындалу тәртібі нақты оқылуы қажет;

- Жұмысқа қажетті материалдар мен құрал жабдықтар жеткілікті болуы тиіс,

- Жұмысты жүргізудің негізгі этаптарымен танысу;

- Жұмыс барысында барлық түсініктеме текстер, сұаққа жауап, кестенің толтырылуы жұмыс дәптеріне түсіріледі;

-жасалған жұмыстың нәтижесі талданып, қорытындыланады.

Сабақ соңында студент өзін өзі тексеру сұрақтары мен тапсырмалары арқылы білімін тексеруі қажет. Жұмыс дәптер практикалық сабақтардың қорытынды документі болып саналады. Тапсырмалар мынадай жағдайда ғана орындалда деп есептеледі:

а. Берілген жұмыс туралы теориялық білімі жеткілікті нақты дәрежеде болғанда;

б. Жұмысты жеке орындап, керекті кестелерге түсіріп, қорытынды жасай алғанда.

9. Типтік есептерге, есеп-сызбаларға және зертханалық жұмыстарға, курстық жобаларға арналған әдістемелік нұсқаулар қарастырылымаған;

10. БОӨЖ және БӨЖ тапсырмалары: уйге тапсырмалар жинағы, әр тақырып бойынша өзін бақылау материалдары, ағымдағы ұмыс түрлерін орындауға арналған тапсырмалар, рефераттар және сиымдылығы мен әдебиеттер көрсетілген басқада уй тапсырмалары;

Студенттің өзіндік жұмысы

Өзіндік жұмыс – бұл студенттердің аудиториялық және аудиториядан тыс жеке танымдық қызметіндегі өзіндік тапсырмалары болып қаралады. Студенттің өзіндік жұмысы студенттердің нақты білімдерімен тәжірибелік танымдарының дұрыстығын қадағалайды.

Студенттердің өзіндік жұмысы қосымша материалдарды тиімді үйренуіне және қосымша оқу материалдарын оқып, тануға мүмкіндік береді.

Өзіндік жұмыстың қажеттілігі белгілі аудиториялық сағаттардың шектеуімен емес, көп бөлігінде студенттердің өзіндік ізденістеріне қажеттілігін үйрету және алынған білімдерін шыңдау болып табылады. Сонымен қатар алынған білімді тәжірибемен толықтыра білу.

БӨЖ түрі: Өзіндік жұмыстың тақырыбы «Жоғарғы және төменгі белдеулерінің морфокинезиологиялық сараптамасы»

Өзіндік жұмыстың алғы сөзі А4 форматтағы қолмен жазылған 20-30 беттен тұрады. Өзіндік жұмысты орындау әдістемесі қосымша әдебиеттің 2 пунктінде көрсетілген.

Дайындалған өзіндік жұмыс «Дене шынықтыру және спорт» кафедрасының мамандарына тіркеуге беріліп, содан соң тексеру мақсатында оқытушыға тапсырылуы тиіс.

Өзіндік жұмыстың бағасы оны қорғау нәтижесінде қойылады. Өзіндік жұмыс 2018 жылдың тапсырылуы қажет. Өзіндік жұмыстың ең жоғарғы бағасы -100 балл.

СӨЖ үш түрге бөлінеді:

1. Аудиториялық өзіндік жұмыс

2. Аудиториядан тыс өзіндік жұмыс

3. Студенттердің ғылымиізденістегі жұмыстары

СӨЖ жүргізу формасы әртүрлі. Бұл конспекттермен, оқу пособияларымен, нормативті құқықтық актілермен және есеп жинақтарымен жүргізіледі. Сонымен қатар студенттер талаптарына қарай отырып, қосымша тапсырмалар беруге болады. Тапсырмалар оқытушымен беріледі (бақылау жұмыстары, жеке тапсырмалар, коллоквиумдар), бір бөлігі студенттер таңдалады (реферат, баяндама, тестерді құрастыру). СӨЖ уақытында тапсырылады, берілген тапсырмалар қиын болған жағдайда тапсыру уақыты ұзартылады

БӨЖ тапсырмалары

Спорттық физиология – қолданбалы ғылым

Негізгі әдебиет:1(35-37б)

Қосымша әдебиет: 2(15-17б),3(26-32б)

Гимнастика және армрестлинг бойынша оқыту - тәрбиелеу сабақтарының физиологиялық көрсеткіштерге әсерін бағалау.

Негізгі әдебиет:12(67-72б)

Қосымша әдебиет: 13(34-42б),14(56-59б)

Дене шынықтыруды кәсіби- қолданбалы деңгейде физиологиялық негіздеу.

Негізгі әдебиет:1(35-37б)

Қосымша әдебиет: 2(15-17б),3(26-32б)

Дене тәрбиесі физиологиясының жастық негіздері

Негізгі әдебиет:9(11-17б)

Қосымша әдебиет: 10(34-37б),11(45-49б)

Дене шынықтыру сабағын және бөлімдерін физиологиялық негіздеу: сабақтың кіріспе, негізгі және қорытынды бөлімдері

Негізгі әдебиет:1(35-37б)

Қосымша әдебиет: 2(15-17б),3(26-32б)

Мектепке дейінгі және мектеп жасындағы балаларды денелік тәрбиелеудің физиологиялық ерекшеліктері

Негізгі әдебиет:12(51-53б)

Қосымша әдебиет: 13(18-23б),14(76-79б)

9. Оқу-далалық және өндірістік, дипломалды тәжірибені өткізудің әдістемелік нұсқауы мен есеп документациясының формасы

Бұл пәнде оқу-далалық және өндірістік, дипломалды тәжірибені ұйымдастыру қарастырылмаған

10. Білім алушылардың білім дәрежесін бақылау материалдары мен бағалау (жазба бақылау тапсырмлары, тест тапсырмалары; өздігінен дайындалу сұрақтарының тізімі, емтихан билеттері және т.б.);

PK-1 <qustion>Жалпы гигиена оқулығын кiм қай жылы шығарды?

<variant>1939ж.С.Е.Советов.

<variant>1847ж.Ч.Дарвин;

<variant>1890ж.Ф.Ф.Эрисман;

<variant>1870ж.А.П.Доброслован;

<variant>1810ж.А.В.Левенгук;

<question>Қай жаста ер балалардын орталық жүйке жүйесi өте сезiмтал болады?

<variant>14-15 жаста.

<variant>9-11 жаста;

<variant>7-10 жаста;

<variant>12-13 жаста;

<variant>10-11 жаста;

<question>Жүйкелiк-психикалық жарақаттану қай аурулардың болуына ықпал етедi?

<variant>созылмалы тонзиллит, туберкулез, ревматизм;

<variant>СПИД, рак;

<variant>тұмау;

<variant>көз аурулары;

<variant>денесiнде жаралар болады.

<question>Шамадан тыс толысудан балада қандай ауру байқалады?

<variant>бас ауру, шыдамсыздық, тершең, шөлдейдi, тәбетi ашылады;

<variant>ерiншектiк байқалады, баска ауру бiлiнбейдi;

<variant>көп су iшедi;

<variant>көп тамақ қажет етедi;

<variant>кәдiмгi физиологиялыј процесс.

<question>Адам бұлшық еттерінің жиырылу қабілетін анықтайтын аспап:

<variant>Хронаксиметр

<variant>Спирометр

<variant>Электрокардиограф

<variant>Гемометр

<variant>Сфигмограф

<question>5-6 сыныптарда пайдаланған телесабақтын ұзақтығы қанша минут болуы керек?

<variant>20-25 мин;

<variant>30-35 мин;

<variant>35-40 мин;

<variant>40-45 мин;

<variant>45-50 мин.

<question>Диафильмнiң көрсетiлуi сабақ үстiнде қанша минутқа созылады?

<variant>20-25 мин;

<variant>15-20 мин;

<variant>5-7мин;

<variant>25-30 мин;

<variant>30-35 мин.

<question>I-II сынып оқушылар түс кезiнде қанша сағат ұйықтауы тиiс?

<variant>1,0-1,5 сағ;

<variant>1,5-1,7 сағ;

<variant>1,7-2,0 сағ;

<variant>2-2,1 сағ;

<variant>ұйықтау мiндеттi емес.

<question>Сыныптан тыс жұмыстарға аптасына VIII-X сынып оқушылары үшiн неше сағат бөлiнедi?

<variant>4-5 сағ;

<variant>3-2 сағ;

<variant>2-1 сағ;

<variant>3-4 сағ;

<variant>5-6 сағ.

<question>Үйiрме жұмысы жоғары класс оқушылары үшiн аптасына қанша сағат берiледi?

<variant>50-60 м;

<variant>40-50 м;

<variant>30-40 м;

<variant>20-30 м;

<variant>1-1,5 саг.

<question>Штангистердің өкпесінің тіршілік сыйымдылығы

<variant>4 л

<variant>4,2 л

<variant>4,8 л

<variant>3,5 л

<variant>2,5 л

<question>7 жасар бала тәулiгiне қанша сағат ұйықтауға тиiс?

<variant>10 сағ;

<variant>11 сағ;

<variant>11,5 сағ;

<variant>12 сағ;

<variant>13 сағ.

<question>Таза ауада бала қанша сағат болуы керек?

<variant>3-3,5 сағ;

<variant>6-7 сағ;

<variant>7-8 сағ;

<variant>5-6 сағ;

<variant>2-2,5 сағ.

<question>Үй тапсырмасынан кейiн кешке бастауыш класс оқушысы таза ауада қанша сағат болуы тиiс?

<variant>1,5 сағ

<variant>4-5 сағ;

<variant>3-4 сағ;

<<variant>6-7 сағ;

variant>2-3 сағ;

<question>Еңбек сабағы жоғарғы IX-XI кластар үшiн қанша сағат жүруi тиiс?

<variant>4

<variant>3;

<variant>2

<variant>5;

<variant>6.

<question>Бойдың өсуi ер балаларда қанша жаста тоқтайды?

<variant>18-19 жаста;

<variant>20-25 жаста;

<variant>25-30 жаста;

<variant>17-18 жаста;

<variant>жасқа қарамай, өсе бередi.

<question>Спорт түрлерінің физиологиясы ненi зерттейдi?

<variant>мүшелердi, iшкi құрылысы мен оның функциясын;

<variant>мүшелердiң сыртқы құрылысын;

<variant> бойдың өсуiн;

<variant>ағза мен сыртқы орта байланысын;

<variant>ағза ауруларын.

<question>Үнемi жаттығумен шұғылданған балада неше айда бұлшық еттерiнiң күшi артады?

<variant>2-3 айда.

<variant>8-9 айда;

<variant>7-8 айда;

<variant>6-7 айда;

<variant>9-10 айда;

<question>Дене шынықтыру пәнiнен дұрыс құрылған сабақ неше бөлiмнен тұрады?

<variant>4:

<variant>8;

<variant>6;

<variant>6:

<variant>2.

<question>Ағзада энергия көзi мен құрылыс материалы болуы үшiн қандай нәрсе керек?

<variant>қоректiк зат;

<variant>О2;

<variant>су;

<variant>ауа;

<variant>СО2.

№2 нұсқа

<question>Ағзаның мүшелер мен ұлпаларының құрамына кiретiн қандай күрделi органикалық заттарды бiлесiң?

<variant>белок;

<variant>су;

<variant>қосылыстар;

<variant>май;

<variant>көмiрсулар,

<question>Өсiмдiк майының құрамында қандай дәрумендер бар?

<variant>Е,К;

<variant>А,В,С;

<variant>А,Д,Е;

<variant> А,В;

<variant>К,Д,В.

<question>Жануарлар майының құрамында қандай дәрумендер бар?

<variant>А,Д,Е.

<variant>В1,В2;

<variant>В12,В6;

<variant>А,В6;

<variant>К,В1;

<question>Адам сусыз неше күн өмiр сүредi?

<variant>3-4 күн;

<variant>35-40 күн

<variant>9-10 күн;

<variant>40-45 күн;

<variant>30-35 күн.

<question>Көбею дәруменi тек өсiмдiкте синтезделетiн қандай дәрумен?

<variant>Е;

<variant>В;

<variant>В2;

<variant>РР;

<variant>А.

<question>Тамақтану режимiнде неше кезең көрсетiледi?

<variant>4;

<variant>5;

<variant>3;

<variant>6;

<variant>8.

<question>Тамақтан улану нешеге бөлiнедi?

<variant>2;

<variant>6;

<variant>4;

<variant>8;

<variant>10.

<question>Сүт неше сағаттан кейiн жарамсыз болады?

<variant>20 сағ;

<variant>22 сағ;

<variant>24 сағ;

<variant>18 сағ;

<variant>16 сағ.

<question>Мектеп үйi шулы, лас орындардан қандай қашықтықта орналасады?

<variant>0,5-1,0км;

<variant>600м;

<variant>800м;

<variant>400;

<variant>2-3км.

<question>Демалыс аймағы мектептен қандай қашықтықта орналасады?

<variant> мектептiң ауласына жақын жерде.

<variant>0,5км;

<variant>400м;

<variant>жақын маңында;

<variant>1 км.

<question>Бұлшық еттердің қозғалыс белсенділігінің төмендеуі:

<variant>Гиподинамия

<variant>Локомоция

<variant>Хронаксия

<variant>Гипердинамия

<variant>Фасция

<question>Ыссы аймақтардағы мектеп iшiлiк жылу қанша градус болу керек?

<variant>14°С.

<variant>20°С;

<variant>18°С;

<variant>16°С;

<variant>30°С;

<question>Адамның қуат шығынын белгілі бір уақыт бірлігіндегі денеге сіңген оттегінің немесе шығарған көмірқышқыл газының мөлшері арқылы есептеу әдісі қалай аталады?

<variant>Жанама калориметрия

<variant>Тікелей калориметрия

<variant>Сфигмография

<variant>Хронаксия

<variant>Гемометрия

<question>Темекiнiң зиянын балаға қанша жастан бастап айтып тәрбиелейдi?

<variant>7 жастан;

<variant>3 жастан;

<variant>1 жастан;

<variant>8 жастан;

<variant>10 жастан.

<question>Нейрон дегенiмiз не?

<variant> жүйке жасушасы.

<variant>қаннын бiр бөлшегi,

<variant>Сүйектi байланыстырушы,

<variant>жүйке бөлшегi,

<variant> ет талшығы;

<question>Адам денесiнде қанша сүйек бар?

<variant>200;

<variant>120;

<variant>150;

<variant>100;

<variant>250.

<question>Адамның мойын омыртқасы нешеу?

<variant>7;

<variant>9;

<variant>8;

<variant>10;

<variant>6.

<question>Бүйректiң салмағы қанша грамм?

<variant>120г;

<variant>180г;

<variant>150г;

<variant>200г;

<variant>100г.

<question>Жүрек денесi неше қабаттан тұрады?

<variant>3;

<variant>5;

<variant>4;

<variant>6;

<variant>2.

<question>Адам жүрегi неше камералы?

<variant>4;

<variant>3;

<variant>2;

<variant>5;

<variant>6.

<question>Тамыр пiшiнiне қарай нешеге бөлiнедi?

<variant>3;

<variant>4;

<variant>2;

<variant>5;

<variant>6.

<question>Қаны көп кеткен адамға алғашқы жәрдем беру үшiн не iстеу керек?

<variant>физиологиялық ерiтiндi құю;

<variant>дәрiгерге көрсету;

<variant>қан құю;

<variant>ұйықтатып тастау;

<variant>Салқын шүберек басу.

<question>Адам миы неше бөлiктен тұрады?

<variant>5;

<variant>6;

<variant>4;

<variant>2;

<variant>3.

<question>Кариоплазма дегенiмiз не?

<variant>ядро шырыны.

<variant>гормон;

<variant>сiлекей;

<variant>ұлпа;

<variant>су.

<question>Бауырдың салмағы қанша кг?

<variant>1,5кг;

<variant>1кг;

<variant>2кг;

<variant>2,5кг;

<variant>3кг.

<question>Қарыннан кейiн қандай iшек орналасқан?

<variant> ұлтабар.

<variant>ұйқы безi;

<variant>тоқ iшек;

<variant>тiк iшек;

<variant> ащы iшек;

<question>Альвеолдар қайда орналасады?

<variant>өкпеде;

<variant>бауырда;

<variant>iшекте;

<variant>бүйректе;

<variant>еттерде.

<question>Кеңiрдек қай мүшелер жүйесiне жатады?

<variant>тыныс алу;

<variant>iшкi мүшелерге;

<variant>ас қорыту;

<variant>зәр шығару;

<variant>көбею мүшесiне.

<question>Қуықтың сыйымдылығы қанша?

<variant>350-500cм3;

<variant>600-800см3;

<variant>250-350см3;

<variant>100-200см3;

<variant>400-600см3.

<question>''Ми рефлекстерi'' деген жұмысты жазып,онда психиканың аса күрделi құбылыстары сыртқы ортаның „серiмен қалыптасады,олар негiзiнен алЈанда орталық жүйке жүйесiнiң рефлекторлық „серлерi болып табылады деп тұжырым жасаған кiм?

<variant> И.П.Павлов;

<variant>И.М.Сеченов;

<variant> Х.Сатпаева;

<variant>Н.Е.Введенский;

<variant>В.И.Цион.

<question>Корти мүшесi қайда орналасқан?

<variant> есту мүшелер жүйесiнде,

<variant> кіру мүшелер жүйесiнде,

<variant>сүйекте,

<variant>тамырда,

<variant>омыртқа жотасында.

<question>Нашарлар құлағының шалғыштығы сыбырлағанды неше метрден естiмейдi?

<variant>1м;

<variant>5м;

<variant>3м;

<variant>2м;

<variant>7м.

<question>Қабылдау, есте сақтау, ойлау, көңiл-күй өзгерiстерi (эмоция) т.б.психикалық процестер барысында байқалатын физиологиялық функциялар өзгерiстерiн объективтi түрде тiркеп зерттейтiн ғылым не деп аталады?

<variant>психофизиология;

<variant>спорт физиологиясы;

<variant>экологиялық физиология;

<variant>жас физиология;

<variant>клиникалық физиология.

<question>Сыртқы секреция бездерiнiң секреттерiнен өзгеше, iшкi секреция бездерiнiң өнiмдерiн не деп атайды?

<variant>гормон;

<variant>сөл;

<variant>қан;

<variant>сұйықтық;

<variant>дұрыс жауап жоқ.

<question>Аралшық бездiң iшкi секрециялық қызметiнiң бұзылуы қандай ауруды тудырады?

<variant>диабет.

<variant>зоб;

<variant>базед;

<variant>лейкопения;

<variant>тетания

<question>Денi сау ер адамның 1мм³ қанында қанша млн эритроцит болады?

<variant>5 млн;

<variant>3 млн;

<variant>4 млн;

<variant>4,5 млн;

<variant>5,5 млн.

<question>Қан жүйесi неден тұрады?

<variant>плазмадан және формалы элементтерден;

<variant>тек плазмадан;

<variant>тек формалы элементтерден;

<variant>тромбоциттерден;

<variant>дұрыс жауап жоқ.

<question>Жүрек циклi неше фазадан тұрады?

<variant>3;

<variant>5;

<variant>4;

<variant>2;

<variant>1.

<question>Адамда тыныштық қалыпта жүрек бiр минутта неше рет жиырылып, босайды?

<variant>65-70 рет;

<variant>70-75 рет;

<variant>60-65 рет;

<variant>68-70 рет;

<variant>60-63 рет.

<question>Сұйық тамақ іштен неше секундта өтедi?

<variant>2-3 сек;

<variant>3-4 сек;

<variant>1-2сек;

<variant>6-7 сек;

<variant>4-5 сек.

<question>Футболистердің өкпесінің тіршілік сыйымдылығы

<variant>4,2 л

<variant>4 л

<variant>4,8 л

<variant>3,5 л

<variant>2,5 л

<question>Адам неше күнге аштыққа шыдайды?

<variant>40-45 күнге;

<variant>30-35 күнге;

<variant>35-40 күнге;

<variant>45-50 күнге;

<variant>25-30 күнге.

<question>Ересек адамға тәулiгiне қанша мл су керек?

<variant>2000-3000 мл;

<variant>1500-2000 мл;

<variant>2500-3500 мл;

<variant>1000-2000 мл;

<variant>500-1000 мл.

<question>Витаминдердiң тамақта жоқ болуы нәтижесiнде туатын ауруды не деп атайды?

<variant>авитаминоз;

<variant>гипервитаминоз;

<variant>поливитаминоз;

<variant>гиповитаминоз;

<variant>антивитаминоз.

<question>Витаминдер ерiгiштiгiне қарай нешеге бөлiнедi?

<variant>2;

<variant>4;

<variant>5;

<variant>6;

<variant>3.

<question>Витамин В1 (тиамин) тамақта жоқ болған жағдайда қандай ауру пайда болады?

<variant>бери-бери ауруы;

<variant>қырқұлақ ауруы;

<variant>рахит ауруы;

<variant>рак ауруы;

<variant>зоб ауруы.

<question>Жасушаны зерттейтiн ғылымды қалай аталады?

<variant>цитология;

<variant>гистология;

<variant>эмбриология;

<variant>физиология;

<variant>психология.

<question>Адамның екi бүйрегiнде неше млн нефрон бар?

<variant>2 млн;

<variant>1 млн;

<variant>4 млн;

<variant>3 млн;

<variant>2,5 млн.

<question>Көлденеңiнен кесiп қарағанда терi негiзгi неше қабаттан тұрады?

<variant>3 қабат;

<variant>4 қабат;

<variant>2 қабат;

<variant>5 қабат;

<variant>6 қабат.

<question>Адам терiсiнiң неше % -тi су, неше %-тi құрғақ қалдық?

<variant>98% су, 2% құрғақ қалдық;

<variant>85% су, 15% құрғақ қалдық;

<variant>90% су, 10% құрғақ қалдық;

<variant>75% су,25 % құрғақ қалдық;

<variant>80% су, 20% құрғақ қалдық.

<question>Өт қай мүшеде жасалады?

<variant>бауырда;

<variant>қарында;

<variant>өкпеде;

<variant>сүйекте;

<variant>iшекте.

<question>Тәулiгiне адамда неше мл өт пайда болады?

<variant>800-1000 мл;

<variant>1000-1500 мл;

<variant>1000-1200 мл;

<variant>1500-2500 мл.

<question>Бiрнеше витаминдердiң жоқ болуынан туған ауруды не деп атайды?

<variant>поливитаминоз;

<variant>гипервитаминоз;

<variant>авитаминоз;

<variant>антивитаминоз;

<variant>гиповитаминоз.

<question>Қан қай мүшеде жасалады?

<variant>сүйек майында;

<variant>ащы iшекте;

<variant>жүректе;

<variant>көк бауырда;

<variant>өкпеде.

<question>Эритроциттер неше күн өмiр сүредi?

<variant>120 күн;

<variant>75 күн;

<variant>150 күн;

<variant>60 күн;

<variant>80 күн.

<question>Қан беретiн адамдарды кiм деп атайды?

<variant>донор;

<variant>қан беруші;

<variant>реципиент;

<variant>қан қабылдаушы;

<variant>дұрыс жауабы жоқ.

<question>Адамның қаны неше топқа бөлiнедi?

<variant>4;

<variant>3;

<variant>2;

<variant>5;

<variant>6.

<question>Қанның бояғыш заты:

<variant>гемоглобин;

<variant>тромбоцит;

<variant>эритроцит;

<variant>лейкоцит;

<variant>дұрыс жауап жоқ.

<question>Балада қай бездiң гармоны жетiспесе, өсу тоқталады?

<variant>гипофиздiң;

<variant>бүйрек үстi бездiң;

<variant>жыныс бездiң;

<variant>қалқанша бездiң;

<variant>қалқан серiк бездiң.

<question>Адам бiр минутта неше рет дем алады?

<variant>16 рет;

<variant>25 рет;

<variant>10 рет;

<variant>20 рет;

<variant>5 рет.

Альвеолдың ауа мен атмосфералық ауа қысымдары арасындағы айырманы не деп атайды?

альвеолдық қысым;

гипоксия;

осмостық қысым;

гиперкапния;

плевралық қысым.

Сiлекей бездерi неше жұп болады?

3 жұп;

4 жұп;

6 жұп;

2 жұп;

5 жұп.

Жүйке жүйесi нешеге бөлiнедi?

3;.

дұрыс жауап жоқ.

Адамнын омыртқа жотасы қанша сүйектен тұрады?

33-34;

36-37;

30-31;

12.

Дені сау адам тәулiгiне неше мл. тер бөледi?

500-600;

600-800;

800-1000;

1200-1500;

300-500.

Сүйек байланысының неше түрi бар?

Қан плазмасында неше %, етте неше % су бар?

90%-76%;

80%-70%;

95%-50%;

85%-80%;

дұрыс жауабы жоқ.

Ересек адамға тәулiгiне неше мл. су керек?
2000-3000 мл;

2500-3500 мл;

1000-2000 мл;

1500-2500 мл;

1500-2000 мл.

Соқыр iшек пен тоқ iшекке тамақ неше сағат бойы ұсталынады?

А) 72 сағат;

В) 75 сағат;

С) 60 сағат;

D) 80 сағат;

Е) 70 сағат.

Асқорыту физиологиясындағы айрықша жаңалыктары үшiн қай ғалымға 1904жылы Халықаралық Нобель сыйлығы берiлдi?
И.П.Павловка;

И.М.Сеченовке;

Н.В.Введенскийге;

Н.А.Миславскийге;

И.Л.Кравковке.

Үзеңгi, балғашык, төс сүйек қай мүшеде орналасқан?

құлақта;

күзде;

аяқта;

қолда;

дұрыс жауабы жоқ.

Лейкоциттердi санау үшiн неше рет сұйылту керек?

10 рет;

5 рет;

8 рет;

6 рет;

1 рет.

Мүшелер, жүйелер және ағза функциясының ұрықтануынан бастап, үлгенге дейiнгi аралықтағы қалыптасу және жетiлу, әлсiздену ерекшелiгiн зерттейтiн ғылым не деп аталады?
жас физиологиясы;

спорт физиологиясы;

әскери физиология;

психофизиология;

еңбек физиологиясы.

Iшкi секреция бездерiн зерттейтiн ғылымды не деп атайды?
эндокринология;

эмбриология;

миология;

остеология;

физиология.

Қалқанша без қайда орналасады және қанша грамм?
мойын аймағында, кеңiрдек алдында, 20-30г;

аралық мида, 4г;

қарын астында, 6г;

орталық мида, 2г;

төстiң арғы жағында, 5г.

Жұлынның көлденең кесiндiсiнен кандай затты көруге болады?

ақ зат сұр затты коршаған;

сұр зат ак затты коршаған;

тек сұр зат болады;

жiпшелерден тұрады;

ганглилерден тұрады.

<question>Вестибуляр аппараты қай талдағышқа жатады?
<variant>есту талдағышы;

<variant>тепе-теңдiк талдағышы;

<variant>иiс сезу талдағышы;

<variant>сипап сезу талдағышы;

<variant>көру талдағышы.

<question>Тiрi ағзадағы ұлпаларды неше топқа бөледi?

<variant>4;

<variant>3;

<variant>2;

<variant>7;

<variant>топқа бөлiнбейдi.

<question>Қара түстi шашы бар адамда қанша тал шаш болады?

<variant>120 000;

<variant>130 000;

<variant>150 000;

<variant>100 000;

<variant>90 000.

<question>Қан тамырлар мен дененi бiр рет неше cекунд iшiнде айналып шығады?
<variant>23 сек;

<variant>20 сек;

<variant>28 сек;

<variant>25 сек;

<variant>30 сек.

<question>Респираторлық вирусты аурулардың аса белгiлiсi қандай ауру?

<variant>тұмау;

<variant>бөртпе;

<variant>сынық;

<variant>қызамық;

<variant>сары ауру.

<question>Ағзаның кейбiр заттарға аса сезiмталдығы не деп аталынады?

<variant>аллергия;

<variant>бронхит;

<variant>пневмония;

<variant> гепатит;

<variant>дизентерия.

<question>Егер консервiленген банка шамалы болса да көтерiлсе, консервi тамаққа мүлдем жарамсыз болады, оны не деп атайды?

<variant>бомбапс.

<variant>шiрiген;

<variant>когерген;

<variant>жарамсыз;

<variant>ашыған;

<question>Маймылдың үлкен ми сыңарлары кыртысын алып тастағанда өзгерiс бола ма? Кандай кабiлетi жойылады?

<variant>ымдау кимылдары жойылады;

<variant>жүгiре алмайды;

<variant>жұта алмайды;

<variant>көзi еш нәрсе көрмейдi;

<variant>естiмейдi.

<question>Ми сыңарынсыз туған баланы калай атайды?

<variant>анэнцефал;

<variant> кортикализациялану

<variant>екiншi сигналдык жүйенiң дамуы;

<variant>текселу;

<variant>компенсаторлык.

<question>Алақан сүйектерi қай жаста қатаяды?

<variant>12 жаста;

<variant>10 жаста;

<variant>14 жаста;

<variant>16 жаста;

<variant>18 жаста.

<question>Шынығудың ең жақсы әдiсi:

<variant>шомылу;

<variant>жүгiру;

<variant>аялдау;

<variant>жай жүру;

<variant>аз жүру.

<question>Антропометрия дегенiмiз:

<variant> өсiп жетiлу корсеткiштердiң алу процесi;

<variant> партаны өлшеу

<variant>сынықты салу;

<variant>көздiң көргiштiгiн байқау;

<variant>жүрiстi анықтап байқау.

<question>Арқа омыртқа қай омыртқа аралығында орналасқан және ол нешеу?

<variant>мойын және сегiзкоз аралығында,саны 12

<variant>мойын және бел омыртқа арасында,саны 12;

<variant>мойын және бел омыртқа арасында,саны 10;

<variant>сегiзкоз және құйымшақ аралығында,саны 12;

<variant>бел және кұйымшақ аралығында,саны 12.

<question>Маңызды қызмет атқаратын, өзiнiң iшiнде жатқан iшкi мүшелердi корғап, iшек-карынға тiрек болатын, кұрсақ қабырғалары мен аяқ бұлшық етiнiң бекiнетiн жерiн не деп атайды?

<variant>жамбас;

<variant>жауырын;

<variant>асық жiлi;

<variant> кәрi жiлiк;

<variant>сегiзкоз.

<guestion>Көкiрек клеткасы жыл мезгiлдерiнiң қай кездерiнде тезiрек өседi?

<variant>жаз және күз кезiнде;

<variant>жаз және көктемде;

<variant>көктем және күзде;

<variant>қыс пен көктемде;

<variant>жыл мезгiлiне қарамай,бiр қалыпты өсе бередi.

<question>Алақан сүйектерi қай жаста қатаяды?

<variant>12 жаста;

<variant>10 жаста;

<variant>14 жаста;

<variant>16 жаста;

<variant>18 жаста.

<question>Торлы қабық көздiң нешiншi қабықшасы?

<variant>3-қабықшасы;

<variant>10-қабықшасы;

<variant>8-қабықшасы;

<variant>5-қабықшасы;

<variant>12-қабықшасы.

<question>Бiр затты анықтап қарағанда iшкi төзу бұлшық еттiң жиырылуы нәтижесiнде көздiң көру осьтерi қаншалықты қашықтығына қарамастан осы затқа күйiседi,оны не деп атайды?

<variant>конвергенция;

<variant>жақыннан көргiштiк;

<variant> алыстан көргiштiк;

<variant>ақшам соқыр;

<variant>көздiң көргiштiгi.

<question>Шынығудың ең жақсы әдiсi:

<variant>шомылу;

<variant>жүгiру;

<variant>аялдау;

<variant>жай жүру;

<variant>аз жүру.

<question>Ұрық жасушаларының,сперматозоидтар мен жұмыртқа жасушаларының

<variant>темекi тартудан;

<variant>алкогольды үнемi қолданудан;

<variant>тамақтың құнарсыздығынан;

<variant>жалаңаш жүруден;

<variant>гигиена сақтамағаннан.

<question>Мектеп оқушыларының беттерiнде безеу неше жаста шығады?

<variant>14-16 жаста;

<variant>11-13 жаста;

<variant>12-14 жаста;

<variant>13-15 жаста;

<variant>10-11жаста.

<question>Құлақ неше бөлiктен тұрады,дабыл жарғағы қай бөлiкте орналасқан?

<variant>Үш бөлiктен,сыртқы құлақ пен ортаңғы құлақ арасында орналасады;

<variant>екi бөлiктен,сыртқы құлақта орналасады;

<variant>төрт бөлiктен,ортаңғы құлақта орналасады;

<variant>екi бөлiктен,сыртқы құлақ пен ортаңғы құлақтар арасында орналасады;

<variant>төрт бөлiктен,iшкi құлақта орналасады.

<question>Кішi мен жиiлiгi әр түрлi көптеген үннен тұратын дыбыстардың ретсiз ұштасуын не деп атайды?

<variant> шу;

<variant>сөз;

<variant>дыбыс;

<variant>жел;

<variant>бұршақ.

<question>Оқушылардың жұмысқа қабiлеттiлiгiнiң дүйсенбiде өзгеруi қанша балл? (М.Н.Шардаков бойынша)

<variant>98 балл;

<variant>92 балл;

<variant>94 балл;

<variant>96 балл;

<variant>90 балл.

<question>Адамның қалыпты көзiнiң толқын ұзындығы қанша мкм жарық сәулелерiн ғана қабылдайды?

<variant>400-800 мкм;

<variant>400-700 мкм;

<variant>300-700 мкм;

<variant>200-800 мкм;

<variant>100-700 мкм.

<question>Жүйке жүйесiнiң функциясының қалыпты болуы үшiн тиаминдi пайдаланады,ол қай дәрумен?

<variant>В_1;

<variant>В_2;

<variant>А;

<variant>С;

<variant>белгiсiз.

<question>Көбею дәруменi Е₁ нелерде синтезделедi?

<variant>өсiмдiктерде;

<variant>саңырауқұлақта;

<variant>жануарларда;

<variant>адамдарда;

<variant>бунақтыденелiлерде.

<question>Ағзадағы минералды заттар құрамы мен мөлшерiне қарай нешеге бөлiнедi?

бөлiнбейдi;

<variant>4-ге бөлiнедi;

<variant>2-ке бөлiнедi;

<variant>6-ға бөлiнедi;

<variant>жауабы жоқ.

<question>Гигиена:

<variant>тарихи ерте басталғанмен,басқаларымен салыстырғанда жас ғылым;

<variant>жас ғылым;

<variant>ертеден қалыптасқан ғылым;

<variant>ғылымға жатпайды,медицина ғылымының бiр саласы;

<variant>дұрыс жауабы жоқ.

<question>Жаңа туған баланың басынын биiктiгi денесiнiң қандай бөлiгiне тең?

<variant>¼;

<variant>1/5;

<variant>1/6;

<variant>1/7;

<variant>1/8.

<question>Жаңа туған баланың қай мүшесi тез өседi?

<variant>аяғы;

<variant>дене тұлғасы;

<variant>басы;

<variant>қасы;

<variant>сүйектерi.

<question>Егер туа бастаған шаршауды жасушалардың әдеттегi жұмыс қабiлетiн қалпына келтiруге кажет тынығумен алмастырмаса,онда ағзада не пайда болады?

<variant>ұйкы;

<variant>жүрек тоқтайды;

<variant>қанның жүрiсi төмендейдi;

<variant>қажиды;

<variant>әлсiрейдi.

<question>Баланың неше жаста морфологиялық және қызмет атқару жағынан оқытуға даяр болады?

<variant>7 жаста;

<variant>6 жаста;

<variant>4 жаста;

<variant>5-6 жаста;

<variant>7,5-8 жаста.

<question>Оқудың алғашқы 2-3 айы оқушыға калай әсер етедi?

<variant>қиын болады;

<variant>бiртiндеп үйренедi;

<variant>тез үйренедi;

<variant>сабаққа барғысы келмейдi;

<variant>дұрыс жауабы жоқ.

<question>Дыбыс пен дауыс шығарудың механизмiн ғалымдар қалай дәлелдедi?

<variant>ғалымдар тарапынан әзiрше ашылған жоқ;

<variant>дәлелдеу киын;

<variant>көмейдi кернеймен салыстырады;

<variant>дыбыс шығаратын материалдардың касиетiн анықтады;

<variant>жауабы жоқ.

<question>Тыныс алу бұлшық еттерiнiң төзiмдiлiгi мен iскерлiгi қыз балалар мен ер балаларда қандай жасқа дейiн улғаяды?

<variant>қыз балаларда 13-14 жасқа дейiн,ер балаларда 17 жасқа дейiн;

<variant>қыз балаларда 15-16 жасқа дейiн,ер балаларда 18 жасқа дейiн;

<variant>қыз балаларда 16-17 жасқа дейiн,ер балаларда 19 жасқа дейiн;

<variant>қыз балаларда 17-18 жасқа дейiн,ер балаларда 20 жасқа дейiн;

<variant>қыз балаларда 19-20 жасқа дейiн,ер балаларда 21 жасқа дейiн;

<question>Бес жасар баланың окпесiнiң минуттық көлемi қанша?

<variant>5800 мл;

<variant>4800 мл;

<variant>6800 мл;

<variant>7800 мл;

<variant>8800 мл.

<question>Өкпенiң тiршiлiк сиымдылығы әрбiр адам 5 см өскен сайын орта есеппен:

<variant>400 мл-ге ұғаяды;

<variant>350 мл-ге ұлғаяды;

<variant>300 мл-ге ұлғаяды;

<variant>450 мл-ге ұлғаяды;

<variant>500 мл-ге ұлғаяды.

<question>Қайтыс болғаннан кейiнгi өкпеде калатын ауа мөлшерi қандай?

<variant>20-24 %;

<variant>26-30 %;

<variant>30-35 %;

<variant>40-45 %;

<question>Сопақша ми бөліміi закымданса, тыныс алу қалай өзгередi?

<variant>адам сирек тыныс алады;

<variant>адам жиi тыныс алады;

<variant>адам өледi;

<variant>адам талып калады;

<variant>дұрыс жауабы жоқ

<question>Антирахиттiк деп аталатын дәрумен кайсысы?

<variant>D;

<variant>Р;

<variant>A;

<variant>Е;

<variant>К.

<question>С витаминiнiн тәулiктiк сұранысы 7 жасар балада кандай?

<variant>35-45 мг;

<variant>15-20 мг;

<variant>20-25 мг;

<variant>30-35 мг;

<variant>10-15 мг.

<question>С витаминi жетiспеген жағдайда балада қандай өзгерiс болады?

<variant>жұқалы аурулардың әрбіреуіне жағдай жасайды;

<variant>жала алыптанады;

<variant>бала өпей ергежейлi болады;

<variant>балаң әсер тепейді;

<variant>дурыс жауабы жок.

<question>Шашты аптасына неше рет жуу керек?

<variant>бiр рет;

<variant>екi рет;

<variant>үш рет;

<variant>күнде жуу керек;

<variant>айына 2 рет.

<question>Эпидермофития дегенiмiз не?

<variant>эпидермистiн паразиттермен ауыруы;

<variant>сүйектiн сыркырауы;

<variant>шаштын паразитi;

<variant>көздiн былшыктануы;

<variant>нашар естушiлiк.

<question>‘’Екi сөз - мiнез-құлык және жоғары жүйке қызметi—сәйкес келедi, бiр ұгымды бiлдiредi’’ деген кай галым?

<variant>И.П.Павлов;

<variant>П.К.Анохин;

<variant>И.А.Булыгин;

<variant>И.А.Ганеев;

<variant>Д.М.Голуб.

<question>Боксерлердің өкпесінің тіршілік сыйымдылығы

<variant>4 л

<variant>4,2 л

<variant>4,8 л

<variant>3,5 л

<variant>2,5 л

<question>Ересек адамға тәулiгiне қанша витамин қажет?

<variant>1-2 грамм;

<variant>0,1-0,5 грамм;

<variant>3-4 грамм;

<variant>5-6 грамм;

<variant>Керегi жок.

<question>75-90 жастагы еркек пен әйелдi кандай шақтағы адам дейдi?

<variant>егде шақ;

<variant>орта жас;

<variant>көп жасаған адам;

<variant>қариялык шақ;

<variant>дұрыс жауабы жоқ.

<question>Адамнын биологиялык жуйелерiнiн сенiмдiлiгiн зерттеуге кай кезде конiл аударыла бастады?

<variant>ХХ гасыр 50 жылдарында;

<variant>ХХ гасыр 60 жылдарында;

<variant>ХХ гасыр 70 жылдарында;

<variant>ХIХ гасыр 50 жылдарында;

<variant>ХIХ гасыр 60 жылдарында.

<question>Адам канында болатын 10 мл тромбинмен қанша адамнын қанын ұйытуга болады?

<variant>100 адамның;

<variant>200 адамның;

<variant>300 адамның;

<variant>400 адамның;

<variant>500 адамның.

<question>Тұкымқуалаушылықты, әсiресе онын қолайсыз түрiн ‘’Мандайға жазылған’’ <variant>болмайды;

<variant>болады;

<variant>шарасыздық деп қарауға бола ма?

<variant>ұзак жылдардан кейiн жойылады;

<variant>жартылай болады;

<variant>белгiсiз.

<question>Ағза мен онын жүйелерiнiн үйлесiмдi әрекетiн резевтегi мүмкiндiктермен қамтамасыз ететiн <variant>физиологиялық процесс катынасымен реттеу денгейiн не деп атайды?

<variant>ағзанын биологиялык жуйесiнiң сенiмдiлiгi;

<variant>шартты рефлекс;

<variant>ағзаның бiртұтастығы;

<variant>шартсыз рефлекс;

<variant>дұрыс жауабы жоқ.

<question>Риккетсиоздар дегенiмiз не?

<variant>бiр топ аурулардын қоздырғыштары;

<variant>өсiмдiк;

<variant>жануар;

<variant>адам;

<variant>микроскоптық жануар.

PK-1

<question>Гельминттер дегенiмiз не?

<variant>әр турлi iшек құрттары;

<variant>өсiмдiктiн туысы;

<variant>құрттар;

<variant>ауру турi;

<variant>жауабы жоқ.

<question>Қоздырушылардың ауру ағзадан сау ағзаға таралуынын неше жолы бар?

<variant>4;

<variant>5;

<variant>6;

<variant>3;

<variant>2.

<question>Инкубациялық дегенiмiз не?

<variant>аурудын жасырын даму кезенi;

<variant>ауыратын кез;

<variant>сауығып кеткеннен кейiнгi кайталап ауыратын ауру;

<variant>қызудын жоғарылауы;

<variant>тiршiлiктiн тоқтауы.

<question>Аурулармен бiрге болган немесе карантин аурулары шыккан жерлерден адамдарга дэрiгерлiк бакылауды не деп атайды?

<variant>обсервация;

<variant>карантин;

<variant>антитоксин;

<variant>иммунитет;

<variant>инфекция.

<question>Мойын иiлiсi жана туған балада бола ма?

<variant>болмайды;

<variant>болады;

<variant>сәл мөлшерде;

<variant>аздап белгiсi болады;

<variant>жауабы жоқ.

<question>Ұлдар мен қыздарда жамбас воронканы неше жаста өзгеріске тусiредi?

<variant>12-13 жаста;

<variant>10-11 жаста;

<variant>14-15 жаста;

<variant>16-17 жаста;

<variant>18-19 жаста.

<question>Жамбас канкасы формасынын өзгеруi калай болады?

<variant>өзгеруi туа және жүре пайда болады.

<variant>өзгередi;

<variant>өзгеруi туа пайда болады;

<variant>жүре пайда болады;

<variant>өзгермейдi;

<question>Кабырғалардын сүйектенуi баланың қай кезiнен басталып, қай жаска дейiн созылады?

<variant>2 айдан басталып 20 жаска дейiн созылады;

<variant>2 айдан басталып 15 жаска дейiн созылады;

<variant>2 айдан басталып 16 жаска дейiн созылады;

<variant>1 айдан басталып 10 жаска дейiн созылады;

<variant>дурыс аныкталмаған.

<question>Бұлшықеттiң пассивтi бөлiгiн не деп атайды?

<variant>сiнiр;

<variant>бұлшық еттiн жиегi;

<variant>бұлтиган жерi;

<variant>бұлшық ет денесi;

<variant>қырлы жерi.

<question>Атқаратын функциясына қарай қаңқа бұлшық етiн нешеге бөледi?

<variant>2;

<variant>4;

<variant>6;

<variant>3;

<variant>5.

<question>Миография кандай курал?

<variant>еттiн жиырылуын графикте жазатын құрал;

<variant>өкпенiң сыйымдылыгын тексередi;

<variant>еттiн жиырылуын тексередi;

<variant> жүректiң соғысын тексередi;

<variant>орталық жүйке жүйесiнiн бөлiктерiн зерттеп қарайтын құрал.

<question>Адам ағзасындағы бұлшық еттердi зерттейтiн ғылымды қалай атайды?

<variant>миология;

<variant>остеология;

<variant>зоология;

<variant>биология;

<variant>микология.

<question>Рекреация орындары кандай орын?

<variant>демалыс орын;

<variant>тамак iшетiн орын;

<variant>кiтапхана;

<variant>мұғалiмдер болмесi;

<variant>акты залы.

<question>Шынығудың ең жақсы әдiсi:

<variant>жай жүру;

<variant>жүгiру;

<variant>аялдау;

<variant>шомылу;

<variant>аз жүру.

<question>Аяқ сүйегi қыздарда тезiрек өсе ме, әлде ұлдарда ма?

<variant>ұлдарда;

<variant>қыздарда;

<variant>екеуiнде де бiрдей өседi;

<variant>белгiлi бiр жаста өседi;

<variant>жауабы жоқ.

<question>Балалардың өсуiне партаның сай келу заңдылыгын қай ғасырда кiм ашты?

<variant>XIX г. Эрисман;

<variant>XVII г. Ж.Ламарк;

<variant>XVIII г. Л.А.Сыркин

<variant>XVI г. А.Левенгук;

<variant>дұрыс жауабы жоқ.

<question>Егер агзада кай дәрумен жетiспесе, пеллагра ауруы болатын, терiнiн жаракаты мен жуйке жуйесiнiн ауруына ушырайды?

<variant>РР;

<variant>С;

<variant>В2;

<variant>В1;

<variant>К.

<question>Түстi сезу теорияларынын ен тиiмдiсi неше компоненттi теория болып табылады?

<variant>3;

<variant>2;

<variant>4;

<variant>5;

<variant>6.

<question>Дальтонизм деген кандай ауру?

<variant>түстi танымау;

<variant>дыбысты естiмеу;

<variant>иiстi сезбеу;

<variant>есте сактамау;

<variant>шаштың түсуi.

<question>‘’Көз түбiнiң үш материясы’’ туралы идеяны айткан кай галым?

<variant>М.В.Ломоносов;

<variant>Ч.Дарвин;

<variant>Ж.Б.Ламарк;

<variant>И.П.Павлов;

<variant>Э.Геккель.

<question>Терезелердегi шыны ауданының еден ауданына катынасы не деп аталады?

<variant>жарык коэффициентi;

<variant>табиги жарык;

<variant>жасанды жарык;

<variant>бинокулярлык кору;

<variant>кенiстiктi кору.

<question>Бала кызылшамен ауырғанда карантин неше кунге созылады?

<variant>21

<variant>10;

<variant>14;

<variant>7;

<variant>30.

<question>Дифтерия ауруынын жасырын кезенi неше кун?

<variant>2-7 күн;

<variant>4-7 күн;

<variant>7-14 күн;

<variant>15-20 күн;

<variant>13-20 күн.

<question>Жұқпалы паротит ауруынын жасырын кезенi неше күнге созылады?

<variant>10-23 кунге;

<variant>13-15 кунге

<variant>10-13 кунге;

<variant>15-23 кунге;

<variant>20-25 кунге.

<question>Жаңа туған баланын ағзасындагы қан дене салмагынын неше %-тiн курайды?

<variant>14,75%;

<variant>15,25%;

<variant>16,25%;

<variant>17,10%;

<variant>50%.

<question>Гемоглобин кандай зат?

<variant>құрамында темiр бар белок тектес зат;

<variant>органикалык зат;

<variant>бейорганикалык зат;

<variant>сұйык зат;

<variant>қатты зат.

<question>Қан ірi салатамыр бойымен секундына кандай жылдамдықпен

жүредi?

<variant>50 см

<variant>30 см;

<variant>40 см;

<variant>20 см;

<variant>60 см.

<question>Безгек ауруынын жасырын кезенi неше кунге созылады?

<variant>10-12 күн;

<variant>7-8 күн;

<variant>9-10 күн;

<variant>11-12 күн;

<variant>5-6 күн.

<question>Тiстi неше жастан тазалайды?

<variant>үш жастан;

<variant>екi жастан;

<variant>төрт жастан;

<variant>жоғары, төмен;

<variant>тазаламай шайса да болады.

<question>Партанын аркалығы кай денгейде болады?

<variant>арка омыртка денгейiнде;

<variant>бел лордозы денгейiнде;>

<variant>аркалыгы болмауы керек;

<variant>аркалыгы жогары-томен козгалмалы болуы керек;

<variant>дұрыс жауабы жок.

<question>Мидын мандай бөлiгiне және шамалы дәрежеде ми кыртысының төбе бөлiгiне тән қандай ырғақ?

<variant>бета ырғақ;

<variant>альфа ырғақ;

<variant>тета ырғақ;

<variant>дельта ырғақ;

<variant>жауабы жоқ.

<question>Шартты рефлекстiн тежелуi нешеге болiнедi?

<variant>2;

<variant>3;

<variant>4;

<variant>5;

<variant>6.

<question>Красногорский Н.И. 1954 жылы балалардын жогаргы дэрежелi жуйке кызметiнiн жана классификациясын усынды ,казiргi кезде осы классификация негурлым толык болып есептеледi және неше типтi камтиды?

<variant>4;

<variant>3;

<variant>2;

<variant>5;

<variant>6.

<question>Жыныстык жетiлу кезеңiнде iшкi мушелер калай өседi?

<variant>қауырт оседi;

<variant>қауырт, әркелкi өседi;

<variant>қауырт өспейдi;

<variant>бiркалыпты өседi;

<variant>дұрыс жауабы жоқ.

<question>Көлденеңiнен кесiп қарағанда терi негiзгi неше қабаттан тұрады?

<variant>6 қабат;

<variant>4 қабат;

<variant>2 қабат;

<variant>5 қабат;

<variant>3 қабат.

<question>Түскi астан кейiн бала неше сағат далада болуы керек?

<variant>2-2,5,сагат;

<variant>2-2,5 сагат;

<variant>2-3 сагат;

<variant>ұйықтау керек;

<variant>үйде ойнау керек.

<question>Iрiндi аурулардын коздыргыштары жаракаттанган терi iшiне отедi,олардын ен алгашкылары кайсылар?
<variant>стрептококк, стафилококк, таз;

<variant>стафилококк;

<variant>таз микроагзасы;

<variant>стрептококк

<variant>дұрыс жауабы жоқ.

<question>Екі бүйректiн барлық капиллярларының ұзындыгы қанша км?

<variant>70 км;

<variant>40 км;

<variant>60 км;

<variant>50 км;

<variant>80 км.

<question>Тамактану жайлы ғылымды не деп атайды?

<variant>функциология;

<variant>нутрициология; >

<variant>гастрология;

<variant>физиология;

<variant>анатомия.

<question>Алғашкы несептiн көлемi қанша литр?

<variant>150-180 л;

<variant>1,5-2,0 л;

<variant>1,0-1,5 л;

<variant>100-150 л;

<variant>120-190 л.

<question>Тыныс алу орталыгы орталык жүйкенiн кай бөлiмiнде орналасқан?

<variant>мишыкта;

<variant>жұлында;

<variant>сопакша мида;

<variant>ми кыртысында;

<variant>аралык мида.

<question>Қандағы О₂-н мөлшерi азайса немесе СО₂ газы денгейi артса тыныс алу жиiлейдi? Мұны не деп атайды?

<variant>гипоксия;

<variant>гиперкапния;

<variant>гиперпноэ;

<variant>гемиплемия;

<variant>плазмоген.

<question>Жүректiң жиырылуы не деп аталады?

<variant>систола;

<variant>диастола;

<variant>жүрек қызметiнiн айналым циклы,

<variant>босаңсуы,

<variant>дұрыс жауабы жоқ.

<question>Ауызға келiп түскен тағам мұнда қанша кiдiредi?

<variant>15-30 сек;

<variant>7-8 сек;

<variant>20-30 сек;

<variant>15-20 сек

<question>Ұйқы безi неше түрлi ұлпадан тұрады?

<variant>6;

<variant>4;

<variant>2;

<variant>3;

<variant>5.

<question>Адам күнiне қанша сiлекей шығарады?

<variant>2,4-3 л;

<variant>1-1,2 л;

<variant>1,8-2,4 л;

<variant>2-4 л;

<variant>1-1,5 л.

<question>Ересек адамда қанша лимфа түйiнi болады?

<variant>450-700;

<variant>150-200;

<variant>200-400;

<variant>420-620;

<variant>250-300.

<question>Қаннын өте маңызды қасиеттерiнiң бiрi не?

<variant>ерiтiндi;

<variant>тұтқырлығы;

<variant>осмостық қысым;

<variant>ұюы;

<variant>дұрыс жауап жоқ.

<question>Фагоцитоз неге тән?

<variant>лейкоцитке;

<variant>лимфаға

<variant>эритроцитке;

<variant>гемоглобинге;

<variant>тромбоцитке.

<question>Қалканша без қайда орналасады және қанша грамм?

<variant>мойын аймағында, кеңiрдек алдында, 20-30 грамм;

<variant>аралық мида, 4 грамм;

<variant>қарын астында, 6 грамм;

<variant>орталық мида, 2 грамм;

<variant>тістiң арғы жағында, 5 грамм.

<question>Әрекет атқарғаннан кейін жеке мүшелердің немесе бүкіл ағзаның жұмыс қабілетінің уақытша төмендеуі:

<variant>Қажу;

<variant>Қозу;

<variant>Жиырылу;

<variant>Сергу;

<variant>Тоқырау.

<question>Мектеп кешенінің құрылысы, жерін кім бекітеді?

<variant>Қалалық, ауылдық әкімшілік
<variant>Оқу бәлімінің басқармасы;
<variant>Болашақ мектеп директоры;
<variant>Оқу министрлігі;

<variant>Прокуратура.

<question>Қанның түзілу процесі:

<variant>Плазмолиз;

<variant>гемофилия;

<variant>Тромбоцитоз;

<variant>Гемоцитоз;

<variant>Гемопоэз.

<question>Мектеп кешені оқушылар тұратын үйден ауылдық жерде қандай қашықтықте болады?

<variant>3км;
<variant>8км;
<variant>4км;
<variant>6км;
<variant>1км.

<question>Мектеп үйінің қандай пайыздары белгілі бөлімдер үшін беріледі?

<variant> Мектеп ғимараты үшін 15% , өсімдітер егу үшін 50% , қалғаны басқа бөлімдерге пайдаланады ;
<variant> Мектеп ғимараты үшін 15% , өсімдітер егу үшін 60% , қалғаны басқа бөлімдерге пайдаланады ;
<variant>Мектеп ғимараты үшін 20% , өсімдіктер егу үшін 70% , қалғаны басқа бөлімдерге пайдаланады;
<variant>Мектеп ғимараты үшін 30% , өсімдіктер егу үшін 30% , қалғаны басқа бөлімдерге пайдаланады ;

<variant>Мектеп ғимараты үшін 40% , өсімдіктен егу үшін 25% , қалғаны басқа бөлімдерге пайдаланады.

<question>Мектеп ауласы қандай аймаққа бөлінеді?

<variant>Қорғаныс, демалыс, спорт, шаруашылық, оқу-тәжірибе аймағы.
<variant>Қорғаныс, демалыс, спорт, шаруашылық аймағы;
<variant>Спорт, шаруашылық, демалыс аймағы;

<variant>Шаруашылық, демалыс аймағы ;
<variant>Қорғаныс, демалыс аймағы;

<question>Мектеп пен оның ауласы немен қоршалады?

<variant>Екпе ағаштармен;
<variant>Шарбақпен ;
<variant>Орланады;
<variant>Сыммен;
<variant>Тастармен.

<question>Қорғаныс аймағы қанша га, мектеп кешенінің қай жағында орналасады?

<variant>0,1-1,0 га, мектеп кешенінің көше жағында;
<variant>0,2-2,0 га, мектеп кешенінің артқы жағында;
<variant>0,1-1,0 га, мектеп кешеннінің алдыңғы жағында;
<variant>0,3-3,0 га, мектеп кешенінің батыс жағында;
<variant>0,4-4,0 га, мектеп кешенінің шығыс жағында.

<question>Дені сау адам тәулiгiне неше мл. тер бөледi?

<variant>1200-1500;

<variant>600-800;

<variant>800-1000;

<variant>500-600;

<variant>300-500.

<question>Адамның қаны неше топқа бөлiнедi?

<variant>4;

<variant>3;

<variant>2;

<variant>5;

<variant>6.

<question>Адам артериясының пульсін өлшейтін құрал:

<variant>Сфигмограф.

<variant>Спирометр;

<variant>Электрокардиограф;

<variant>Гемометр;

<variant>Хронаксиметр >

<question>Мектеп кешенінің демалыс аймағы қанша метр?

<variant>0,2-0,3 га;
<variant>0,3-0,4 га;
<variant>0,4-0,5га;
<variant>0,5-0,6га;
<variant>0,7-0,8га.

<question>Жасөспірімдердің бұлшық еттері неше жастан бастап толып жуандайды?

<variant>15-16 жаста;
<variant>10-12 жаста;
<variant>8-10 жаста;
<variant>15-20 жаста;
<variant>20-25 жаста.

<question>Мектептің спорт аймағы қандай мөлшерді алады?

<variant>0,1-0,17га;
<variant>0,2-0,3га;
<variant>0,3-0,6га;
<variant>0,6-0,8га;
<variant>0,8-0,9га.

<question>Спорт аймағы мен мектеп кешені терезесінің ара қашықтығы ең кем дегенде қанша метр болады?

<variant>10 м;
<variant>0,5 м;
<variant>3 м;
<variant>5 м ;
<variant>1 м.

<question>Көпшілік мектептерде спорт аймағына қанша көлемде жер беріледі?

<variant>5800-7900 м²;
<variant>6800-7990 м²;
<variant>7800-10000 м²;
<variant>7800-9000 м²;
<variant>7800-9500 м².

<question>Кейбір мектептерде оқушы санына қарай қандай мөлшерде жер бөлінеді?

<variant>4900-10700м²;
<variant>6000-11000м²;
<variant>6500-10500м²;
<variant>7000-12000м²;
<variant>7500-12500м².

<question>Шаруашылық аймағы қандай мөлшерде беріледі?

<variant>500м;
<variant>1000м;
<variant>600м;

<variant>700м;
<variant>800м.

<question>Шаруашылық аймағы мектеп кешенінің қай бөлімінде орналасады?

<variant>Мектеп ауласының алыс түкпірінде;
<variant>мектеп ауласының орта жерінде;
<variant>мектеп ғимаратымен жапсарласа;

<variant>мектеп ғимаратының ішінде;
<variant>спорт аймағымен көршілес.

<question>Штангистердің өкпесінің тіршілік сыйымдылығы

<variant>4,2 л

<variant>4 л

<variant>4,8 л

<variant>3,5 л

<variant>2,5 л

<question>Футболистердің өкпесінің тіршілік сыйымдылығы

<variant>4 л

<variant>4,2 л

<variant>4,8 л

<variant>3,5 л

<variant>2,5 л

<question>Сынып бөлмелері мен кабинеттерінің ауданы әр оқушыға қанша м² есебінде анықталады?

<variant>1,25-1,50 м;
<variant>2-3 м;

<variant>4-5 м;
<variant>6-7 м;
<variant>8-9 м.

<question>Бөлменің ұзындығы қанша метр болу керек?

<variant>ұзындығы 8,2м, ені 5,6-6,2м;
<variant>ұзындығы 7,2м, ені 4,6-5,2м;
<variant>ұзындығы 9,2м, ені 3,6-4,2м;
<variant>ұзындағы 10,2м, ені 4,6-5,2м;
<variant>ұзындығы 11,2м, ені 5,6-6,6м.

<question>Витамин Д жетiспеген кезде:

<variant>өкпе ауруына;

<variant>цинга;

<variant>нерв жүйесiнiң бұзылуына;

<variant>рахит;

<variant>бери-бери ауруларына әкелiп соқтырады

<question>Оқушылардың денсаулығын сақтау үшін бөлме ауасының температурасы қанша болу керек?

<variant>17-21⁰С;
<variant>18-23⁰С;
<variant>20-25⁰С;
<variant>25-27⁰С;
<variant>29-30⁰С.

<question>Бөлменің ылғалдығы мен ауа қозғалысының жылдамдығы қанша м/сек, әр балаға шамамен қанша м³ ауа керек?

<variant>40-60%, 0,15-0,25м/сек,15м^3;
<variant>67-70%, 0,18-0,30м/сек, 20м^3;
<variant>40-65%, 0,18-0,30м/сек, 30м^3;
<variant>67-70%, 0,15-0,25м/сек, 20м^3;
<variant>40-65%, 0,15-0,25м/сек, 30м^3.

<question>Сыныптағы табиғи жарық коэффициеті қанша пайыз, яғни қандай қатынаста болу керек?

<variant>1,5-2%,1:4;
<variant>2,5-3%, 2:4;
<variant>1,5-2%, 2:5;
<variant>2,5-3%, 2:5;
<variant>1,5-2%, 2:5.

<question>Мектеп лаботориясының мөлшері қанша м³, яғни әр оқушыға қандай мөлшерде жету керек?

<variant>66-70м³, әр оқушыға 1,5-1,75м^3;
<variant>60-70м³, әр оқушыға 2-3м^3;
<variant>80-90м³, әр оқушыға 1,5-1,75м^3;
<variant>60-80м³, әр оқушыға 2,5-3,5м^3;
<variant>66-70м³, әр оқушыға 2,5-3,5м^3.

<question>Еттің жиырылу қабілеттері?

<variant>коррекция.
<variant>хронакция;
<variant>гиподинамия;
<variant>фасция;
<variant> локомоция;

<question>Витамин С:

<variant>бұршақ түқымдас өсiмдiктердiң дәнiнде;

<variant>бауырда;

<variant>итмұрынның жемiсiнде;

<variant>балық майында;

<variant>жер алмұртында көп болады.

<question>Дене тепе-теңдігін, дене қимылдарының үйлесімі мен дене кейпін сақтауда маңызды рөл атқаратын ми бөлімі:

<variant>Көпір;

<variant>Мишық;

<variant>Ортаңғы ми;

<variant> Сопақша ми;

<variant>Жұлын.

<question>Баланың жасына байланысты қандай жүк тасуға болады? Мысалы:

<variant>5-8жаста-4кг;
<variant>5-8жаста-6кг;
<variant>5-8жаста-8кг;
<variant>5-8жаста 6,5-7кг;
<variant>5-8жаста 5,5-6,5кг.

<question>Шеберханада шаршамау үшін жоғарғы сынып оқушылары әрбір 40-45 минуттен соң қанша үзіліс жасауы керек?

<variant>10-15 минут;
<variant>15-20 минут;

<variant>20-30 минут;
<variant>5-7минут;
<variant>25минут.

<question>Спорт залының ауданы мектептегі оқушылар санына сәйкес әр оқушыға қандай мөлшерде бөлінеді?

<variant>4м;
<variant>6м;
<variant>6,5м;
<variant>7м;
<variant>7,5м.

1960 орындық мектепте қандай аудандағы спорт залдары болуы керек?

<variant>144м және 450м;
<variant>144м және 450м;

<variant>154 м және 500м;
<variant>164м және 600м ;
<variant>174м және 650м.

Спорт залының жылылығы қанша градус жылы болуы керек?

<variant>15-15⁰C;
<variant>20-25 ⁰C;
<variant>25-30 ⁰C;
<variant>20-22 ⁰C;
<variant>22-23 ⁰C.

Мектептегі демалыс орындары әрбір оқушыға қандай аудан мөлшерінде беріледі?

<variant>0,42-0,75м;
<variant>0,50-0,60м;
<variant>0,62-0,85м;
<variant>0,72-082м ;
<variant>0,92-096м.

Киім ілгіш гардеробтар неше бөлмеден тұрады?

<variant>2;
<variant>7;
<variant>6;
<variant>4;
<variant>8.

Мектептің спорт аймағы қандай мөлшерді алады?

<variant>0,1-0,17га;
<variant>0,2-0,3га;
<variant>0,3-0,6га;
<variant>0,6-0,8га;
<variant>0,8-0,9га.

Витамин А жетiспеген кезде:

<variant>цинга;

<variant>нерв жүйесiнiң бұзылуына;

<variant>рахит;

<variant>мекиен соқыры сияқты;

<variant>бери-бери ауруларға соқтырады.

<question>Мектеп кешеніндегі баспалдақтар ең кем дегенде нешеу болады?

<variant>5 немесе 6;
<variant>4 немесе 3 ;
<variant>5 немесе 2-3;
<variant>7 немесе 8;
<variant>9 немесе 10.

<question>Баспалдақтың әрбір сатысының ені мен биіктігі қанша см?

<variant>ені 30см, биіктігі 16см;
<variant>B) ені 25см, биіктігі 14см;
<variant>C) ені 20см, биіктігі 12см;
<variant>D) ені 30см, биіктігі 10см;
<variant>E) ені 25см, биіктігі 10см.

<question>Парта неше бөлімнен тұрады?

<variant>2;
<variant>4;
<variant>6;
<variant>8;
<variant>10.

<question>Жаңа номенклатура бойынша оқушыларға арналған үстелдер мен парталар неше топқа бөлінеді?

<variant>5;
<variant>8;
<variant>6;
<variant>10 ;
<variant>4.

<question>Сынып тақтасы бастауыш сыныптар үшін еденнен қандай биіктікте болады?

<variant>75 см;
<variant>65 см;
<variant>85 см;
<variant>70 см ;
<variant>80 см.

<question>Сынып тақтасы 5-7 сыныптар үшін еденнен қандай биіктікте болады?

<variant>95 см;
<variant>65 см ;

<variant>85 см;
<variant>75 см;
<variant>1000 см.

<question>Тақтаның ұзындығы мен ені қанша метр болады?

<variant>Ұзындығы 3м, ені 1,5м;
<variant>Ұзындығы 4м, ені 2м;
<variant>Ұзындығы 4м, ені 1,5м;
<variant>Ұзындағы 3м, ені 2м;
<variant>Ұзындығы 3,5м, ені 2,5м.

<question>Оқушы партасы мен мұғалім үстелінің арасында кемінде қанша аралық қалдырылады?

<variant>15-20см;
<variant>20-30см;
<variant>25-45см;
<variant>35-45см;
<variant>35-55см.

<question>Қанның түзілу процесі:

<variant>Плазмолиз;

<variant>гемофилия;

<variant>Тромбоцитоз;

<variant>Гемоцитоз;

<variant>Гемопоэз.

<variant>Сфигмография;

<variant>Тікелей калориметрия;

<variant>Жанама калориметрия;

<variant>Хронаксия;

<variant>Гемометрия.

<question>Баланың денесі шынығу үшін таңғы гигиеналық гимнастикаға қанша уақыт бөлінеді?
<variant>20-80 минут;
<variant>19-18 минут;
<variant>18-17 минут;

<variant>10-15 минут;
<variant>8-9 минут.

<question>Жұма - сенбі күндері сабақ санын, пәндерді сабақ кестесіне қалай қояды?

<variant>Қиын пәндерді,сабақ санын азайтады;
<variant>Қиын пәндерді азайтады, сабақ санын көбейтеді;
<variant>Қиын пәндеді , сабақ санын азайтады;
<variant>Қиын пәндеді қойып,сабақ санын азайтады;
<variant>Қиын пәндерді көбейтіп, сабақ санын азайтады.

<question>Қанның түзілу процесі:

<variant>Плазмолиз;

<variant>гемофилия;

<variant>Тромбоцитоз;

<variant>Гемоцитоз;

<variant>Гемопоэз.

<question>Бұлшық еттің жиырылу қабілеті?

<variant>локомоция;
<variant>хронакция;
<variant>гиподинамия;
<variant>фасция;
<variant>коррекция.

<question>Витамин В1 (тиамин) тамақта жоқ болған жағдайда қандай ауру пайда болады?

<variant>рак ауруы;

<variant>бери-бери ауруы;

<variant>рахит ауруы;

<variant> қырқұлақ ауруы;

<variant>зоб ауруы.

<question>Штангистердің өкпесінің тіршілік сыйымдылығы

<variant>3,5 л

<variant>4,2 л

<variant>4,8 л

<variant>4 л

<variant>2,5 л

<question>Адам етінің жиырылу қабілетін анықтайтын аспап:

<variant>Хронаксиметр

<variant>Спирометр

<variant>Электрокардиограф

<variant>Гемометр

<variant>Сфигмограф

<question>Баланың денесі шынығу үшін таңғы гигиеналық гимнастикаға қанша уақыт бөлінеді?
<variant>10-15 минут;
<variant>19-18 минут;
<variant>18-17 минут;
<variant>20-80 минут;
<variant>8-9 минут.

<variant>Сопақша ми;

<variant>Мишық;

<variant>Ортаңғы ми;

<variant>Көпір;

<variant>Жұлын.

<question>Оқушының ас қабылдау ұзақтығы қаншаға созылады?

<variant>15-20 минуттан 20-30 минутқа дейін;

<variant>25-30 минуттан 38-40 минутқа дейін;
<variant>40-42 минуттан 42-45 минутқа дейін;
<variant>46-48 минуттан 49-50 минутқа дейін;
<variant>51-52 минуттан 53-54 минутқа дейін.

<question>Мақта-матадан жасалған киімдердің жылу сақтау қабілеті қанша пайыз болу керек?

<variant>37-44%;
<variant>45-47%;
<variant>48-49%;
<variant>50-51%;
<variant>52-53%.

<question>Витамин В1 (тиамин) тамақта жоқ болған жағдайда қандай ауру пайда болады?

<variant>рахит ауруы;

<variant>бери-бери ауруы;

<variant>қырқұлақ ауруы;

<variant>рак ауруы;

<variant>зоб ауруы.

<question>Іш киім қандай маталардан тігіледі?

<variant>Табиғи жіптен тоқылған маталардан тігіледі;
<variant>Жасанды жіптен тоқылған маталардан тігіледі;
<variant>Жұқа матадан тігіледі;
<variant>Қалың, жұмсақ матадан тігіледі;
<variant>Жүннен иірілген жіптен тоқылған матадан тігіледі.

<question>Адам өкпесінің тіршілік сиымдылығын анықтайтын аспап:

<variant>Хронаксиметр;

<variant>Спирометр;

<variant>Электрокардиограф;

<variant>Гемометр;

<variant>Сфигмограф.

<question>Ересек адамның қалыпты артериялық қан қысым көрсеткіші:

<variant>100/70;

<variant>110/80;

<variant>120/80 ;

<variant>130/90;

<variant>140/80.

<question>Үйде киетін аяқ киім қандай болу керек?

<variant>Өкшесі 1см немесе өкшесіз;
<variant>Өкшесі 2 см ;
<variant>Өкшесі 3 см;
<variant>Өкшесі 4 см;
<variant>Өкшесі 5 см.

<question> Ересек адамдардың жұмыс ұзақтығы қанша сағат болу керек?

<variant>6 сағат;
<variant>3 сағат;
<variant>4 сағат;
<variant>5 сағат;
<variant>2 сағат.

<question>Оқушылар жас мөлешеріне сай күніне неше сағатқа дейін жұмыс істейді?

<variant>4-8 сағатқа дейін оның 2/3 оқу орындарында, 1/3 үйде сабаққа дайындалуға;
<variant>4-7 сағатқа дейін оның 1/3 оқу орындарында, 2/3 үйде сабаққа дайындалуға;
<variant>4-8 сағатқа дейін оның 1/4оқу орындарында, 2/4 үйде сабаққа дайындалуға;
<variant>2-6 сағатқа дейін оның 2/3 оқу орындарында, 1/3 үйде сабаққа дайындалуға;
<variant>3-5 сағатқа дейін оның 1/3 оқу орындарында, 2/3 үйде сабаққа дайындалуға.

<question>Дені сау 14-17 жастағы баланың ұйқысының ұзақтығы қанша сағат?

<variant>8-9 сағат;
<variant>10-11 сағат;
<variant>7-7,5 сағат;
<variant>6-6,5 сағат;
<variant>5-5,5 сағат.

<question>1грамм белоктың калориялық коэффициенті қанша?

<variant>4,1 ккал;
<variant>5,1 ккал ;
<variant>6,1 ккал;
<variant>3,1 ккал;
<variant>2,1 ккал.

<question>1грамм май тотыққанда шығартын калориялық коэфициент қанша?

<variant>9,3 ккал;
<variant>8,3ккал;
<variant>7,3 ккал;
<variant>10,3 ккал;
<variant>6,3 ккал.

<question>Бір жасқа дейінгі сәби тәулігіне қанша мл су ішуі керек?

<variant>800мл;
<variant>700мл;
<variant>600мл;

<variant>850мл;
<variant>900мл.

<question> ыныс алу мен қан айналымының орталықтары қай мида болады?

<variant>сопақша мида;
<variant> орталық мида;
<variant>аралық мида;
<variant>мишықта;
<variant>жұлында.

<question>Тоқпан жілік қаңқаның қай жерінде орналасқан?

<variant>Қар сүйегі;
<variant>Қол сүйегі, иық белдеуінде;
<variant>Аяқ сүйегі, жамбас белдеуінде;
<variant>Сан сүйегі;
<variant>Балтыр сүйегі.

<question>Қабырға неше жұп, қай омыртқамен байланысады?

<variant> Арқа омыртқамен, 12 жұп;
<variant>Сегізкөзбен, 9 жұп;
<variant> омырқамен , 10 жұп;
<variant>Мойын омырқамен, 12 жұп;
<variant>Құйымшақ омырқасы, 8 жұп.

<question>Мелатонин, сератонин, адреналин, гистамин бөліп шығаратын қай без?

<variant>Эпифиз
<variant>Қалқанша без;
<variant>Гипофиз;
<variant>Қалқанша, айыршық бездер;
<variant>Бүйрек үсті безі.

<question>Бүйрек үсті безінің салмағы қанша грамм?

<variant>6-12 грамм;
<variant>14-16 грамм;
<variant>16-18 грамм;
<variant>20-22 грамм;
<variant>4-5 грамм.

<question>Қай бездің қыртысты қабаты 40-тан астам кортикостероидтарды түзеді?

<variant>Бүйрек үсті безі;
<variant>Эпифиз;
<variant>Қалқанша без;
<variant>Гипофиз;
<variant>Жыныс безі.

<question>Инсулинді қай жылы қай ғалымдар тәжірибе жүзінде анықтаған?

<variant>Соболев А.В., Бантинг пен Бест, 1921ж;
<variant>С.М. Лейтес, И. Шифф, 1929ж;
<variant>М.В. Ломоносов, У. Гарвей, 1748ж;
<variant>И.П. Павлов, И.М. Сеченов, 1936ж;
<variant>И.А. Миславский, Н.Е. Введенский, 1921ж.

<question>Адам жұлынында қанша нейрон болады?

<variant>13,5млн;
<variant>18млн;
<variant>20 млн;
<variant>14,5млн;
<variant>10,5млн.

<question>Жұлынның қанша пайызы сезгіш нейрондардан тұрады?

<variant>97%;
<variant>96%;
<variant>95%;
<variant>93%;
<variant>90%.

<question>Миокард жүректің қай қабаты?

<variant>Ортаңғы;
<variant>Алдыңғы;
<variant>Шеткі;
<variant>Ішкі;
<variant>Сыртқы.

<question>Көкірек ағысы арқылы тәулігіне қанша литр лимфа қан құйылады?

<variant>1-3л;
<variant>2-4л;
<variant>5л;
<variant>6-7л;
<variant>1-4л.

<question>Төменгі сатылы жануарларда лимфа сосудтарының кеңейген бөліктерінің жиырылып таралуы арқылы қозғалып отыруын не деп атайды?

<variant>лимфа жүректері;
<variant>лимфа көлемі;
<variant>лимфа синустары;
<variant>лимфа түйіндері ;
<variant>лимфа құрамы.

<question>Фолликулдар мен қатпарлардың аралықтарындағы кеңістіктерді не деп атайды?

<variant>лимфа синустары;
<variant>лимфа жүректері;
<variant>лимфа түйіндері;
<variant>лимфа қозғалысы;
<variant>түйін қақпасы.

<question>Лимфа фолликулалары балада қай жаста қалыптасады?

<variant>3;
<variant>4;
<variant>2;
<variant>1;
<variant>5.

<question>Суда тіршілік ететін омыртқасыздар суда еріген оттегін бүкіл денесінің беткейі арқылы тікелей диффуздап сіңіреді де, биологиялық тотығу барысында пайда болған көмір қышқыл газын суға береді. Мұны не деп атайды?

<variant>Тура тыныс алу ;
<variant>Сыртқы тыныс алу ;
<variant>Өкпемен тыныс алу
<variant>Тыныс алу;
<variant>Ауамен тыныс алу.

<question>Балықтардың көпшілігі немен тыныс алады?

<variant>Желбезекпен;
<variant>Ауамен;
<variant>Өкпемен ;
<variant>Бронхымен;
<variant>Мұрынмен.

<question>Қалыпты тыныс алуда көкірек клеткасының кеңуі негізінен қабырғалар көтерілуінің есебінен жүрсе, мұны тыныс алудың қай типіне жатқызамыз?

<variant>қабырғалы тип;
<variant>құрсақтық тип;
<variant>эластикалық тип;
<variant>паиетальдық қабат;
<variant>плевра қабат.

<question>Тыныс алу қозғалыстарын жазып алуды не деп атайды?

<variant>Өкпенің тіршілік сыйымдылығы
<variant>резистанст;
<variant>Тыныс көлемі;
<variant>пневмография;
<variant>пневмограмма.

<question>Бір қалыпты тыныс алғанда, ересек адам мл-дей ауаны ішке тартып және сондай ауаны сыртқа шығарып отыруын не деп атайды?

<variant>Тыныс көлемі;
<variant>Дем алу көлемі;
<variant>Дем шығару көлемі;
<variant>Өкпенің тіршілік сыйымдылығы;
<variant>Қалдық көлемі.

<question>Толық дем алғанда өкпедегі соңғы ауа көлемі?

<variant>өкпенің жалпы сыйымдылығы;
<variant>функционалдық қалдық сыйымдылық

<variant>дем алу сыйымдылығы;
<variant>қалдық көлем;
<variant>өкпенің тіршілік сыйымдылығы.

<question>Жекелеген бұлшық етті оттегі жоқ тек азотқа толған ауада сақтап тітіркендірсе ондай ет қайтеді?

<variant>ет босаңсиды;
<variant>ет жиырылып, тез қалпына келеді;
<variant>еттің жұмысы тез қалпына келеді;
<variant>ондай ет тез қажиды;
<variant>ет жиырылады.

<question>Жаңа туған сәбидің бұлшықеттері толық қалыптаспағанымен дене салмағы мынадай %

<variant>20-22%-й (ересек адамда 40-45%);
<variant>60-65%-й (ересек адамда 70-75%);

<variant>10-12%-й (ересек адамда 70-75%);
<variant>10-12%-й (ересек адамда 40-45%);
<variant>20-22%-й (ересек адамда 30-35%).

<question>Бұлшық еттер көп ядролы ет талшығынан тұралы. Жуандығы мен ұзындығы?

<variant>жуандығы 0,1 мм, ұзындығы 2мм-12см;
<variant>жуандығы 0,2 мм, ұзындығы 5мм-10см;
<variant>жуандығы 1 мм, ұзындығы 3мм-12см;
<variant>жуандығы 1,1 мм, ұзындығы 2мм-12см;
<variant>жуандығы 0,3 мм, ұзындығы 4мм-100см.

<question>Денедегі барлық бұлшықеттер бір мезетте жиырылса, олардың күші неше тоннаға дейін жетеді?

<variant>25-27 тоннаға дейін;
<variant>10-15 тоннаға дейін;
<variant>20-40 тоннаға дейін;
<variant>5-20 тоннаға дейін;
<variant>8-20 тоннаға дейін.

<question>Жасөспірімдерде неше жаста еттер толып жуандай бастайды?

<variant>15-16 жаста;
<variant>10-12 жаста;
<variant>8-10 жаста;
<variant>15-20 жаста;
<variant>20-25 жаста.

<question>Кеңістікке белсенді қозғалуға байланысты пайда болатын дененің еркін қимылын не деп атайды?

<variant>локомоция.
<variant>фасция;
<variant>корррекция;
<variant>гиподинамия;
<variant>хронаския;

<question>Еттің жиырылу қабілеттері?

<variant>хронакция;
<variant>локомоция;
<variant>гиподинамия;
<variant>фасция;
<variant>коррекция.

<question>Адамның орталық жүйке жүйесінде қанша сигнал жүйесі болады?

<variant>2;
<variant>1;
<variant>3;
<variant>4;
<variant>5.

13.Сабақта бағдарламалық және мультимедиялық сүйемелдеу қарастырылмаған (Пәннің мазмұнына байланысты).

Мамандырылған аудиториялардың, кабинеттердің және зертханалардың тізбесі

Тәжірибелік сабақ спорт кешенінің 307 аудиториясында өткізіледі.

Дата добавления: 2018-05-02; просмотров: 1254; Мы поможем в написании вашей работы!

Поделиться с друзьями:

Мы поможем в написании ваших работ!