Зенрттелген обьектілер мен материалдарды салыстыру
Тұжырым Бұл ғылыми зерттеу жұмысында биологиялық затаминқышқылдарының және полипептидтердің химиялық синтезі және технологиясының негізі бойынша биологиялық белсенді заттарды өндірістік синтездеп алу үрдісінде қолданылатын жай және күрделі заттар мен өсімдіктерден бөліп алу әдістері және құралдары қарастырылған. Аминқышқылдарының және полипептидтердің синтезі мен табиғи заттардан бөліп алудың жаңа технологияларын жасау үшін зерттеулер жасалған. Зерттеу жұмыстары алдымен биохимия, микробиология, органикалық заттардың жұқа қабатты синтезінің негіздерін, сонымен қатар биологиялық белсенді заттардың синтезінің өндірістік жәнеинженерлік ғылыми деректерді жетілдіре отырып зерттеулер жасалған. Қазіргі кезде медициналық мақсаттарда, ауы шаруашылығы және азық-түліктік тағамдары өндірісі үшін бойынша биологиялық белсенді заттары (антибиотиктер, вакциналар, ферменттер, полисахаридтер, гормондар, глюкозиттер, дәрумендер, алколоиттар, пестициттер, дефолианнар) сонымен қатар аминқышқылдарының үлкен ассортименті синтезделіп келеді. Сол мақсатта олардың технологиясын жаңарту, жасау және химиялық синтез бен бөліп алу бір-қатар өндірістің идентификациялануын және синтездеп алынған заттардың экологиялық тазалығын қадағалау, денсаулық сақтау мәселелері шешуге негізделген: Амин қышқылдарының және полипептидтердің синтезінің үш жолы қарастырылған. Олар химиялық, энзиматикалық және ферментативті синтез әдістері. Бұл зерттеу жұмысы заттар синтезінің химиялық жолмен өңдеп өндірудің тиімді жолдардың бірі болып табылады. Мазмұны Тұжырым................................................................................................. 6 Мазмұны Нормативтік белгілер............................................................................. 7 Анықтамалар........................................................................................... 8 Белгілер мен қысқартулар...................................................................... 9 Кіріспе................................................................................................. .... 11 1 Тақырып бойынша ғылыми-зерттеу жұмысына аналитикалық шолу 12 1.1 Амин қышқылдарының синтез мәселелері......................................... 12 1.1.2 Микроорганизмдер арқылы аминқышқылдарының биосинтезі....... 19 1.2 Зерттеудің мақсаты мен міндеттері 2 Тәжірибелік бөлім 2.1 Бастапқы шикізаттардың және өнімнің сипаттамасы 2.1.1 Аминқышқылдар синтезіндегі ашытқы жасушалар 2.2 Зерттеуді жүргізу әдістері 2.2.1 Триптофан өндірісі және алу әдістері 2.3 Техника және талдау әдістерін таңдау 2.3.1 Аминқышқылдарының өндірістік синтезі 2.4 Зерттелген обьектілермен материалдардың нәтижелерін талқылау. 3 Зерттелген обьектілермен материалдарды салыстыру....................... 4 Зенрттелген обьектілер мен материалдарды салыстыру Қорытынды............................................................................................. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.........................................................
|
|
|
|
|
|
Нормативтік белгілер
МЕСТ 12.1.005-86
МЕСТ 12.1.005-86
МЕСТ 30561-98 – Триптофан синтезіндегі мелассалы көрсеткіштерін анықтау әдістері.
МЕСТ 52337-2005- Мал азықтары үшін триптофан синтезі және триптофанды анықтау әдістері
МЕСТ 12,005-88 – Микроорганизімдер арқылы триптофан аминқышқылының синтезі және жалпы санитарлы-гигиеналық талаптары.
МЕСТ 7169-66 – Триптофан және оның туындыларын синтездеу үшін бастапқы шикізаттар.
|
|
|
МЕСТ 14014-91 – Аминқышқылы триптофан алу және оның индол, изотин туындыларын алуды зерттеу.
Анықтамалар
Тірі ағзаларда тек a-аминқышқылдары полипептидтік молекулалар құрамында кездеседі.
Ферментация ферменттер қатысында жүретін үрдістің алдындағы саты биосинтез процесіне дейінгі дайындық сатысы.
Стерилизация – ол биосинтез процесіне қатысатын компоненттерді бөгде немесе биохимиялық процеске кедергі жасайтын заттардан тазарту.
Ферментердің құрылысын қызметін,қасиетін зерттейтін ғылымды энзимология деп атайды. Ферментер барлық ұлпаларда, жасушаларда,субжасушалық құрылымдарда кездеседі.
Нитратты ассимиляциялық тотықсыздандыру деп аталатын бұл үрдіс оттегіне сезімталдығы төмен және АТР генерациясының реакцияларына қабысу құбылысы болмайтын ерігіш ферментті жүйелердің көмегімен жүзеге асырылатын үрдісті айтады.
Глицин вегатативті және іс-қимыл функцияларын реттейді.
Табиғи ақуыздардың құрамына келесі аминқышқылдары кіреді: аланин, аргинин, аспарагин, аспарагин қышқылы, цистеин, глицин, глутамин қышқылы, гистидин, глутамин, изолейцин, лейцин, лизин, метионин, оксипролин, пролин, серин, кирозин, треонин, триптофан және валин.
|
|
|
Ақуыз продуценттерін культивирлеуге арналған көмірсу көзінің біріне метил спирті жатады.
Диализ дегеніміз қоспалар жүйесінен кіші молекулаларды үлкен молекулалардан бөліп алу үрдісін айтады.
Галенді заттар -деп табиғи биологиялық белсенді заттарды дәрілік препараттар ретінде қолданған, соған байланысты қазіргі кезде ондай дәрілік препараттарды деп атайды
Белгілер мен қысқартулар
ББЗ- биологиялық белсенді зат
Аі- і- сай ортаның метоболизм коэффиценті;
S0- ортадағы субстраттың берілген қоры.
ДНҚ- Дезоксирибонуклейн қышқылы
АДК -Ақуыздық-дәрумендік концентрат
ГСФ - газ және сұйық фаза
АТФ- адинозинтрифосфат
ФАЛ - фенилаланин-амониалиаза
X0 -Биомасса концентрациясы, t0уақытына байланысты г/л,
X1 - Биомасса концентрациясы, t1 уақытына байланысты г/л,
D -Сұйылту коэффициенті немесе ағыс жылдамдығының меншікті жылдамдығы
S- субстрат концентрациясы, г/л.
Vcf- Барлық ферментация процессі кезіндегі культирленетін сұйық көлемі, м3;
Acf- культирленетін сұйық белсенділігі, ЕД/м3;
C- культирленетін сұйықтағы толық өнім концентрациясы, кг/м3;
Wcf- ферментатордан культирленетін сұйықтың ағу жылдамдығы, м3/сағ;
Vf- ферментатор сыйымдылығы, м3;
Tc- ферментатордың жұмыс істеу циклы, сағ.
Кіріспе
Аминқышқылдарының химиялық синтезі және технологиясы негізінен биологиялық белсенді заттардың өндірістік синтездеп алу үрдісінде қолданылатын жай заттардан және органикалық текті заттардың алмасу өнімдерінен алу әдістерінне және химиясы мен құралдарынзерттеуге негізделген.
Жұмыстыңөзектілігі.Органикалық заттардың синтезінің жаңа технологияларын жасау үшін, алдымен биохимия, микробиология, органикалық заттардың жұқа қабатты синтезінің негіздерін, сонымен қатар аминқышқылдарының синтезінің өндірістік жәнеинженерлік ғылым білімдерін меңгеру өзекті мәселе болып табылады. Аминқышқылдарын синтездеп алудың аймақтық шикізаттар қорының ассортиментіне байланысты әдісін таңдау және оның химиялық кинетикасын зерттеп оптимальды жағдайларын тәжірибелер мен есептеудің нәтижелері бойынша анықтау биологиялық белсенді заттар синтезі алдындағы терең зерттеуді қажет ететін мәселе.
Аминқышқылдары қазіргі таңда медицинада, ауыл шаруашылығында қолдануы үлкен маңызға ие, соған сәйкес оларға деген сұраныс артуда. Аминқышқылдарын синтездеп алу, олардың ассортиментін көбейту актуальды мәселе болып табылады.
Қазіргі жаңа заман талабына сәйкес органикалық биологиялық белсенді заттарға деген сұраныс олардың қолдану аумағының кеңеуіне байланысты бір-қатар өндірістің идентификациялануын және синтездеп алынған заттардың экологиялық тазалығынқадағалау, денсаулық сақтау мәселелері шешуге негізделген:
-әр-түрлі мақсатта қолданылатын жаңа органикалық ББЗ түрлерін алу және бірінші кезекте препараттардың профилактикалық және терапиялық әсерлерін талдау;
-ауыл шаруашық және өндірістік қалдықтарды залалсыздандыру;
-ауыл шаруашықық өсімдіктерін ауырулардан, зиянкестерден, арам шөптерден қорғау мақсатында экологиялық таза қорғаныштық қасиеті және өсімдіктердің биологиялық өнімділігін жоғарылату үшін препараттар алу.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы мен мазыздылығы.Аминқышқылдарын синтездеу ферментативті, энзиматикалық әдістерді талғамдылығына сәйкес ферменттер мен ашытқыларды қолдана тазалығы жоғары өнімдер алуға мүмкіндік береді.Қазіргі кезде медициналық мақсаттарда, ауы шаруашылығы және азық-түліктік тағамдар өндірісі үшін ББЗ (антибиотиктер, вакциналар, ферменттер, полисахаридтер, гормондар, глюкозиттер, дәрумендер, алколоиттар, пестициттер, дефолианнар мен аминқышқылдарының) заттарының үлкен ассортименті синтезделіп келеді.
1.Тақырып бойынша ғылыми-зерттеу жұмысына аналитикалық шолу
1. 1 Амин қышқылдарының синтез мәселелері
Органикалық заттардан нақты қанықпаған көмірсутек акролеиннен амин қышқылы L,D-метионинді синтездеу көп сатылы үрдіс. Синтездің химия-технологиясы дамуына дейін мынадай химиялық үрдістер тізбегібойынша синтезделген.
Осы әдіс бойынша рацематты бөліп алу үрдісі қарастырмағн жағдайында 1 т L,D-метионинді синтездеу үшін 0,6 акролеин жұмсалады.
2.L,D-триптофанды индол және сірке қышқылының нитро эфирінен алу
Осы әдіс бойынша мал азығы үшін синтездеп алынатын L,D-триптофанды амин қышқылы өнімінен рацематты бөліп алу үрдісін жүргізбеуге де болады.
3. Акрилонитрилден L-глутамат натрии амин қышқылын алу
Әр-бір түзілген изомерлердің жекеленген түрлерінің ерігіштігі түзілген рацематқа қарағанда жақсы, сондықтан L - формаларын қаныққан ерітінділерден бөліп алуL-глутамат натрии тұзының кристалдарын қосу арқылы жүзеге асырылады.
4. Циклогексаноннан L-лизин амин қышқылын алу.
L - шарап қышқылының рацематымен әрекеттесуінен түзілген лизиннің L және D-формаларын бөліп алу олардың тұздарының әр-түрлі ерігіштігіне негізделген. D –лизин мен шарап қышқылының тұздары азды көпті ерігіш. Лизиннің L және D изомерлерін бөліп алғаннан соң тұздарын бұзады. Колоннада жүретін ион алмасу үрдісі әдісімен L- шарап қышқылынан L формасын бөліп алынады, ал D - лизин амин қышқылын өнімнің түзілу сатысында салицил альдегидімен рацемизациялауға жіберіледі.
L-лизинді комбинирленген немесе энзиматикалық алу әдісі. Бұл әдісті жапондық «Тойа рейон» («Торей») фирмасы 1970 жылдары ұсынған. Осы әдістің технологиясымен шығымы 95%-дық және оптикалық тазалығы 99% болатын L- лизин алынған. Үрдіс кезінде амин қышқылдарының реакциялық қоспадағы мөлшері 200г/л жетуі мүмкін, ол дегеніміз ферментацияның барынша жетілдірілген өндірісінде бағытталған микробиологиялық синтездің бір сатысында түзілген культуралды сұйықтықтағы амин қышқылдарының мөлшерінен екі есеге жоғары екендігін көрсетеді. Технологиялық үрдіс L,D- a -амино e-капролактамды циклогексаннан және ферментативті гидролиз сатыларын құрайды. L- лизиннің химиялық технологиялық үрдісінің сызбасы төмендегідей.
Осы технологиялық сызба бойынша амин қышқылын алу үрдісінде екі түрлі фермент L-гидролазалар және рацемазаларқолданылады. Алғашқысы органикалық синтез үрдісі кезінде түзілген L, D- a -амино e-капролактамды таңдамалы гидролиздейді, екіншісі L-гидролазалармен әсерлесуінсіз қалған бөлігіндегі L-формаларын D-формаға рацемизациялауға қатысады.
Барынша мүмкін болатын осындай өндірістің тиімділігі ферментативті үрдістердің екеуі де жылдамдығы мүмкіндігінше жоғары болған жағдайда жүзеге асады, бірақ рацемизация жылдамдығы L-a-амино-e-капролактамдағы амидтті байланыстар гидролизінің жылдамдығынан төмен болу керек[4-5].
Үрдістің қажетті жағдайына қарай жүзеге асуы үшін ферменттер табиғаты микробты жаратылысты түрде болуы керек. L-a-амино-e-капролактамды гидролиздеу үшін ашытқы штаммының туыс Cryptococcus, Candida, Trichosporon, бұл ферменттердің активаторлары ретінде марганецтің, магнидің және мырыштың екі валентті иондары болып табылады.D-a-амино-e-капролактам рацемазасының ферментін алу Achrovobacter, Flavodacterium және тағы басқа бактериялардың туыстарын культивирлеу жолымен жүзеге асады.
D,L -a-амино-e-капролактамсубстратына ферменттердің (қатысатын екі фермент те иммобилденген түрде) екі жақты әсер етуі рационалды түрде үздіксіз әсер ету қондырғыларында жүргізіледі.
1.1.2Микроорганизмдер арқылы аминқышқылдарының биосинтезі
Микробты жасужалардың ақуыздарына барлық 20 амин қышқылдары кіреді, олардың биосинтезі протропты түрлерінде көміртегі, азот және күкіртқұрамды компоненттік ортада жүзеге асырылады. Көміртегінің бастапқы көзі ретінде көмірсулар және олардың жартылай тотығу өнімдері болып табылады.
Көміртегінің бастапқы көзерінің және әр-түлілігіне қарамастан функционалды алмасуларының нәтижесінде, ол метоболитті реттілік бойынша жүруі, Энтера-Дударов өзгеріс жолы және пентозофосфатты өзгеріс, сонымен қатар үш карбонқышықылының циклы барысында барлығында бірдей аминқышқылдары түзіледі тек гистидиннің синтезі кезінде алмасу жолында бірнеше ерекшеліктер бар. 2 кестеде барлық алғашқы өзгерістерінің реттері және аминқышқылдарының түзілуінің жолдары көрсетілген.
Кесте 2 - Аминқышқылы синтезінің бастапқы заттары
| Бастапқы заттар | Аминқышқылы |
| Пируват | Аланин, валин, лейцин |
| 3-фосфоглицерат | Серин, глицин, цистеин |
| Қымыздық сірке қышқылы | Аспартат, аспарагин, метионин, лизин, треонин, изолейцин |
| a-кетоглутар қышқылы | Глутамат, глутамин, аргинин, пролин |
| Фосфоенолпируват+эритрозо-4фосфат | Фенилаланин, тирозин, триптофан |
| 5-фосфорибозил-1пирофосфат+АТФ | Гистидин |
Дегенімен кейбір микроорганизмдер үшін, егер аминқышқылының бір ғана өкілі өзінің алдыңғы әртүрлі өкілдерінің түзілуін ескермесек те болады. Мысалы лизин қымыздық-сірке қышқылынан да және a-кетоглутар қышқылынан да синтезделіп алынуы мүмкін.
Микроорганизмдердің қандай да бір таксономикалық тиістілігінге тәуелділігі сол немесе басқа физиологиялық топта азоттың бастпқы көзі болып табылады, ал амминилі тұздардың, нитраттар немесе молекулярлы азот көміртегілі қаңқасының аминирлену үшін қажет. Дегенімен аммиактағы азоттың тотығу дәрежесі жасушалардағы барлық органикалық заттардағы тотығу дәрежесіне сәйкес келеді, аммоний тұздары көп жағдайда бактериялармен және дрожды заттармен қорытылады. Аммиактың ассимиляциясы аинотоптың түзілуіне жағдай жасайтын глутамамин қышқылы альфа кетоглутар қышқылының тотығу жолымен жүзеге асады[6].
глутамат циклы бойынша ол төмендегідей
Глутомат циклына келісімді жағдайда әсер ететін екі бірдей ферменттер глутаминситетаза және глутаматсинтетаза қатысады және олар барынша энергияауқымды, яғни 1 моль синтезделетін глутамат үшін 1 моль АТР жұмсалады.Аминирленудің тотықсыздануының қызмет атқарушылық механизімі ортадағы аммоний ионының артық мөлшерінде, ал керісінше аммиактың (<1 ммоль) төмен концентрациясында жүретіндігі анықталған, сонымен қатар бастапқы көзі ретінде азоттың нитраттары, молекулалық азот немесе азотқұрамды органикалық қосылыстар глутаматты циклды қамтамасыз етеді.
Глутамин қышқылы жасушада синтезделетін аминқышқылдары үшін аминотоп негізгі доноры және трансаминаза көмегімен сәйкес келетін кетоқышқылдардың негізінде 10 нанан астам аминқышқылдары түзілуі мүмкін.
Басқа екі реакция аммиактың қатысымен аминқышқылы түзілуіне әкеп соғады және нәтижесінде глутамин мен аспарагин түзіле жүреді.
Нитраттарды азоттың бастапқы шикізат көзі ретінде бірқатар микроорганизмдер пайдаланады, олар негізінен микробалдырлар, саңырауқұлақтар, бактериялардың кей түрлері.азотты нитраттар алдымен аминқышқылдарына өзгеруі үшін NO3- ионы аммиакқа тотықсыздануы төмендегідей өзгеріс үрдісімен ауысуы қажет[7-9]:
Нитратты ассимиляциялық тотықсыздандыру деп аталатын бұл үрдіс оттегіне сезімталдығы төмен және АТР генерациясының реакцияларына қабысу құбылысы болмайтын ерігіш ферментті жүйелердің көмегімен жүзеге асырылады. Нитратредуктаза –молибденқұрамды фермент, сондықтан молибденнің нитратты ортада қатысуы міндетті. Нитраттың ассимиляциялық тотықсыздану ферментінің синтезін аммиак репрессиялайды.
Еркін өмір сүретін және симбиотикалық азотфиксаторларының кішігірім прокариоттар тобы атмосфера азотын аминқышқылдарына өзгерту мүмкіндігі бар және сол үрдісте азот N2 NH3-қа дейін тотықсызданады. Тотықсыздану күрделі ферментті жүйе нитрогеназа бойынша жүзеге асады, ол екі азоферредоксин және молибденоферредоксин ақуызды суббірліктен тұрады. Нитрогеназды реакция ферродоксин немесе флаводоксиннің тотықсызданған формаларының қатысуымен жүреді, нитрогеназа үшін электронның бастамасы немесе көзі АТР шығындалуымен айқындалады, ол азот молекуласындағы атомдар арасындағы байланыстарды белсендіру үшін қажет. Дегенімен реакция үрдіс барысындағы аралық заттардың өнімдерін бөліп алу мүмкін болмай тұр, біздің оймызша олар ферменттпен байланыста болады және тотықсыздану төмендегі аралық кезеңдерден жүреді.
Молекулалық азоттың аммиакқа дейін тотықсыздануы тек реакциялық орта жағдайында молибденнің қатысымен жүзеге асады.
Күкіртқұрамды амнқышқылдарының биосинтезі үшін көптеген микроорганизмдер сульфаттарды пайдаланады, ол үшін алдын ала сульфидке дейін ассимиляциялық тотықсыздандыру жүзеге асырылады. H2S микробты жасушалар үшін улы (күкірттібактериялардан басқалары), ол тез арада реакция бойынша ацетилсерин өзгерісіне қатысады.
Түзілген өнім L-цистеин жасушаның барлық күкіртқұрамды компоненттердің бастамасы қызметін атқарады.
Микроорганизмдерде жекеленегн аминқышқылдарының биосинтезінің жолын оқу, зерттеу микробиологиялық практикаға ауксотропты мутанттар алу әдістерін және изотопты белгі бойынша талдауды ендргенен кейін зерттелді. Жекеленген аминқышқылдарының биосинтез жолдарының реттілігін анықтауда мутанттар төмендегідей жағдайда жүзеге асады.
1. Әр-түрлі гендердің санын анықтайды, мутация кезінде бір немесе басқа да өсу факторлары үшін қажеттілік туындайды. Осындай жолмен бір заттың синтезі үшін реакциялардың саны және соған сәйкес сатылар саныбелгіленеді. Белгілі болған жағдайға сәйкес мутациялану кезінде әр-түрлі сегіз гендердің аргенин бойынша ауксотроптылығы туындайды, сол белгілі жағдайларына қарай биосинтез 8 реакцияны қамтиды.
2. Биосинтез жолында генетикалық оқшаулану жай жағдайда интермедиатты ортада бөлінуіне әкеп соғады, ол алдыңғы тұйықталған реакцияларға байланысты оны тану химиялық әдістермен жүргізіледі және биосинтез жолын табу үшін де қолданылады.
3. Биосинтезде реакцияларды бірін соңдылығы туралы мәліметтер жекеленген амин қышқылдарын алу олардың биосинтезі барысындағы болжамды интермедиаттар әсері мутантты штамптардың өсуі негізінде болады. Егер цитрулин және орнитинді орта арганизависті мутанттар үшін қосу барысында аргинин биосинтезінің аралық өнімдері деп қорытынды шығаруға болады[10].
1.2 Зерттеудің мақсаты мен міндеттері
Зерттеудің мақсаты казіргі таңдағы актуалды мәселелерінің бipi амин қышқылдарының синтезі мен бөліп алу технологиясы және шикізаткөзін табу және оның рессурсының аумағын арттыру, табиғи заттар қорын іздестіру.
Аминқышқылдарының синтезі мен табиғи заттардан бөліп алудың жаңа технологияларын жасау үшін зерттеулер жасалған. Зерттеу жұмыстары алдымен биохимия, микробиология, органикалық заттардың жұқа қабатты синтезінің негіздерін, сонымен қатар биологиялық белсенді заттардың синтезінің өндірістік жәнеинженерлік ғылыми деректерді жетілдіре отырып зерттеулер жасалған.
Қазіргі кезде медициналық мақсаттарда, ауы шаруашылығы және азық-түліктік тағамдары өндірісі үшін бойынша биологиялық белсенді заттары (антибиотиктер, вакциналар, ферменттер, полисахаридтер, гормондар, глюкозиттер, дәрумендер, алколоиттар, пестициттер, дефолианнар) сонымен қатар аминқышқылдарының үлкен ассортименті синтезделіп келеді. Сол мақсатта олардың технологиясын жаңарту, жасау және химиялық синтез бен бөліп алу бір-қатар өндірістің идентификациялануын және синтездеп алынған заттардың экологиялық тазалығын қадағалау, денсаулық сақтау мәселелері шешуге негізделген:
Амин қышқылдарының синтезінің үш жолы қарастырылған. Олар химиялық, энзиматикалық және ферментативті синтез әдістері.
Бұл зерттеу жұмысы заттар синтезінің химиялық жолмен өңдеп өндірудің тиімді жолдардың бірі болып табылады.
Мұндай әдіспен амин қышқылдарын алу табиғи ресурстарды тиімді пайдаланып арзан шикізаттардан бағалы кұнды заттар алуға болатындығын анықтау.
Амин қышқылдарының синтезін зерттеп амин қышқылдарын алу технологиясын зерттеу.
2 Тәжірибелік бөлім
2.1 Шикізат және өнім мінездемесі, оларға қойылатын талап
2.1.1 Аминқышқылдар синтезіндегі ашытқы жасушалар
Saccharomyces cerevisiae, Saccharomyces carlbergensisжасушалар құрамында 50%-ге жуық ақуыз, алмастырылмайтын аминқышқылдары, түрлі витаминдерде бар; лизин, треонин, валин және лейцин өсімдіктерден асады, бірақ метионин, цистеин аз мөлшерде.
Ашытқы биомассасы тиімді субстратта өндіріледі, ал ферментациялау ақуыз өнімін алуда экономды және ұтымды.
Saccharomyces cerevisiaeашытқыбиомассасынан алынған азықтар алмаспайтын аминқышқылдарының жалпы мөлшері және қатынасы бойынша жоғары қоректік тағамдық өнімдерге көрсетілген талаптарға сай келеді; алмастырылатын және алмастырылмайтын аминқышқылдарының оңтайлы қатынасына ие.
1973 ж КСРО-да дүние жүзіндегі ең алғаш азықтық ақуыздар зауыты (жылына 70000 т.) іске қосылды. Шикізат ретінде мұнайдан бөлініп алынған н‑алкандар және көмірсуларда тез өсуге қабілетті ашытқылардың бірнеше түрі қолданылды: Candida maltosa, Candida guilliermondii, Candida lipolytica. Кейіннен мұнай өңдеуден қалған қалдықтар ашытқы ақуызын өндіру үшін негізгі шикізат болды, өндіріс 80 жж. қарқынды дамып, өнім 1 млн. т. құрады. КСРО басқа елдерге қарағанда ақуызды екі есе көп өндірді.Метанолда ақуыз алу процестері экономикалық жағынан тиімді. Ай-Си-Ай (Ұлыбритания) концернінің деректері бойынша, метанолда өндірілетін өнімнің өзіндік жоғары дәрежеде тазартылған n-парафиндерге негізделген аналогиялық өндіріске қарағанда 10-15%-ке төмен. Микробтық ақуыздардың өндірісі үшін көмірсулардың қол жетімді әрі арзан көзіне өсімдік текті биомасса жатады. Кез келген өсімдікте қанттардың әр түрі кездеседі. Целлюлоза - глюкоза молекулаларынан құралған полисахарид. Гемицеллюлоза арабиноза, галактоза, манноза, фруктоза қалдықтарынан тұрады. Продуценттер ретінде Candida scotti және C.tropicalis штамдары қолданылады[15].
Өндірістік технологияны жетілдіруден басқа, ақуызды көп мөлшерде жинақтауға, биомассаны тез өсіруге және өзінің тіршілік әрекеті үшін субстратты эффективті пайдалануға қабілетті ашытқылардың жоғары өнімді штамдарын шығару да маңызды орын алады. Микроорганизмдердің жаңа штамдарын жасау үшін қарапайым селекция, сондай-ақ гендік-инженерлік биотехнология әдістері де қолданылады. Ашытқы ақуыздарын жануарлар рационын баланстау кезінде азықтық қоспа ретінде пайдаланумен қатар осы ақуыздарды адам тағамы үшін жарамды ету де маңызды міндет болып отыр. 1930-40 жж. кейбір елдерде сыра жіне басқа да тағамдық ашытқыларды культивирлеу технологиялары жасақталды, олар түрлі тағам өнімдеріне ақуыздық қоспа ретінде қолданылды. Ашытқы биомассасын тағамдық ақуызға өңдеу барысында оларды мұқият тазартады. Осы мақсатта ашытқы жасушаларының қабығын механикалық, сілтілік, қышқылдық немесе ферментативтік өңдеу арқылы бұзады, кейін гомогенді ашытқы массасын органикалық еріткішпен экстракциялайды. Органикалық және механикалық бөгде заттардан тазартудан кейін ашытқы өнімін ақуыздарды еріту үшін сілтілік ерітіндімен өңдейді, кейін ақуыздық ерітіндіні ашытқылардың қалған массасынан бөледі және диализге жібереді.
Диализ кезінде ақуыздық ерітіндіден төмен молекулалы қосылыстар жойылады. Диализ арқылы тазартылған ақуыздарды тұндырады, кептіреді және алынған ақуыздық массаны әртүрлі тағам өнімдеріне: шұжық, паштет, ет және кондитерлік өнімдерге қоспа ретінде қолданады. Ашытқы ақуыздары жасанды ет алуда қолданыс тапты, ол үшін ақуыздарды текстуирлейді - қыздырып, тез суыту немесе ақуыздық пастаны кіші диаметрлі саңылау арқылы өткізу. Сапасын жақсарту мақсатында ақуыздық пастаға полисахаридтер мен басқа да компоненттерді қосады. Ақуыздардың гидролизаттары дәмдеуіш ретінде медициналық препараттар мен емдік тағамдарды жасау үшін қолданылады.
Ашытқы клеткалар азот көзі ретінде аммоний тұздарын және аздап жиі нитраттарды қабылдай алады. Биомассаны тез өсіру үшін көміртек көздері ретінде түрлі органикалық субстраттарды пайдалану, бейорганикалық азотты ақуызға айналдыру өнеркәсіптік өндірістің негізі болып табылады.
Ашытқыларды құрамында целлюлозалық шикізаты бар қалдықтардың гидролизаттарында өсіреді. Гидролиз барысында шикізат көзі ретінде ағаш өңдейтін өндірістің қалдықтары, сабан, арпа, мақта қауыздары, жүгері собықтары, қызылша мелассасы, жүзім сығындысы, кондитерлік және сүт өнеркәсібінің қалдықтары қолданылады. Гидролиз нәтижесінде микроорганизмдер үшін оңай қорытылатын көмірсу түрлері пайда болады.
Ұнтақталған өсімдік шикі зат жоғары атмосфералық қысымда және температурада қышқылды гидролизге ұшырайды. Целлюлоза олиго және моносахаридтерге дейін гидролизденеді. Гидролизаттан лигнинді бөліп тастайды, минералды тұздар, витаминдер және басқа ашытқы дақылдауына қажетті заттар қосылады.
Аэрация және араласу жағдайында тереңдетілген оқтынды ферментация жүзеге асады. Алынған ашытқы биомассасы сепарацияланады, вакуум - буландыру құрылғыларды 8-10% суға дейін кептіріп, ултьракүлгін сәулесімен әсер етеді (Д2 витаминімен байыту)[16].
Ашытқы биомассасының дәстүрлі әдіс престеу (нығыздау) немесе кептірілген наубайханалық ашытқыларды алумен қатар ашытқы экстрактісі шығарылады. Ол үшін ашытқы биомассасын әбден тазартып, клеткаларды ферменттер, сілті және қышқылдар көмегімен, механикалық жолмен лизиске ұшыратады. Ашытқы клеткаларының гидролизі жабық герметикалы жабдықта араластыру және 1 тәулік бойы қыздыру жағдайында жүргізіледі.
Әріқарай клеткалық лизат екі фракцияға - сұйық экстракт және микроорганизмдердің клека қабырғасына сепарацияланады (әдетте тарелкалы сепараторлар қолданылады). Сұйық ашытқы экстрактісі кейін вакуум-кептіргіш құрылғыда 20-25% құрғақ затқа дейін қоюланады.
Келесі кезең – ортадан тепкіш немесе форсундық шашыратқыштарды қолдану арқылы шашырандыру арқылы кептіру.
Ашытқы экстрактісін тамақтық ақуызға қайта өңдегенде тұндыру, диализ жолымен қайта тазартылады. Мұндағы мақсат төмен молекулалы қоспаларды, оның ішінде нуклеин қышқылдарынан, ақаулы липидтерден, Д-аминқышқылын және басқа қосылыстардан тазартады.
Ашытқы ақуызы шұжықтарға,паштеттерге, сілікпелерге қосылады және ет пен сүзбелерге ароматтау мақсатында қолданылады.
Ацидофилді - ашытқылы сүт және сүзбе:
- қаймағы алынбаған сүтке 2% қант, 3% ашытқының тәуліктік дақылы қосылып, 32-33ºС температурада 14-17 сағат бойына ұсталады. Мұндай сүт пен сүзбе В1,В2 және С витаминдеріне бай.
-Torulopsis, биомассасын сүт сарысуында өсіре отырып, сұйық ақуызды өнім «Промикс» алады, мұның құрамында ақуыз бастапқы сүт сарысуына қарағанда 2-3 есе артық. Ашытқы ақуызымен байытылған «Провилакт» өнімі құрғақ майсыздандырылған сүтті алмастырушы ретінде қолданылады.
Жемге ашытқы массасы жануардың рационының құрғақ затынан 5-10% мөлшерде қосылады.
Жоғарыда айтылып кеткендей, ақуыз өндіруде техникалық жағынан ең тиімдісі - ашытқы ақуыздары.
Ашытқы-продуценттерге қойылатын талаптар:
1)өте тез өсу;
2)биомассаның қалыптасуы;
3)қоршаған ортаның өзгерісіне субстраттың төзімді болуы;
4) жасушалардың мөлшері (көлемі).
Микробтық клетка тәулік ішінде өзінен 40 есе асып түсетін қоректік заттардың өте көп мөлшерін өндіре алады. Көбеюдің жылдамдығы, үлкен көлемде алуан түрлі заттарды синтездеу және өсімдік пен жануар жасушалары жүзеге асыра алмайтын биохимиялық процестерді тудыру мүмкіндігі - микробтардың осы барлық қасиеттері оларды көптеген өнімдердің, ең алдымен ақуыздың ауыстырылмайтын өндірушілеріне айналдырады. Қазіргі уақытта, деректер бойынша дүниежүзі халқы жануар ақуызын аз қабылдайды –тек 40% (бекітілген қалыпты нормадан). Алдағы уақытта халықтың жылдам өсіміне байланысты ақуыз көп мөлшерде қажет болады (жылына 65-70 млн т). Ол уақытта ақуызды алудың дәстүрлі әдістері жеткіліксіз болады (өнімсіз жерлерді тез меңгеріп, өсімдіктердің жоғары өнімді түрлері мен жануарлардың жоғары өнімді тұқымдары шығарылса да). Өзінің аминқышқылдық құрамы,тағамдық сапасы бойынша табиғи ақуызға ұқсас және одан асып түсетін микробтық ақуыз алу идеясы 30 жыл бұрын пайда болды. Ақуыз алудың екі бағыты қойылды: адам тағамы үшін және мал азығы үшін. Екінші бағыт толығымен меңгерілді. Арнайы кәсіпорындарда микроорганизмдер көмегімен азықтық ақуыз және ауылшаруашылық жануарлардың азығында ақуыз тапшылығын ликвидациялау (жою) мақсатында басқа да өнімдер алынып жатыр. Микробтық ақуыз алмастырылмайтын амин қышқылдарына бай екендігі анықталды (лизин, треонин, триптофан, метионин, изолейцин, фенилаланин, тирозин). Оның аз мөлшердегі қосындысы азықты құнарлы етеді. Микробтық ақуызды алу тәсілі - индустриалды, ол ауа райына да, маусымға да тәуелді емес. Оны Қиыр Солтүстікте де және экваторлық мемлекеттерде де қолдануға болады. Биотехнологияда қолданылатын бактериялар, ашытқылар өте жоғары өнімділігімен ерекшеленетіндігі маңызды[17].
Микробты биомассаның өндірісі – ең ірі микробиологиялық өндіріс болып табылады. Микробты биомасса үй жануарлары, құстар мен балықтар үшін сапалы ақуыздық қоспа бола алады. Микробты биомассаның өнірісі әсіресе үлкен масштабта сояны культивирлемейтін мемлекеттер үшін маңызды (соя ұнын азыққа дәстүрлі ақуыздық қоспа ретінде қолданады).
Микроорганизмді таңдау барысында берілген субстратта өсу жылдамдығы мен биомассаның қалыптасуы, культивирлеудегі тұрақтылық, жасушалардың мөлшері ескеріледі. Ашытқы жасушалары бактериялар жасушаларымен салыстырғанда ірі, және олар центрифугалау кезінде сұйықтықтан оңай бөлінеді. Ірі жасушалары бар ашытқылардың полиплоидты мутанттарды да өсіруге болады. Қазіргі таңда ірі масштабтағы өндіріс үшін қажетті қасиеттерге ие микроорганизмдердің тек екі тобы белгілі: бұл n-алканда өсетін (қалыпты көмірсулар) Candida ашытқылары және метанолда өсетін Methylophillus methylotrophus.
2.2Зерттеуді жүргізу әдістері
2.2.1Триптофан өндірісі және алу әдістері
Триптофанның химиялық синтезі. Индол Манниха әдісі бойынша формальдегипен және диметиламинді аминометилдейді. Алынған 3-диметиламинометил-индолды нитросірке қышқылының метил эфирімен конденсациялайды, ол 3-индолилнитропропион қышқылының метилатының түзілуіне әкеледі. Содан соң нитротопты амин топқа дейін тотықсыздандырады. Осы жасалған үрдістерден соң яғний эфирді сілтімен гидролиздегеннен соң D/L-триптофанның натрий тұзы түріндегі формасы алынады [22]. Химиялық синтез жолымен алынған триптофанның құрамында уытты заттар қоспалар қосылыстары болатындығы анықталған. Синтетикалық триптофанды мал азықтарының жемдік тағамдарына қосады.
Химиялық – ферментативті синтез
Микроорганизімдердің, яғни соның ішінде Escherichia coli, пиридоксаль тәуелді фермент триптофан-индол-лиаза (триптофаназа КФ 4.1.99.1, гена tnaA гнінің өнімі) белгілі. Бұл ферменттің атқаратын қызметі тепе-теңдікті қадағалау үшін және реакцияның толық қанды жүруіне қажет жағдай жасайтындығымен белгілі
триптофан + су⇋ индол + пируват + аммоний.
Осы жағдайлардың арқасында триптофанды индол, пировинограднды қышқыл және аммиакты ферментативті конденсациялу арқылы алуға болады.
Микробиологиялық синтез
Көп жағдайда L-триптофанның өенркәсіптік өндірісіндеCandida utilisашытқылар штамптарын пайдаланады, дефектті aro-гендер бойынша жәнефенилаланинді жәнетирозиндіауксотрофты нәтижесіндегі жолмен синитезделеді. Синтез үшін бастапқы шикі заттр ретінде көп жағдайда салыстырмалы түрде арзан синтетикалық антранилді қышқыл қолданылады, оны қолдануды бір-қатар мақсатты жағдайлар үшін бірнеше себептері бар. Біріндіден ол үрдісті жинақы етеді және арзан болуын қамтамасыз етеді, ал екіншіден жүретін механизімдерді үнемі қадағалауға мүмкіндік береді (алынатын (целевой) өнім триптофан антранилатсинтазаға ингибирлеуші әсер береді). Аз мөлшерлі және қосымша регуляторлық эффектер тудырмайтын фенилаланин және тирозиннің мөлшері қатысында Candida utilisмутанттары антранилді қышқылының L-триптофанға өтуінің культуралды ортасынна енуіне жағдай жасайды.
Триптофанның микробиологиялық өндірісінде бастапқы шикізат ретінде сонымен қатар синтетикалық индол да қолданылады. Үрдіс триптофан-синтетазаның белсенділігіне және сериннің қолжетімділігіне тәуелді[23].
Азықтық триптофанның көздері
Триптофан азықтық ақуыздардың компоненті болып табылады. Триптофанға бай азық түлік өнімдері болып сыр, балық, ет, боботы, сүзбе, саңырауқұлақтар, сұлы, кептірілген финики, жаңғақ, кунжут, кедр жаңғағы, сүт т.б.
Триптофан көптеген өсімдік құрамында да кездеседі, оның мөлшері көп болатындары соялы бұршақтар. Өте аз мөлшерде триптофан жүгіеріде болады, соған байланысты тек осы затпен азықтану триптофанның жетіспеушілігіне әкеліп соғады және пеллагрегияға алып келеді. Триптофанға бай келетін тағамдық заттар ішінде жаңғақ болып табылады, оны жаңғақ майы деп те атайды.
Ет және балық тағамдарында да триптофан кездеседі, олардың мөлшері әрқайсысының түріне қарай өзгереді: байланыстырушы ұлпа ақуыздарында триптофан болмайды (коллоген, эластин, желатин)[24].
Кесте 4 - Триптофанның заттардағы мөлшері
| № р/н | Өнім | 100 г-дағы мг | № р/н | Өнім | 100 г-дағы мг |
| 1 | Бұршақ, фасоль | 260 | 16 | Сиыр еті I категории | 210 |
| 2 | Бидай ұны (1- сорт) | 120 | 17 | Сиыр еті II категории | 230 |
| 3 | Крупа гречневая | 180 | 18 | Қой еті | 200 |
| 4 | Күріш | 80 | 19 | Қоян еті | 330 |
| 5 | Тары | 180 | 20 | Колбаса | 160 |
| 6 | Сұлы ұнтағы | 160 | 25 | Палтус, судак | 180 |
Триптофанды алу үшін химико – ферментативті әдіс индолдың, аммиактың және пирожүзім қышқылының тікелей конденсациянан тұрады:
Ферменттабиғаттакеңінентаралған E.coli бактериясындатабыладыжәнесубстраттыңерекшелігіменкеңіненсипатталады. L – триптофаннан басқа оның субстратымен L – цистеин, 8-метил – цистеин, хлор-L – аланин, L-серин саналады. Триптофанды қосқаннан ферменттің пайда болуы индуцирленеді, ал индолды қосқанда бактерияда оның синтезі ингибирленеді, сондықтан, триптофан алу процесінде аммиакпен, пируваттың артық мөлшері болады.
Химико – энзиматикалықәдістіқолданументриптофаналудааминқышқылыныңшығымы 63 г/лқұрайды.
Тармақталғанметаболиттікжолменлизин, триптофанпайдаболады, сондықтаносыөндірісүшінолардаблокирленгенреакцияфенилаланинніңжәнетирозинніңсинтезделуінеәкелетінауксотрофтымутанттардықолданады. Микроорганизмнің бірқатар басқа ароматты амин қышқылымен (тікелей көптеген микроорганизмде) эритрозо – 4 – фосфат және фосфенолпируват көмірсудың ауысуымен метаболитпен алынады. Триптофанның метаболиттік предшественнигі болып, антранилатсинтетазасының әсерінен хоризм қышқылынан пайда болатын антранилді қышқыл атқарады. Антранилатсинтетазаға триптофан ингибирлеуші әсер етеді, сондықтан фермент синтезіне метаболиттік бақылау жасау үшін предшественник антранил қышқылдарын (0,1-0,3%) индуцирлейтінді сатылап енгізу қажет (сурет 4).
Сурет 4 – Триптофан синтезі
Осыған байланысты триптофан өнірісінің ерекшелігі екі сатылы сызба – нұсқа бойынша ұйымдастырылған. Бірінші сатыда химиялық әдіспен антранилді қышқылды синтездеу, мутантты штамм ашытқысы Candida utilis энзиматикалық жүйелердің көмегімен триптофанның пайда болуына әкеледі.
Ашытқы биомассасы 30°С температурада минерал компонентті және мочевина қызылша мелассасын құрайтын ортада өсіріледі. Бір тәулік өткен соң ферментерге 5 % антранил қышқылының спирт ерітіндісін және 50% мочевина ерітіндісін қосады, ал предшественикті қосқаннан кейін 3-4 сағат өткен соң көміртегі көзін (25% меласса ерітіндісін) қосады. Антранил қышқылын және мочевинаны 6 сағат өткен соң жібереді, ал мелассаны 12 сағат өткен соң жібереді.
Екі сатылы ферментация процесі 144 сағаттан кейін аяқталады және культуральды сұйықтықтағы триптофанның құрамы 6г/л құрайды.
Триптофаннан басқа микробиологиялық әдіспен алғашқы заттарды қолданып гистидин, изолейцин, метионин, серин және треонин алады. Ауксотрофты мутантты бактерия Bacillius subtilis негізінде триптофанды алудың бір сатылы технологиясы кең таралмаған, лизин алу әдісіне жақын. Бір сатылы процестің ұзақтығы 48-сағат,культуральды сұйықтықта триптофан концентрациясы 10г/л құрайды. Культуральды сұйықтықты кептіргеннен кейін азықтық концентрат триптофан алынады, онда ақуыз, бос триптофан, В1, В2 и РР витаминдер қосылған.
Тазалығы жоғары триптофанның кристалды препараты культуральды сұйықтықты хроматографиялық бағанада ионалмасу әдісімен қосымша тазартылғаннан кейін пайда болады, толтырылған катионит (сорбция, рН 1,0; элюация 5% гидроксид аммоний ерітіндісі пропанол қоспасымен) болады.Элюаттар кристаллизацияланады; кристалдар жуылады және кептіріледі. Триптофан препараты кристал түрінде 99 % дейін жетеді.
2.3Техника және талдау әдістерін таңдау
2.3.1Аминқышқылдарының өндірістік синтезі
Химиялық синтез әдісі
Аминқышқылдарын тікелей химиялық синтезі кезінде аминқышқылдарының L және D изомерлерінің қоспасы түзіледі, олар өз кезегінде ферментативті әдіс көмегімен оптикалық антиподтарға бөлу қажеттігі туындайды. Синтез барысындағы көсымша стадиялардың қажеттігі мейлінше бұл процестердің құндылығын тікелей ферментативті әдіске қарағанда төмендетеді.
Сондықтан химиялық синтез әдісі бір негізінен метионин аминқышқылын өндірістік синтездеуге қолданады, себебі оның оптикалық изомерлері жоқ және оларды энантиомерлерге бөлі үрдісчі қажет болмайды. (метиониннің L- және D-изомерлері биологиялық белсенді зат болып табылады).
Энзиматикалық синтез
Бұл әдіс бойынша амнқышқылдарын алу үрдісі асминқышқылдарының предшественниктерін синтездеуге және олардың әрмен қарайғы нақты аминқышқылына белгіленген микроорганизімдерді немесе ферменттерді қолдана отырып трансформациялануына негізделген.
Кесте 5 –Аминқышқылын алу
| Алдыңғы зат | Фермент | Өнім |
| Аммониифумараты | Аспартаза | L-аспарагин қышқылы |
| Коричнді қышқыл | Фенилаланинаммиаклиаза | L-фенилаланин |
| L-Аспарагин қышқылы | Аспартат-β-декарбоксилаза | L-аланин |
| Фенол, серин | Тирозинфеноллиаза | L-тирозин |
| Индол, серин | Триптофаниндоллиаза | L-триптофан |
| Глицин, метанол CH3OH | Сериндегидраза | L-серин |
Ферментативті синтез
Аминқышқылдарын алуға алынған әдіс микроорганизмдердің барлық L-аминқышқылдарын синтездеуге әрекеттілігіне негізделген, белгілі жағдайда олардың «сверхсинтез» қамтамасыз ету. Микробиологиялық ферментацияның энзиматикалық ферментацияның айырмашылығы жекеленген ферменттерді емес микроорганизмдердің барлық ферменттерін қолдануымен ерекшеленеді.
Биосинтез барысында аминқышқылдарының продуценттері болып көп жағдайда Corynebacterium, Brevibacterium, Escherishia туысына жататын бактериялары қолданады. Аминқышқылдарының өндірісінде субстраттар ретінде көмірсулы шикізаттар болады (меласса, гидролизаты крахмала и целлюлозы), этанол, сірке немесе басқада органикалық қышқылдар, сонымен қатар көмірсутектер. Азоттың бастапқы заты ретінде аммоний тұздары, нитраттар және аминқышқылдары.
Микробиологиялық синтездің өзіндік артықшылықтары және кемшіліктері бар. Бір жағынан қарағанда онда сатылар саны аз және салыстырмалы қарапайым әмбебап құрылғыларды қажет етеді. Синтезде жұмыс барысында қолданылатын тірі ағзалар жағдайдың болмашы өзгерісіне өте сезімтал, нәтижесінде алынатын соңғы зат концентрациясы төмен болады, ол қондырғының өлшемін үлкейтуді қажет етеді.
Кесте 6- Аминқышқылдарын өндірістік синтез әдістері және негізгі өнімнің продуцирлеуші мөлшері.
| Аминқышқылы | Әлемдік өндірісі, тонн/жыл | Синтез әдісі |
| L-Глутамат | 1000000 | Ферментативті |
| DL-Аланин | 1500 | Химиялық |
| L-Глутамин | 1300 | Ферментативті |
| L-Аргинин | 1200 | Ферментативті |
| L-Триптофан | 500 | Энзиматикалық |
| L-Валин | 500 | Микробиологиялық |
| L-Гистидин | 400 | Ферментативті |
| L-Пролин | 350 | Ферментативті |
| L-Серин | 200 | Ферментативті |
| L-Тирозин | 120 | Ақуыздар гидролизі |
Амин қышқылдарын алудың жалпы әдістері
Монокарбонқышқылдарының мысалында аминқышқылдарын алудың әдістері төменде ашып қарастырылған. Дегенімен олардың синтезі үшін аминқышқылдарының басқа да сандары мен карбоксил топтарын таңдау бастапқы заттардың қасиеттерін ескере отырып жағдайын қарастырады.
1. Галогеналмасқан май қышқылдарын аммиакпен әрекеттестіріп алу:
Иминодисірке қышқылының минимум мөлшерінің түзілуін қадағалау жағдайы мына реакция бойынша:
Реакцияны жүргізуде аммиактың өте көп мөлшердегі артық мөлшері алынады немесе аммоний карбонаты қатысында жүргізіледі, ол амин тобын қорғайды. Яғни реакция нәтижесінде түзілетін аминқышқылдарының карбаминді туындыларынан қыздыру барысында оңай ыдырайды.
2. Циангидриндерден және альдегидтерден алу (циангидринді әдіс).
a-аминқышқылдарын алудағы маңызды реакциялардың бірі болып альдегидтердің циангидриндеріне және кетондарға аммиактың әсерлесуі маңыздылығы
Келесі кезектегі аинонитрилдердің сабындануы нәтижесінде аминқышқылының түзілуі:
Аминонитрилдерді альдегидтер мен кетондарға аммоний цианидімен әрекеттестіріп алуға да мүмкіндіктері бар. Бұл реакция Н.Д.Зелинский өзінің әріптестерімен көрсеткендей синил қышқылын және аммиакты немесе аммоний цианидін аминқышқылын алу әрекеттестіріп сатыларында олардың орнын аммоний хлориді мен калий цианидінің сулы ерітіндісімен алмастыруға болатындығын көрсеткеннен соң өте маңыздылыққа ие болды, олар реакция барысында альдегидтерменде немесе кетондармен де әрекеттеседі[25]:
3. Аминқышқылдарын қозғалғыш сутегі атомы бар күрделі эфирлерден синтездеу.
Аминқышқылдарының ситезі үшін үлкен маңызды мәнге ие болға мына органикалық қосылыстар малон эфирі, малонсіркецианидінен және ацетосірке эфирлерінен алу маңызға ие. Осы әдістерді қолдана отырып аминқышқылдарының әр түрлі радикалды қосылыстарын синтездеуге болатындығын көрсеткен.
а) Малон эфирінен синтездеу.
Малон эфирінен нитрозоаммони эфир алады, оны аминомалон эфиріне сутегі қатысында қышқыл ортада катализатор қатысында немесе мырышпен тотықсыздандырып алады:
Онда амин тобын ацилдеп қорғайды.
Алынған ацетиламинмалон эфирін металды натиримен және алкил галоидпен әрекеттестіре отырып сатылы түрде алкилдейді:
Сабындау және декарбоксилдеуден соң a-аминқышқылы алынады:
б) сірке қышқылының циан эфирінен аминқышқылдарын синтездеу малон эфирінен синтездеп алу әдісіне сәйкес жүргізіледі
в) Ацетосірке эфирінен синтездеп алу.Біратомды алмасқан ацетосірке эфиріне фенилдиазотат ерітіндісімен әрекеттестіріледі, содан соң сілтімен әрекеттестіргенде сірке қышқылы бөлінеді және нйтижесінде түрақсыз азоқосылыс түзіледі, олар яғни фенилгидразон сәйкес келетін кетоқышқылдарына изомерленеді:
Фенилгидразонды мырыштың кетоқышқылынымен спиртті тұз қышқылды ерітінді ортасында тотықсыздандырғанда a-аминқышқылының түзілуіне әкеп соғады:
Аминқышқылының ситезінің бұл әдісін В. В. Феофилактов ұсынған.
4. Оксимдерді немесе альдегид гидрозиндерді тотықсыздандыру арқылы алу. мысалы:
Бір мезеттегі аммиактың кетоқышқылына және сутегі катализатор қатысында (платина немесе паллади) әрекеттестіріп жасалған әдіс ерекше тиімді болып шықты. Бұр әдістің реакциялық жүрісінің барысында аралық иминотуындылар түзіледі:
Бұл әдіс бойынша белгі салынған азот изотобы бар N15(«меченый азот»)аминқышқылдары синтезделеді, ол арқылы тірі ағзада аминқышқылдарының іс-әрекеттерін зерттеуде қолданылады.
Соңғы жылдары аминқышқылдарының синтезі үшін тағы да екі жаңа әдіс ұсынылағн, ол әдістер арзан өндірістік шикізаттарды фуран және тиофенді қолдануды ұсынған.
5. Фуран туындыларынан аминқышқылдарын синтездеу ( А. П. Терентьев және Р. А. Грачева әдісі)
Синтездеу әдісі фуран сахинасының перманганатпен оңай тотығыуына негізделген, реакция нәтижесінде карбоксил функционалды тобын түзеді. Егер фуран сахинасының бүйір тізбегінде амин тобы болатын болса (көп жағжайда бензойл тобымен қорғалған), тотықтыру нәтижесінде бензойламинқышқылы түзіледі, ал сабындану реакциясынан соң аминқышқылының өзі түзіледі. Амин тобының тізбектегі орналасу жағдайына байланысты α-, β-, γ- және т.б. қышқылдар түзіледі.
Сонымен 1-бензоиламино-1-( α-фурил ) –алкилдерді тотықтыру барысында α-қышқыл түзіледі, мысалы 1-бензоиламино-1-(α-фурил)-этаннан — бензоил-α-аланин түзіледі:
β-аминқышқылдарын алу үшін 2-бензоиламино-1-(α-фурил) алкилдер қосылыстары қолданылады
ал γ-аминқышқылын синтездеу үшін 3-бензоиламино-1-(α-фурил)-алкилдер алынады:
Аминтоптары алшақ орналасқан аминқышқылдарын алу әдістері (β-, γ-, δ-, ε-, . . ., ω-аминқышқылдары)
Аминқышқылдарын синтездеп алудың жалпы әдістерінен басқа альфа аминқышқылдары сияқты қосылыстарын синтездеуге мүмкіндік береді және де амин топтары алшақ орналасқан аминқышқылдарын алуға болады, соңғыларын арнайы әдістер арқылы алады, оны төменде қарастырамыз.
Аммиактың қанықпаған қышқылдарға қосылуы.
Спирттегі аммиакты ерітіндісін α,β-қанықпаған карбон қышқыларымен немесе олардың эфирлеріне әсер еткенде амин тобы β-жағдайына орналасады. Бұл оксоқышқылдардың түзілу реакциясындағы судың байланысуына ұқсас, аммиак алдымен қабысқан қос байланысты жүйенің 1,4 жағдайына байланысу мүмкіндігі бар:
Сондықтан аммиактың байланысу реакциясы Марковников ережесіне қарама –қарсы бағытта жүреді. Акрил қышқылының эфиріне аммиакпен емес фталимидпен (гидроокиси триметилфениламмониді қатысында ретінде) әрекеттестіріп жүргізген тиімдірек:
Эфирдің гидролизі нәтижесінде түзілген фталил-β-аланиннен β-аланиннің өзін де алуға болады:
2.4 Зерттеу нәтижелері және талқылау
Зерттеу жұмысының орындаудың тапсырмасы
Есептеуге қажетті ферментация процесінің негізгі технологиялық көрсеткіштері 8 кестеде келтірілген.
Кесте 8 - Ферментация процесінің негізгі технологиялық көрсеткіштері
| № | Ферментатор Көлемі (геом) м3 | Ферментатор Көлемі (жумысшы) м3 | Ферментатор жұмыс циклы, Сағ | Биомасса Концентрациясы г/л(Х) | Культирленетінсұйықтағыөнімконцентрациясы, г/л (С) | Культирленетінсұйықжылдамдығы м3/сағ, (Wcf) |
| 1 | 10 | 8 | 24-30 | 3,5-4,0 | 1,4 | 0,15 |
| 2 | 16 | 11,2 | 20-40 | 10,1 | 11,5 | 0,16 |
| 3 | 20 | 16 | 30-36 | 9,6 | 22 | 0,2 |
| 4 | 32 | 26 | 36-42 | 8,5 | 32 | 0,25 |
| 5 | 50 | 20 | 46-48 | 15 | 44 | 0,30 |
Жұмыстаэкспериментальдытермохимиялықзерттеулердіңнәтижелеріберілгенжәнеесептеулердіңберілгендеріеруэнтальпиясын, сублимациясынжәнедәрілерретіндекейбіраминокарбонқышқылдарыныңқолданылатын (глицин) немесеферменттердіңсубстарттынемесекаталистікферментцентрлерінің (аланин, L-фенилаланинжәнет.б.)модельдеушіқасиеттерініңгидратациясынесептеугемүмкіндікбереді. Тірітабиғаттакеңтарағанаминқышқышқылылейцин, екіншіорында – аланин, сосын- серин [6], осығанбайланыстыолзерттеулердіңобъектісіретіндеалынған. Айтыпкететінбіржағдай, аминқышқылдарыныңмолекулаларыерітіндідеде, кристалдықкүйіндедебиполярлыкүйденемесецвиттериондыформадаNH+3-CH(R) – COOболады. ЭффективтізарядтасушыNH+3 жәнеCOO-топтарынанбасқа, аминқышқылдарыныңқұрылысындаәртүрліполярлыжәнегидрофобтытоптарбар. ақуыздардағыаминқышқылдарыныңхимиялыққасиеттері, яғниолардыңреакцияғатүсуқабілеті, шеткіR-радикалыныңқасиетіменанықталады. Олардыңгидрофобтығыныңеруменгидратацияпроцесстерініңэнергетикасынаәсерінанықтауерекшеқызықтырады. Осығанбайланыстыосындайжүйелердіңтермодинамикалықаспектілерінзерттеудекалориметриялықәдістеререкшемәнгеиеболады. 1.1 кестедезерттелетінаминқышқылдарыныңалынғанзерттеулернәтижелеріменәдебиеттердергімәліметтержалпыланған, олардыңнегізіндеәртүрліқұрылыстышеткірадикалыбараминқышқылдарыныңсудаеруэнтальпиясыныңсәйкестендіруіжүргізілген. Зерттеуобъектілеріретіндесызықтыжәнетармақталғаналифаттыаминқышқылдары (Gly, L- Ala, DL- Ala, Abu, DL-Nva, DL- Nle, L-Val, D- Val, L-Leu), шектіполярлытізбегібараминқышқылдар (L-Ser, L-Thr) менқұрамындабензолсақинасыбар (L- Phe) аминқышқылдаралынған. 1 кестетденкөрінетіндейаминқышқылдарыныңсудаерупроцесіжылусіңіруменжүреді, олгидратацияныңэкзотермиялықэффектісіменқалпынакелтірілмейтін, судағысутектікбайланысторынжәнеқосылыстыңкристалдыққұрылымынбұзуүшінжұмсалатынүлкенэнергетикалықшығындарментүсіндіріліледі. Шеткірадикалдыңұзындығынарттырғансайынаминқышқылдарыныңеруэнтальпиясытерісмәнгеиеболады.
Кесте 9 - 298.15 Ктемпературадағыα-аминқышқылдарыныңеруэнтальпиясыныңΔsolH0 жәнесублимациясыныңΔsublHстандарттыкөрсеткіштері.
| Қосылыс [NH+3-CH(R)–COO- ] | R- | Δsol H0 | Δsubl H |
| кДж*моль-1 | |||
| Глицин | H- | 14.25±0.06 | 136.5±0.5 |
| DL-Аланин (DL- Ala) | CH3- | 9.34±0.04 | 146±4 |
| L-Аланин (Ala) | CH3- | 7.61±0.08 | 138.1±0.8 |
| D- Валин (D- Val) | (CH3)2CH- | 2.16±0.05 | 162.7±0.8 |
| L- Валин (Val) | (CH3)2CH- | 5.34±0.06 | 162.8±1.1 |
| L- Лейцин (Leu) | (CH3)2CHCH2- | 2.93±0.2 | 150.6±1.1 |
| L-Фенилаланин (Phe) | (C6H5)2CH2- | 7.69±0.08 | 153.9±0.9 |
Арнайықұрастырылғанизотермиялыққабықшасыбаркалометрде 298,15 Кжағдайында DL- аланиннің, D- валинніңи L- сериннің, глицинніңеружылуытәжірибежүзіндеанықталды. Ферменттердіңнемеседәрілікзаттардыңорталықтарыныңбелсендіқасиеттерінмодельдеушіқұрамындашеткітізбектесызықтынемесетармақталғаналкилдірадикалы, полярлыОН-тобынемемсебензолсақинасыбар 12 α-аминкарбонқышқылдарыныңеруменгидратацияпроцесстерініңэнтальпиялықерекшеліктерізерттелген.
Δhydr H0/V02параметріаминқышқылдарыныңсулыерітіндінітұрақтандыруәсерініңкөрсеткішіретіндеқолданылуымүмкінекенікөрсетілген. Оныңкөрсеткішінеғұрлымтөменболса, зерттеліпотырғанқосылыссоғұрлымқұрылымданған.
Судыңзарядтыорталықтарда (NH+3 COO-) бірдейэлектрострикциондысығылуыменқатарәртүрліаминқышқылдардағысуменгидрофобтыәрекеттесулерітармақталғанаминқышқылдарыүшін (от Ala к Leu) жәнесызықтықосылыстардыңазбөлігінде (Abu, Nva, Nle) Δhydr H0 көрсеткішініңтөмендеуіменжүреді (терісболады). Энергетикалықкөзқарасбойыншаәртүрліаминқышқылдарыныңсудаеруініңжылуэффекетілеріденатурацияпроцесінмодельдеумүмкін, оламинқышқылдарыныңқалдықтарыпротеинніңішкібөлігіненсулыортағаөтуіретіндеқарастырылады. Осындагидрофобтыжәнеспецификалықәрекеттесуіменаминқышқылдарыныңдегидратацияпроцестерініңарасындағытепе-теңдіктіңмаңызыүлкен. Аминқышқылдарыныңсуменәрекеттесуіндегидрофобтыгидратацияныңдоминанттыролікөрсетілгенжәнеолбиомолекуланыңкүрделенуіменөседі.
α- аминоқышқылдарменжәнешарапқышқылыменсирекжерэлементтерінің (СЖЭ) координациялыққосылыстарыметал-биологиялықбелсендізаттардыңөзараәрекеттесуінзерттеудежәнебиологиялықбелсенділіккеиедәрілердіжасаудамаңызызор. Празеодима (ІІІ) жәнебасқаСЖЭ-ніңбіруақыттаα-аминқышқылдарыменгидроқышқылдарыныңаниондарыбаркомплекстіқосылыстарытереңзерттелмеген. Әрлигандтыпразеодима (ІІІ) менкейбірСЖЭ-ңα-аминқышқылдарыменжәнесалицилқышқылыменкомплекстералынды [25]. Жұмыстаевропий (ІІІ) глутаминменшарапқышқылыменәрлигандтыкомплексіалынды. Празеодиманың (ІІІ) шарапқышқылыменжәнеглицинменнемесеметионинменәрлигандтықосылысыәдебиеттердесипатталмаған. Осыжұмыстыңнегізгімақсаты – құрамындаглициннің, метионинніңжәнешарапқышқылыныңкоординацияланғаниондарыбарпразеодиманыңәрлигандтықосылыстарыныңсинтезәдістерінқұрастыружәнеқасиетерінменішкікомплекстікқұрылысынзерттеу.
Осылайша, синтезделгенпразеодиманың (ІІІ) глицинменнемесеметионменжәнешарапқышқылыменкомплексініңспектроскопиялықжәнетермиялыққасиеттерізерттелді. ИҚ-спектрібойыншааминқышқылменшарапқышқылдарыныңаниондарыпразеодиманың(ІІІ) сфералықкоординациясындаорналасқандығыанықталды. Алынғанқосылыстардыңтермолизібірнешесатылықиынпроцесс, олкелесісхамабойыншажүреді: дегитрация, сусызтұздыңыдырауы, қосылыстыңорганикалықбөлігініңнегізгімассасыныңжаныпкетуі, термиялықайналу, соңғыөнімніңқалыптасуы (Pr6O11).Құрамында координацияланған глицин немесе метионин және шарап қышқылдарының иондары бар, әрлиганд типті празеодиманың ішкі комплексті қосылыстары синтезделген. Олардың құрамы анықталып, спектроскопиялық және термиялық қасиеттері зерттелген. Алынған мәліменттерге сүйеніп лигандтардың координациялану әдісі бойынша қорытындылар жасалды.
Ақуыздардың синтезделу процесі әрдайым организмде жүреді. Алмастырылмайтын аминқышқылдарының біреуі ғана жоқ болған жағдайда да ақуыздардың түзілуі тоқтатылады. Бұл асқорыту жүйесінің бұзылу, бойдың өсуінің төмендеуі, дипрессия сияқты әр түрлі күрделі қиындықтарға әкеліп соқтыруы мүмкін. Бұл мәселе қалай туындайды? Біз ойлағаннан да оңай туындайды. Егер сіздің тамақтануыңыз тепе-теңдірілген болса да, сіз ақуыздың жеткілікті мөлшерін тұтынсаңыз да басқа көптеген факторлар осыған әкелуі мүмкін. Асқазан - ішекті трактта сорылулардың бұзылуы, инфекция, жарақат, стресс, кейбір дәрілік препараттардың, қартаю процесі және организмдегі басқа қоректендіргіш заттардың дисбалансы – осының барлығы алмастырылмайтын аминқышқылдарының дефицитіне келтіреді. Қазіргі таңда алмастырылатын және алмастырылмайтын аминқышқылдарын биологиялық белсенді тамақ қоспалары көмегімен қабылдауға болады. Бұл әсіресе, әр түрлі кәсіби аурулар және редукциялы диеталар кезінде өте маңызды. Вегетарианшылар ағзадағы ақуыздың нормалы синтезі алмастырылмайтын аминқышқылдары бар қоспалар қажетті. Құрамында аминқышқылдары бар қоспаларды таңдау кезінде, құрамында Америка Фармакопеясы (USP) бойынша стандартталған L - кристалдық аминқышқылдары бар өнімдерді таңдау дұрыс. Аминқышқылдарының көпшілігі екі форма түрінде болады, біреуінің химиялық құрылымы екіншісінің айна көрінісі болып табылады. Олар D- және L-формалар деп аталады, мысалы D - цистин және L - цистин. D dextra дегенді білдіреді (латынша оң), aл L - levo (сәйкесінше,сол). Бұл терминдер берілген молекуланың химиялық құрамы болып табылатын спиральдың айналу бағытын түсіндіреді. Жануар және өсімді ағзаның ақуыздары негізінде аминқышқылдарының L- формаларымен жаралған (D, L - формаларымен негізделегн фенилаланиннен басқа). Сонымен, құрамында L - аминқышқылдары бар қоспалар адам ағзаның биохимиялық процестері үшін ең қолайлысы болып табылады. Бос немесе байланыспаған аминқышқылдары анағұрлым таза формалар болып табылады. Олар қорытуды қажет етпейді және өздігінен қан ағымымен абсорбцияланады. Ішкі қолданыстан кейін тез сіңіріледі және аллергиялық реакцияларды тудырмайды. Егер сіз алмастырылмайтын аминқышқылдарының комплексін қабылдасаңыз оны 30 мин тамақтанудан бұрын қабылдаған дұрыс.
Зенрттелген обьектілер мен материалдарды салыстыру
Триптофан синтезіндегі химиялық үрдістер
2-амино-3-(1H-индол-3-ил)пропионқышқылы
Триптофа́н- (β-индолиламинопропион қышқылы, қысқартылған түрде: Три, Трп, Trp, W)- ароматты альфа-аминқышқылы. Ол екі оптикалық изомер формасында болады - D және (DL) рацамат түрінде.
L-триптофан протеиногенді аминқышқылы болып табылады және белгілі болған тірі ағзалардың барлығының ақуыздарының құрамына кіреді. Ол гидрофобты аминқышқылдар қатарына кіреді, себебі молекуласында ароматты ядро индиолы бар. Гидрофобты және стэкинг әрекеттесулерге қатысады.
Триптофан табиғатта антранилат арқылы синтезделеді. Антранилаттың биосинтезі барысында аралық өнім ретінде шикимат, хоризмат қосылыстары түзіледі. Антранилаттың биосинтезі шикиматты жол мақаласында қарастырылған. Антранилаттың триптофанға өзгеріінің ең қысқа жолы төрт қайтымды реакциялардан құралады. Бұл реакцияларға жауапты гендер, сонымен қатар хоризматтан антранилаттың түзілу реакцияның қайтымдылығынаtrp-гендер деп аталады және бактериялар триптлофанды оперонға бірігеді. Триптофанды оперон Escherichia coliсхемалық құрлымын былай көрсетуге болады.
—trpR—…—Промотор—Оператор—Лидер—Аттенуатор—trpE—trpD—trpC—trpB—trpA—Терминатор—Терминатор—
Табиғатта триптофанды микроағзалар, өсімдіктер және саңырауқұлақтар синтездейді. Көпжасушалы жануарлар триптофанды мінездемейді. Адам үшін триптофан алмаспайтын аминқышқылы болып табылады және ол ағзаға тағаммен түседі.
Катаболизм
L-триптофанныңадам ағзасындағы катаболиттікөзгерулері:
Триптофан→N-формилкинуренин→кинуренин→3-гидроксикинуренин→3-гидроксиантранилат;
N-формилкинуренин→N-формилантранилат→антранилат→3-гидроксиантранилат;
Кинуренин→антранилат→3-гидроксиантранилат;
3-Гидроксиантранилат→2-амино-3-карбоксимуконат-семиальдегид→2-аминомуканат-семиальдегид→2-аминомуконат→2-кетоадипат→глутарил-КоА→кротонил-КоА→(S)-3-гидроксибутаноил-КоА→ацетоацетил-КоА→ацетил-КоА;
Метаболиттер
Триптофаннан ниацин, мелатонин жәнесеротонинсинтезі.
Триптофансеротониннің биологиялық прекурсоры болып табылады (одан мелотонинді синтездеп алуға болады және ниацинді.
Көп жағдайда В3 дәуірмені бойынша гиповитаминоз триптофанның жетіспеуінен туындайды. Сонымен қатар триптофан индиолды алколойдтардың биохимиялық бастамасы болып табылады. Ол, триптофан→триптамин→N,N–диметилтриптамин→псилоцин→псилоцибин
Триптофан метаболиті — 5-гидрокситриптофан (5-HTP) эпилепсияны және депрессияны емдеу үшін дәрілік зат ретінде қолдануды ұсынған, бірақ клиникалық сынамалар соңғы нәтижелерін бермеді. 5-HTP гематоэнцефалиялық барьерлерден оңай өтеді, сонымен қатар серотинге жылдам декарбоксилденеді (5-гидрокситриптамин или 5-HT).
Бауырда 5-HTP ауысу немесе өзгеруіне байланысты серотиннің әсерінен жүректе пороктык пайда болуының қауіпі бар.
Триптофан ауыл шаруашылық малдары үшін азықтарын баланысын ұстап тұру үшін қоладнылады. L-триптофан препараттарыұйқының бұзылуы кезінде, қорқыныш пайда болғанда және тырысқақ болған кезде белгіленеді немесе тағайындалады, дисфории әиелдердің синдромы на белгіленеді.
Сонымен қатар мынадай жағдайларда да қолданылады: алкогольды, опиінді және т.б. заттарға деген тәуелділікті жою мақсатында, оларды емдеу және депрессиядан шығару үшін қолданылады.
Соңғы уақытта ауылшаруашылықта медицинада әр түрлі аминқышқылдары кең қолданыс тауып келеді. Олардың ең маңыздылығы ақуызды тағамдарды реттеу үшін қоланады.
Қорытынды
Зерттеу жұмыстарыньщ қорытындысы мынадай нәтижелері бойынша яғни өсімдіктер қалдықтарын бастапқы шикі зат ретінде белгілі қажет моносариттер алуға байланыстылығы олардың құрам бөліктерінің өзгешелігіне қарай болатындығы аньқталды.
ББЗ биосинтезі технологиясының негізгі компоненті биообъектілер болып табылады: вирустар, саңырауқұлақтар, өсімдіктекті немесе жануартекті жасушалар, әр түрлі қасиетке ие биомолекулалар.
Көптеген синтез бастапқы қосылыстары ретінде ацетилен қолданылады, оны өз кезегінде кальций карбидінен, метанды термототықтыру пиролизімен немесе сұйық мұнайлы фракцияларындағы көмірсутектерді крекингілеу өнімдері кең және тиімді орын алады.
Есептеуге қажетті ферментация процесінің негізгі технологиялық көрсеткіштері культирленетін сұйық жылдамдығы 6 нұсқада, культирленетін сұйықтағы өнім концентрациясы үлгілік нұсқада жоғары екендігі анықталды.
Қоректік сұйықтығы бар су құрамында органикалық және бейорганикалық заттар, ақуыздың коллоидты фракциясы, культирленген сұйықтың қалған бөлігі - 17% тан көп болады.
Триптофанның термодинаминалық есептеулері 298.15 К температурадағы α-аминқышқылдарының еру энтальпиясының Δsol H0 6,1± 0,2 және сублимациясының Δsubl H 134,4±0,4 кДж*моль-1көрсеткіштерін көрсетті.Δhydr H0/V02 параметрі аминқышқылдарының сулы ерітіндіні тұрақтандыру әсерінің көрсеткіші ретінде қолданылуы мүмкін екені көрсетілген. Оның көрсеткіші неғұрлым төмен болса, зерттеліп отырған қосылыс соғұрлым құрылымданған екендігін көрсетті.
Қолданылған әдебиеттер
1. СейітовЗ.C. Биохимия.-Алматы баспаханасы 1991
2. Стамбеков С.Ж. Жалпы генетика. - Алматы : Мектеп 1997
3. Мұхаметжанов Қ.О.Генетика қ-Алматы : Мектеп 1997
4. Айала.Ф., Дж. Кайгер Современная генетика. М. : Мир,1998
5. Стамбеков С.Ж. Генетика. -Новосибрск : Наука, 2002
6. Елинов Н.П. Основы биотехнологии/ Н.П. Елинов.– СПБ.: Наука 1995.-600с.
7. Виестур У.Э. Системы ферментации/ У.Э. Виестур, А.М. Кузнецов, В.В.Савенков.– Рига: Зинатне, 1986.- 174 с.
8. Манаков М.Н. Теоретические основы технологии микробиологических производств/, Д.Г. Победимский – М.: Агропромиздат, 1990.- 272 с.
9. Микробиологическое производство биологически активных веществ и препаратов / В.А. Быков, И.А. Крылов, М.Н. Манаков и др.– М.: Высшаяшкола. Кн.6.: Биотехнология.–1987. – 143 с.
10. Уонг Д. КорнейИ.Ферментация и технология ферментов: – М.: Легкая и пищевая промышленность, 1999. –336 с.
11. Грачева И.М. Технология микробных белковых препаратов, аминокислот и биоэнергия.– М.: Пищевая промышленность,1992.– 383 с.
12. Осторовского О.В Практические и лабораторные работы по биологической химии. Часть 2 под редакцией. – Волгоград, 2004.– 60с.
13. Березов Т.Т., Коровкин Б.Ф. Биологическая химия. – М., 1998. -85с.
14. Эллиот В., Эллиот Д. Биохимия и молекулярная биология. – М., 2000
15. Филатов В.Л. Тропонин, сторение свойства и механизм функционирования. Биохимия.– 1999.– Т.64, выпуск .6.– С.775.
16. Камышников В.С. Справочник по клинико-биохимической лабораторной диагностике., Т 2. -Мн:Белорусь, 2000.-463
17. Қ. Х. Әлмағанбетов, «Микроорганизмдер биотехнологиясы», Астана-2008;
18. В. Н. Голубев, И. Н. Жиганов, «Пищевая биотехнология», Москва-2001;
19. О. А. Неверова, «Пищевая биотехнология», Новосибирск-2007.
20. Turner EH, Loftis JM, Blackwell AD (2006). «Serotonin a la carte: supplementation with the serotonin precursor 5-hydroxytryptophan». Pharmacol Ther109 (3): 325–38. DOI:10.1016/j.pharmthera.2005.06.004. PMID 16023217.
21. Солдатенков А.Т., Колядина Н.М., Шендрик И.В. «Основы органической химии лекарственных веществ»; Москва, «Химия», 2001. -88с.
22. Information Paper on L-Tryptophan and 5-hydroxy-L-tryptophan, FDA, February 2001
23. ӘліқұловЗ., ӘлтайұлыС., СегізбаеваГ.Ж. Әсімдіктердегібиологиялықбелсендіқосылыстардыңмаңызы. // ВестникЕНУим. Гумилева, №6 (67), 2008. – С. 53-65.
Дата добавления: 2018-02-28; просмотров: 347; Мы поможем в написании вашей работы! |
Мы поможем в написании ваших работ!