Адраджэнне сельскай гаспадаркі

Шпоры да экзамену

“Гісторыя Беларусі ад Вялікай Айчыннай вайны да цяперашняга часу”

ІІІ курс (стацыянар)

1. Беларусь у гады Другой сусветнай вайны (1939 – 1945 гг.). Гістарыяграфія праблемы і агляд апублікаваных крыніц.

 

Шмат пытанняў і ў айчыннай гістарыяграфіі застаецца спрэчнымі ці да канца не высветленымі:

-дакладныя звесткі аб колькасці загінуўшых грамадзян СССР і БССР да апошняга часу не выяўлены;

- уклад саюзнікаў у справу разгрому гітлерызму трактуецца неадназначна. Неапраўдана перабольшваецца на Захадзе роля ЗША і Англіі і недаацэньваецца ўклад народаў СССР у Перамогу;

- вельмі актуальнымі з’яўляюцца пытанні разгортвання і сутнасці савецкай партызанкі і падпольнага супраціўлення акупантам і дзейнасці іншых антыфашысцкіх арганізацый – такіх як Армія Краёва;

- пытанні, звязаныя з калабарацыяй

Даследаванні па гісторыі Беларусі перыяду Вялікай Айчыннай вайны можна падзяліць на некалькі тэматычных групаў. Адна з найбольш вялікіх – гэта гістарыяграфія вайсковых аперацый. Першыя працы з’явіліся ў канцы 40 – пачатку 50-х гг.: І.Р.Караткоў і С.М.Шышкоў «Победа Красной Армии в Белоруссии» (М., 1946), Я.Салдаценка «Советская Армия – освободительница Белоруссии» (Мн., 1948), М.М.Мінасян «Победа в Белоруссии: Пятый Сталинский удар!» (М., 1952). У гэтых працах разглядаліся толькі перамогі над вермахтам у 1943–1944 гг. У 60–80-х гг. з’явіліся працы, у якіх аналізаваліся прычыны няўдач Чырвонай Арміі летам 1941 г.: В.А.Анфілаў «Начало Великой Отечественной войны» (М., 1962), «Провал «блицкрига» (М., 1974), М.К.Андрушчанка «Народное ополчение Белорусси» (Мн., 1980), «На земле Белорусии летом 1941 г.» (М., 1985), Я.С.Паўлаў «В суровом сорок первом» (Мн., 1985) і іншыя.

Гісторыя партызанскага руху на Беларусі: У 1951 г. пад аўтарствам Л.Цанавы з’яўляецца «Всенародная партизанская война в Белоруссии против фашистских захватчиков», зборнік дакументаў і матэрыялаў у трох тамах «Всенародная борьба в Белоруссии в годы Великой Отечественной войны (нюнь 1941 – нюль 1944)», «Всенародная борьба в Белоруссии против немецко-фашистских захватчиков» у трох тамах, а так сама чацвёрты том «Гісторыі Беларускай ССР» выдадзены ў 1975 г.

Нямецкі акупацыйны рэжым на Беларусі: М.М.Загарулька, А.Ф.Юдзянкоў «Крах экономических планов фашистской Германии на временно оккупированной территории СССР» (М., 1970), І.С.Краўчанка, А.І.Залескі, В.П.Раманоўскі «Немецко-фашистский оккупационный режим (1941–1944 гг.)» (Мн., 1965), А.А.Фактаровіч «Крах аграрной политики немецко-фашистских оккупантов в Белоруссии» (Мн., 1979)

Працы, прысвечаныя ліквідацыі шматлікіх «белых плям» падзей вайны: Ю.Весялкоўскі «Што прывяло Армію Краёву на Беларусь» (Лондан, 1995), В.І.Ермаловіч, С.У.Жумар «Огнём и мечом: хроника польского националистического подполья в Белоруссии (1939–1953 гг.)» (Мн., 1994) і Я.І.Сямашкіа«Армія Краёва на Беларусі» (Мн., 1994).

 

 

2. Беларусь у пачатку Другой сусветнай вайны.

 

На пачатак 40-х гг. XX ст. у Еўропе у большасці краін склаліся аўтарытарныя і таталітарныя рэжымы. Сярод іх выдзяляліся гітлераўскі фашызм і сталінскі таталітарызм.Ва умовах узрастаючай напружанасці міжнароднага становішча, поўнай палітычнай ізаляцыі і магчымай вайны на два фронты СССР прыняў прапанову Германіі заключыць пакт аб ненападзенні. 23 жніўня 1939 г. быў падпісаны савецка-германскі дагавор аб ненападзенні тэрмінам на 10 гадоў.Да дагавора быў прыкладзены “Сакрэтны дадатковы пратакол”, якім размяжоўваліся “сферы інтарэсаў” абодвух бакоў. Германія атрымала Францыю, Брытанію і іх афрыканскія калоніі, СССР – Фінляндыю, Эстонію, Латвію, Бесарабію і “права” пашырацца на поўдзень у бок Персідскага заліва праз Іран, Афганістан і Турцыю. У выпадку тэрытарыяльных і палітычных пераўтварэнняў у абласцях, якія належалі прыбалтыйскім дзяржавам (Фінляндыя, Эстонія, Латвія, Літва), паўночная граніца Літвы павінна была стаць мяжой, падзяляючай сферы ўплыву Германіі і СССР.У абласцях, якія належаць Польскай дзяржаве, сферы ўплыву будуць размежаваны на лініі рэк Нараў, Вісла і Сан.

17 верасня 1939 г. злучэнні Чырвонай Арміі пачалі паход у Заходнюю Беларусь і Заходнюю Украіну. У першы дзень былі вызвалены Баранавічы, 18 верасня — Навагрудак, Ліда, Слонім, 19 — Вільня, Пружаны, 20 — Гродна, 21 — Пінск, 22 верасня — Беласток і Брэст. Найбольш жорсткая бітва адбылася ў раёне Гродна.Прасоўванне войск Чырвонай Арміі ішло хутка. Месцамі ім дапамагала насельніцтва, дзейнічалі партызанскія групы. Пераважная большасць польскіх войск здавалася без бою. 25 верасня 1939 г. у Брэсце адбыўся парад савецкіх і нямецкіх войск.Асноўная частка насельніцтва Заходняй Беларусі — рабочыя, сяляне, рамеснікі, працоўная інтэлігенцыя сустракалі савецкіх салдат як родных братоў, кветкамі, хлебам-соллю.

28 верасня 1939 г. кіраўніцтва СССР заключыла з Германіяй дагавор аб дружбе і граніцы паміж гэтымі дзяржавамі. Да яго быў прыкладзены сакрэтны дадатковы пратакол за подпісамі I. Рыбентропа і В.Молатава.Усходняя частка Варшаўскага ваяводства і ўсё Люблінскае адыходзілі Германіі. Узамен у сферу інтарэсаў савецкай дзяржавы ўключалася тэрыторыя Літвы і частка заходніх паветаў Беластоцкага ваяводства з пераважна польскім насельніцтвам, а таксама некаторыя ўсходнія часткі паветаў Варшаўскага ваяводства.Кіраўнік польскага ўраду ў эміграцыі В.Сікорскі кваліфікаваў савецка-германскую дамоўленасць ад 28 верасня як чацвёрты падзел Польшчы. У дэкрэце польскага прэзідэнта Савецкі Саюз быў названы агрэсарам. Аб’яўлялася аб пачатку барацьбы за ўзнаўленне суверэнітэту Польшчы ў межах да 1 верасня 1939 г.

Тэрытарыяльная карэкціроўка паміж Германіяй і СССР прадаўжалася да 22 чэрвеня 1941 г. 10 студзеня 1941 г. у Маскве В. Молатаў і граф фон Шуленбург падпісалі чарговы сакрэтны пратакол. Паводле яго, Германія адмаўлялася «от своих притязаний на полосу литовской территории». У дакуменце ўказвалася, што «Правительство Союза Советских Социалистических Республик готово компенсировать Правительству Германской Империи территориювыплатой Германии 7500000 золотых долларов или 31 500 тысяч марок».

1 кастрычніка 1939 г. Палітбюро ЦК ВКП(б) прыняло пастанову «Пытанні Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі», якою прадугледжвалася ўтварэнне Народнага сходу з дэпутатаў, выбраных у абласцях Заходняй Беларусі (былых Навагрудскім, Віленскім, Беластоцкім і Палескім ваяводствах).

28—30 кастрычніка 1939 г. у Беластоку адбыўся Народны сход Заходняй Беларусі. Ён аднагалосна прыняў па дакладу С.В. Прытыцкага дэкларацыю аб устанаўленні савецкай улады на ўсёй тэрыторыі Заходняй Беларусі.2 лістапада 1939 г. Нечарговая V сесія Вярхоўнага Савета СССР і 12 лістапада Нечарговая III сесія Вярхоўнага Савета БССР адпаведна прынялі законы аб уключэнні Заходняй Беларусі ў склад СССР і ўз'яднанні яе з БССР.У выніку тэрыторыя БССР павялічылася са 125,6 тыс. кв. км да 225,6 тыс, насельніцтва рэспублікі – з 5 млн 562 тыс. чалавек да 10 млн 239 тыс. На тэрыторыі былой Заходняй Беларусі было ліквідавана ранейшае адміністрацыйнае дзяленне і створана 5 абласцей (Баранавіцкая, Брэсцкая, Вілейская, Пінская і Беластоцкая).

16 лістапада 1939 г. СССР і Германія заключылі дагавор аб перасяленні ў Германію жыхароў Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны нямецкага паходжання, а ў СССР –асоб беларускай і ўкраінскай нацыянальнасцей з тэрыторыі Польшчы, занятай Трэцім рэйхам. Ажыццяўлялі гэты дагавор з снежня 1939 г. па красавік 1941 г. сумесна НКУС і гестапа.

3 лета 1940 г. германскае ваенна-палітычнае кіраўніцтва пачало падрыхтоўку да вайны супраць СССР. 22 чэрвеня 1940 г., у дзень падпісання акта аб капітуляцыі Францыі, Гітлер аддаў загад аб распрацоўцы плана нападзення на СССР. Гэты план “Барбароса” – маланкавай вайны і разгрому за 3-4 месяцы Савецкага Саюза – быў зацверджаны ў снежні 1940 г. У маі 1941 г. быў прыняты план “Ост” – разгорнутая праграма знішчэння і каланізацыі народаў Савецкага Саюза.На досвітку 22 чэрвеня 1941 г. фашысцкая Германія вераломна, без аб'яўлення вайны напала на Савецкі Саюз. Беларусь у ліку першых савецкіх рэспублік была падвергнута ўдарам ворага.

 

 

3. Вынікі развіцця БССР у канцы 1930-х – пачатку 1940-х гг.

 

К 1940 Б. превратилась в высокоразвитую индустриально-колхозную социалистич. республику. На территории Б. были созданы крупные станкостроительные з-ды в Минске, Витебске, Гомеле, вступили в строй Белгрэс, гомельский завод с.-х. машин, бобруйский и гомельский деревообр. комбинаты, витебский маслобойный з-д, могилевская ф-ка искусств.шелка и др. предприятия. Была создана собственная топливно-энергетич. база, основанная на использовании торфа. К 1940 валовая продукция крупной пром-сти вост. областей БССР возросла по сравнению с 1913 в 23 раза. В пром-сти Б. произошли заметные структурные изменения. Вырос удельный вес химич., текстильной, кожевенной, обувной и швейной пром-сти при уменьшении удельного веса деревообр., бумажной и пищевой пром-сти, хотя продукция и этих отраслей намного увеличилась по сравнению с 1913. Протяженность ж. д. на терр. Б. увеличилась с 3,8 тыс. км в 1913 до 5,7 тыс. км в 1940.

В с. х-ве Б. победил колхозный строй. В республике к 1940 насчитывалось 9,6 тыс. колхозов, объединивших 93,4% крестьянских х-в и 99,3% всей посевной площади, к-рая составила 5 212 тыс. га против 4 542 тыс. га в 1913. В 1935 за успехи в социалистич. строительстве Б. была награждена орденом Ленина. В Б. произошла культурная революция. Б. стала республикой сплошной грамотности (до революции в Б. до 80% населения было неграмотно). В 1940 в общеобразоват. школах Б. число учащихся достигло 1,7 млн. За годы Сов.власти было открыто 25 вузов, в к-рых в 1940 обучалось 21,5 тыс. студентов. В 1929 в Б. создана Академия наук. К 1940 в республике действовало 51 науч. учреждение. Белорус.лит-ра и искусство представлены произведениями писателей, художников, композиторов, внесших вклад в развитие сов. культуры (Я. Колас, Я. Купала, В. Бялыницкий-Бируля и др.). 12-й съезд Советов Б. 19 февр. 1937 принял новую Конституцию республики, отразившую социалистич. завоевания белорус. народа.

По иному пути шло развитие Зап. Б., находившейся под властью бурж.-помещичьей Польши. Там сокращалось производство основных отраслей пром-сти. В 1937 в Зап. Б. было 400 тыс. безработных. Тяжелой была жизнь трудящегося крестьянства. 83 тыс. крест.х-в не имели земли, а 180 тыс. имели наделы до 1 га. Почти половина населения зап. областей Б. оставалась неграмотной. В сент. 1939 после нападения на Польшу фаш. Германии Сов. Армия взяла под защиту население зап. областей Б. и Украины. Трудящиеся этих областей получили возможность свободно определить свою дальнейшую судьбу. 28-29 окт. 1939 Нар.собрание Зап. Б. единодушно провозгласило Сов. власть и обратилось в Верх. Совет СССР с просьбой о принятии зап. областей Б. в состав СССР. 2 нояб. эта просьба была удовлетворена. Зап. области Б. вступили на социалистич. путь развития.

 

4. Беларусь на пачатку Вялікай Айчыннай вайны. Абарончыя баі летам 1941 г.

 

Напад на СССР, у тым ліку на Беларусь, гітлераўцы пачалі моцным артылерыйскім абстрэлам прыгранічных раёнаў, пасля чаго ў наступленне перайшлі сухапутныя войскі. Адначасова фашысцкая авіяцыя бамбіла месцы размяшчэння савецкіх войск, аэрадромы, казармы, чыгуначныя вузлы, гарады і інш. У першы дзень баявых дзеянняў паветраныя сілы СССР страцілі 1200 баявых самалётаў, 738 з іх было знішчана на тэрыторыі Беларусі, прычым 528 непасрэдна на аэрадромах. Нехапала боепрыпасаў, і таран выкарыстоўваўся савецкімі лётчыкамі ў якасці апошняга сродку бою. Яго роля як маральнага фактара, была даволі высокай, таран дастаўляў шмат непрыемнасцей германскім паветраным асам. У першыя гадзіны вайны таранілі варожыя самалёты лётчыкі П.С.Рабцаў, А.С.Данілаў, С.М.Гудзімаў, Д.В.Кокараў.

Галоўны ўдар па савецкіх войсках у Беларусі германская армія нанесла ў раёнах Брэста і Гродна ў паласе абароны 3-й і 4-й савецкіх армій. Тут колькасць нямецкіх войскаў у жывой сіле і тэхніцы пераўзыходзіла савецкія войскі ў 5 разоў. Гэтыя два ўдарныя кулакі павінны былі зламаць супраціўленне Чырвонай Арміі з наступным выхадам на аператыўную прастору і авалоданнем гарадамі Мінск і Смаленск.

Нягледзячы на тое, што германскія войскі акружылі савецкую групоўку каля Мінска, спроба з ходу фарсіраваць водны рубеж на Бярэзіне і выйсці да Дняпра вермахту не ўдалося. Толькі 1 ліпеня часці 47-га германскага танкавага корпуса змаглі прарвацца на ўсходні бераг Бярэзіны. Так сама ўпарта абараняліся часці 47-га стралковага корпуса генерал-маёра С.І.Паветкіна і 4-га паветрана-дэсантнага корпуса генерал-маёра А.С.Жадава ў раёне Бабруйска. Гэта дазволіла заняць баявыя рубяжы свежым савецкім дывізіям, падцягнутым на лінію Дняпра з цэнтральных раёнаў краіны.

12-16 ліпеня цяжкія баі за Оршу вялі войскі 18-й (палкоўніка П.К.Жывалёва) і 73-й (палкоўніка А.І.Акімава) стралковых дывізій са складу 20-й арміі Заходняга фронту, а таксама знішчальны батальён з ліку 1200 мясцовых жыхароў. Пад Оршай 14 ліпеня ўпершыню нанесла ўдар па ворагу батарэя рэактыўных установак пад камандаваннем капітана І.А.Флёрава.

З 3 па 26 ліпеня савецкія войскі гераічна абаранялі Магілёў. Праціўнік сканцэнтраваў тут 4 пяхотныя і 1 танкавую дывізіі, матарызаваны полк СС «Вялікая Германія» і іншыя вайсковыя фарміраванні. Ім супрацьстаялі часці 61-га стралковага корпуса генерал-маёра Ф.А.Бакуніна і байцы народнага апалчэння. Толькі воінамі 172-й дывізіі генерал-маёра М.Ц.Раманава за 10 дзён баявых дзеянняў было знішчана 179 танкаў і бронетранспарцёраў, каля 4 тыс. салдат і афіцэраў праціўніка. Асабліва ўпартыя баі разгарнуліся на Буйніцкім поле пад Магілёвам. Цяжкія баі адначасова ішлі на подступах да Віцебска і Гомеля.

 1 ліпеня камандуючым Заходнім фронтам быў прызначаны нарком абароны маршал С.К.Цімашэнка. Былое кіраўніцтва фронту і частку вышэйшых камандзіраў на чале з камандуючым генералам арміі Д.Р.Паўлавым за быццам бы «бяздзейнасць» і «баязлівасць» былі асуджаны і расстраляны.

Адначасова з абарончымі баямі камандаванне Чырвонай Арміі летам 1941 г. правяло шэраг наступальных аперацый. 6 ліпеня 1941 г. войскі 20-й арміі генерал-лейтэнанта П.А.Курачкіна сіламі 5-га і 7-га механізаваных корпусаў нанеслі контрудар у напрамку Сянно-Лепель. Адбылася буйнейшая танкавая бітва з пачатку Другой сусветнай вайны, у якой удзельнічала больш як 1500 танкаў і бронемашын. Праціўнік быў адкінуты на 30-40 кіламетраў. Але 7-мы механізаваны корпус быў спынены сіламі 47-га нямецкага матарызаванага корпуса на подступах да Лепеля, а 5-ты савецкі корпус апынуўся ў акружэнні, з якога да 10 ліпеня 1941 г. у раён Оршы выйшла толькі частка савецкіх войскаў. У нямецкі палон пад Лепелем трапіў сын Сталіна – Якаў.

Другой наступальнай аперацыяй савецкіх войскаў на Беларусі летам 1941 г. з’яўляецца Рагачоўска-Жлобінская аперацыя, праведзеная войскамі 21-й арміі генерал-палкоўніка Ф.І.Кузняцова. 13 ліпеня 63-ці стралковы корпус генерал-лейтэнанта Л.Р.Пятроўскага правёў контрудар, вызваліў гарады Рагачоў і Жлобін. Нямецкія войскі былі адкінуты на 20-30 кіламетраў у напрамку Бабруйска. Контрудар войскаў 21-й арміі скаваў сілы 8-мі нямецкіх дывізій, што не дазволіла ім хутка фарсіраваць Днепр і выйсці на аператыўную прастору ў напрамку Раслаўль-Смаленск.Такі ход баявых дзеянняў выклікаў трывогу ў стаўцы вярхоўнага галоўнакамандавання Германіі. Вермахт спыніў наступленне ў канцы ліпеня 1941 г. на Смаленскім напрамку і перайшоў да ўмацавання флангаў групы армій «Цэнтр». У гэтых умовах для абароны гомельскага напрамку савецкае кіраўніцтва 24 ліпеня стварыла Цэнтральны фронт, кіраваць якім прызначылі генерал-палкоўніка Ф.І.Кузняцова.

У першай дэкадзе жніўня нямецкае камандаванне кінула ў наступленне на Гомель звыш 25 дывізій, галоўным чынам танкавых і матарызаваных. Баі за горад працягваліся амаль 20 дзён. Пад сценамі горада вермахт страціў звыш 80 тыс. сваіх салдат і афіцэраў, каля 200 танкаў і 100 самалётаў. У ноч з 19 на 20 жніўня 1941 г. савецкія войскі і апалчэнцы пакінулі Гомель. Да пачатку верасня 1941 г. уся тэрыторыя Беларусі была акупіраваная нямецкімі войскамі.

Трагізм першых дзён вайны вынікаў не толькі з вялікіх тэрытарыяльных страт, але з велізарных людскіх страт, якія несла Чырвоная Армія. Так, за 18 першых сутак абарончай аперацыі ў Беларусі войскі Заходняга фронту панеслі страты агульнай колькасцю 417790 чалавек, а ўсяго за 6 месяцаў 1941 г. страты Чырвонай Арміі склалі 4473800 чалавек.Вялікая колькасць савецкіх салдат і афіцэраў патрапілі ў германскі палон: у «катлах» пад Беластокам, Гродна і Мінскам больш за 300 тыс. чалавек, пад Віцебскам, Оршай, Магілёвам і Гомелем – 450 тыс. чалавек, пад Смаленскам – 180 тыс.чалавек, пад Чарнігавам – 100 тыс.чалавек, пад Бранскам і Вязьмай – 663 тыс. чалавек. Але быў нанесены і адчувальны ўрон групе армій «Цэнтр». Вермахт страціў у 1941 г. на Беларусі каля 1000 танкаў і 150 тыс. ваеннаслужачых забітымі і параненымі.

Абарончыя баі ў Беларусі далі магчымасць савецкаму камандаванню разгарнуць войскі другога стратэгічнага эшалона на рубяжы рэк Заходняя Дзвіна-Днепр, дазволілі мабілізаваць непасрэдныя рэзервы краіны, каб даць адпор ворагу. Намечаныя камандаваннем вермахта тэрміны захопу Смаленска і Масквы былі сарваны.

 

 

5. Мерапрыемствы КП(б)Б і ўрада рэспублікі па мабілізацыі насельніцтва на адпор ворагу.

 

Канкрэтнай праграмай мабілізацыі сіл і сродкаў краіны на барацьбу з ворагам з'яўлялася дырэктыва СНК СССР і ЦК ВКП(б) партыйным і савецкім арганізацыям прыфрантавых абласцей ад 29 чэрвеня 1941 г. Савецкі ўрад і ЦК партыі заклікалі перабудаваць усю работу на ваенны лад, арганізаваць усебаковую дапамогу фронту, павялічыць вытворчасць зброі, боепрыпасаў, танкаў, самалётаў, пачаць партызанскую барацьбу ў тыле ворага. Мерапрыемствы па мабілізацыі сіл і сродкаў краіны для барацьбы з ворагам былі выкладзены І.В. Сталіным у яго прамове па радыё 3 ліпеня 1941 г.

Вайна запатрабавала аператыўнай перабудовы дзейнасці партыі, органаў дзяржаўнай улады і кіравання. У аснову перабудовы быў пакладзены прынцып максімальнай цэнтралізацыі палітычнага, гаспадарчага і ваеннага кіраўніцтва.

30 чэрвеня 1941 г. ствараецца Дзяржаўны Камітэт Абароны (ДКА) ў наступным складзе: І. Сталін (старшыня), В. Молатаў (намеснік старшыні), К. Варашылаў, Г. Маленкоў, Л. Берыя. Пазней у яго склад былі ўведзены М. Булганін, М. Вазнесенскі, Л. Кагановіч і А. Мікаян. Камітэт валодаў надзвычай вялікай кампетэнцыяй: прызначаў і здымаў з пасад вышэйшае камандаванне; займаўся падрыхтоўкай ваенных рэзерваў для дзеючай арміі; вырашаў ваенна-стратэгічныя пытанні; наладжваў работу прамысловасці, транспарта, сельскай гаспадаркі, забеспячэнне насельніцтва і арміі; займаўся падрыхтоўкай працоўных рэзерваў і размеркаваннем рабочай сілы па вытворчых аб' ектах.

Наступнай састаўной часткай праграмы пераўтварэння краіны ў адзіны баявы лагер з'яўлялася мабілізацыя, разгортванне і павышэнне боегатоўнасці Савецкіх Узброеных Сіл. За першыя 8 дзён вайны было прызвана ў армію 5,3 млн чал. Мабілізацыя праходзіла ў абставінах вялікага пытрыятычнага ўздыму. Да 1 снежня 1941 г. дзеючая армія папоўнілася 291 дывізіяй і 94 брыгадамі. Формай масавага патрыятычнага руху савецкага народа ў гады вайны сталі знішчальныя батальёны. Ужо 24 чэрвеня 1941 г. СНК СССР прымае пастанову аб стварэнні на добраахвотных пачатках у прыфрантавой паласе знішчальных батальёнаў для барацьбы з дыверсійнымі і дэсантнымі групамі праціўніка. На Беларусі фарміраванне знішчальных батальёнаў пачалося ў выніку аб' яднання рабочых атрадаў і груп самаабароны, створаных у першыя гадзіны вайны мясцовымі партыйнымі органамі. Да 15 ліпеня 1941 г. у рэспубліцы было створана 78 знішчальных батальёнаў (больш за 13 тыс. чал.) і 300 груп самаабароны (27 тыс. чал.). Знішчальныя батальёны змагаліся з дыверсантамі і паветранымі дэсантамі ворага, рабілі на дарогах завалы, «воўчыя ямы», ліквідавалі вынікі налётаў варожай авіяцыі, ратавалі матэрыяльныя і культурныя каштоўнасці, праводзілі палітработу сярод насельніцтва, удзельнічалі ў абарончых баях, знішчалі групы праціўніка, якія прарваліся ў савецкі тыл, з' яўляліся папаўненнем Чырвонай Арміі.

Адной з форм масавага патрыятычнага руху савецкага народа, яго непасрэднага ўдзелу ў вайне супраць германскіх захопнікаў было народнае апалчэнне. У кароткі час у яго запісалася да 1 млн чал. Было створана каля 60 дывізій народнага апалчэння, з якіх 37 у той ці іншы час удзельнічалі ў баях. Аднак масавы рух апалчэння ва ўмовах баявых дзеянняў быў неадназначнай з'явай. На аснове пастаноў ДКА ад 16 ліпеня 1941 г. «Аб падрыхтоўцы рэзерваў у сістэме наркамата абароны і наркамата Ваенна-Марскога Флоту і ад 17 верасня 1941 г. «Аб усеагульным ваенным навучанні ваеннай справе грамадзян СССР» за гады вайны праз сістэму ўсенавуча было падрыхтавана звыш 7 млн чал. Навучанне праходзілі ўсе мужчыны ва ўзросце ад 16 да 50 гадоў, у першую чаргу дапрызыўнікі і ваеннаабавязаныя запасу, уводзілася ваенная і фізкультурная падрыхтоўка вучняў 8 - 10 класаў сярэдняй школы.

ЦК ВКП(б) прыняў меры па ўзмацненні партыйна-палітычнага ўплыву ў дзеючай арміі. 27 і 29 чэрвеня 1941 г. ён прыняў рашэнні аб мабілізацыі камуністаў і камсамольцаў на фронт у якасці палітбайцоў. Кожны абком і крайком ВКП(б) павінен быў у трохдзённы тэрмін мабілізаваць ад 500 да 5 тыс. камуністаў і накіраваць іх у распараджэнне наркамата абароны. 30 чэрвеня 1941 г. ЦК ВКП(б) і СНК СССР зацвердзілі мабілізацыйны народнагаспадарчы план на ІІІ квартал 1941 г., які прадугледжваў павелічэнне вытворчасці ваеннай тэхнікі на 26 %. Для рашэння задач эвакуацыі вытворчых сіл з прыфрантавых раёнаў на ўсход краіны быў створаны Савет па эвакуацыі пры СНК СССР у складзе Н.М. Шверніка (старшыня), А.М. Касыгіна, А. І. Мікаяна. З тэрыторыі Беларусі ва ўсходнія раёны краіны было адпраўлена абсталяванне і кадры 124 буйных прамысловых прадпрыемстваў і каля 1,5 млн жыхароў. Раёнамі размяшчэння беларускай прамыс-ловасці сталі Паволжа (47 заводаў і фабрык), Урал (35), сярэдняя паласа РСФСР (28), Заходняя Сібір (8) і інш. На час вайны ўводзіліся надзвычайныя меры: рабочы дзень - 12 гадзін, адмяняліся водпускі, выхадныя і святочныя дні, шырока выкарыстоўвалася праца жанчын і падлеткаў, прадугледжвалася строгая адказнасць за невыкананне нормы, забаранялася самавольнае пакіданне прадпрыемстваў без дазволу адміністрацыі.

 

6. Устанаўленне акупацыйнага рэжыму, яго сутнасць, мэты. Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел. Сістэма акупацыйнай улады і яе органаў.

 

Акупацыйны рэжым.  У пачатку верасня 1941 г. на ўсёй тэрыторыі Беларусі ўсталяваўся нямецкі акупацыйны рэжым, які ўяўляў сабой сістэму палітычных, адміністратыўных, ваенных, эканамічных і ідэалагічных мер, накіраваных на ліквідацыю савецкага дзяржаўнага ладу, рабаванне багаццяў і рэсурсаў, заняволенне і знішчэнне беларускага народа. Ваенная і акупацыйная палітыка нямецкіх уладаў была загадзя распрацавана ў дырэктыўных дакументах. План "Барбароса" вызначаў стратэгію і тактыку нападзення на СССР. Генеральны план "Ост" вызначаў праграму каланізацыі захопленых тэрыторый, анямечвання, высялення і знішчэння народаў Усходняй Еўропы. Інструкцыя пра асобныя вобласці да дырэктывы № 21 плана "Барбароса" ад 13 сакавіка 1941 г. прадугледжвала дэцэнтралізацыю і расчляненне тэрыторыі СССР. Дырэктывы па кіраванню эканомікай у акупіраваных усходніх абластях устанаўлівалі метады эканамічнага рабавання. Дырэктывы вярхоўнага галоўнага камандавання германскай арміі ад 13 мая 1941 г. "Пра ваенную падсуднасць у раёне "Барбароса" і пра асобныя паўнамоцтвы войск" здымалі з ваеннаслужачых германскай арміі ўсякую адказнасць за любыя злачынствы на акупіраванай тэрыторыі.

 Тэрытарыяльнае адзінства Беларусі перастала існаваць, яна была падзелена на пять частак. Буйнейшай часткай, больш за трэць БССР, стаў утвораны акупантамі на тэрыторыі Віцебскай, Магілёўскай, амаль усёй Гомельскай, ўсходніх раёнаў Мінскай і некалькіх раёнаў Палескай вобласці Тылавы раён групы армій "Цэнтр", які падпарадкоўваўся нямецкай ваеннай адміністрацыі. Ваенна-адміністрацыйныя функцыі тут выконвалі створаныя вермахтам палявыя і мясцовыя камендатуры.

Менш за трэць даваеннай тэр Бел складала так званая Генеральная акруга "Беларусь", у якую былі ўключаны былыя вобласці: Баранавіцкая, Вілейская, заходнія і паўночныя раёны Мінскай і паўночныя раёны Пінскай (усяго 68 раёнаў з 192, што былі ў складзе БССР перад пачаткам вайны. Генеральная акруга "Беларусь"разам з генеральнымі акругамі "Літва", "Латвія" і "Эстонія" ўваходзіла ў склад рэйхскамісарыята "Остланд". Яго адміністрацыйны цэнтр знаходзіўся ў г. Рызе.

 Да рэйхскамісарыята "Украіна" адышла паўднёвая частка Беларусі з гарадамі Брэст, Пінск, Мазыр, чыгункай Брэст-Гомель і ўсімі раёнамі, што знаходзіліся на поўдзень ад яе. Усё справаводства на гэтых тэрыторыях вялося толькі на нямецкай і ўкраінскай мовах. Разліковым грашовым сродкам былі нямецкія акупацыйныя маркі і ўкраінскія карбованцы, якія ўвеў у абарачэнне Ровенскі эмісійны банк.

  Беластоцкую вобласць акупацыйныя ўлады далучылі да Усходняй Прусіі. На гэтай тэрыторыі дзейнічалі нормы нямецкага права. Кіраўніцтва ўсімі структурамі ўлады ажыццяўлялі нямецкія чыноўнікі. Паўночна-заходнія раёны Вілейскай вобласці ўключылі ў склад генеральнай акругі "Літва".

  Уся тэрыторыя так званай Генеральнай акругі была падзелена на 10 акругоў (гебітскамісарыятаў). У якасці дапаможных мясцовых устаноў акупанты стварылі гарадскія і раённыя ўправы, у якіх працавалі прадстаўнікі мясцовай калабарацыі. Аднак без санкцыі нямецкіх акупацыйных уладаў адміністрацыя ўправы не магла вырашаць нават самыя звычайныя пытанні гаспадарчага і грамадскага жыцця ў гарадах і іншых населеных пунктах адміністрацыйных акругоў. На чале ўсёй гарадской і раённай адміністрацыі стаяў бургамістр. Звычайна бургамістры прызначаліся з ліку беларускіх эмігрантаў. На тэрыторыі былых сельскіх саветаў акупанты стварылі воласці, якія ўзначальвалі прызначаныя імі валасныя старшыні. У вёсках акупацыйную ўладу прадстаўлялі старасты. Уся вертыкаль створанай сістэмы ўлады кантралявалася нямецкімі чыноўнікамі.

 

7. Палітыка генацыду і яе рэалізацыя на Беларусі.

 

Палітыка генацыда 

3 першых дзён акупацыі на Беларусі праводзілася палітыка генацыду - планамернае знішчэнне цэлых груп насельніцтва па тых ці іншых матывах: з-за прыналежнасці да савецкіх актывістаў, камуністаў, яўрэяў і г.д. Для рэалізацыі гэтага плана гітлераўцы выкарыстоўвалі цэлую сістэму мер: заложніцтва, аблавы, пагромы, турмы, карныя аперацыі, лагеры смерці і інш. Карнікі знішчалі грамадзянскае насельніцтва і ваеннапалонных. Агнём, шыбеніцамі, турмамі фашысты імкнуліся ў корані задушыць барацьбу, знішчыць усе патрыятычныя сілы. Палітыка генацыду спалучалася з тактыкай «выпаленай зямлі».

 У межах рэспублікі было арганізавана 260 лагераў смерці, іх філіялаў і аддзяленняў, з якіх мала хто вярнуўся жывым. Вязняў трымалі пад адкрытым небам, марылі голадам, заражалі інфекцыйнымі хваробамі, катавалі. У Мінску і яго ваколіцах было размешчана 5 такіх лагераў, адзін з якіх – Малы Трасцянец – па колькасці знішчаных людзей стаяў на трэцім месцы пасля Асвенціма і Майданака. Канцэнтрацыйны лагер быў створаны восенню 1941 года. Назва «Трасцянец» аб’ядноўвае некалькі месцаў масавага знішчэння людзей:

 урочышча Благаўшчына — месца масавых расстрэлаў;

 уласна лагер —побач з вёскай Малы Трасцянец за 10 км ад Мінска па Магілёўскай шашы;

 урочышча Шашкоўка — месца масавага спалення людзей.

 Усяго ў Трасцянцы фашысты замучылі, расстралялі, спалілі звыш 206 500 грамадзян.

 Расстрэльвалі каля зараней падрыхтаваных доўгіх равоў, трупы закопвалі і ўтрамбоўвалі гусенічным трактарам. Напярэдадні наступлення савецкіх войск гітлераўцы практыкавалі стварэнне на пярэднім краі сваёй абароны спецыяльных лагераў смерці, у якіх размяшчалі інфекцыйных хворых з мэтай масавага распаўсюджвання цяжкіх захворванняў сярод насельніцтва і часцей Чырвонай Арміі.

 На тэрыторыі Беларусі было больш за 100 гета, у якія гітлераўцы сагналі сотні тысяч яўрэяў, як жыхароў рэспублікі, так і яўрэяў з Польшчы, Чэхаславакіі, Аўстрыі, Францыі, Галандыі, Венгрыі, Германіі і іншых краін. Тэрыторыя гета была агароджана высокай сеткай калючага дроту і ахоўвалася. Сюды фашысты сагналі каля 10 тысяч чалавек яўрэйскай нацыянальнасці. Акупанты здзекваліся над зняволенымі, рабавалі іх, мучылі, калолі штыкамі, кідалі жывымі ў агонь. Асуджаных на смерць прымушалі спяваць песні, танцаваць, а потым расстрэльвалі. У гета было скучана, брудна, голадна. Пагромы ішлі адзін за другім. Да жніўня 1941 года засталося каля 85 тысяч чалавек, а да лета 1942 г. фашысты знішчылі практычна ўсіх. Уражваюць цынізм і абыякавасць, з якімі фашысты вялі падлік загубленых імі людзей. 31 ліпеня 1942 г. генеральны камісар Кубэ дакладваў рэйхскамісару «Остланда» Лёзе: «За апошнія дзесяць тыдняў у Беларусі ліквідавана каля 55 тысяч яўрэяў. У Мінскай вобласці яўрэі поўнасцю знішчаны». Так было па ўсёй Беларусі. 21–23 кастрычніка 1943 г. было здзейснена адно з самых крывавых злачынстваў фашызму – масавае знішчэнне яўрэяў у мінскім гета і ў Трасцянецкім лагеры смерці, дзе загінула амаль што 100 тыс. яўрэяў.

 Канцлагеры, турмы, гета дзейнічалі практычна ў кожным раёне Беларусі. Паступова працэс знішчэння сваіх ахвяр гітлераўцы механізавалі: атручвалі людзей выхлапнымі газамі ў спецыяльна прыстасаваных для гэтага аўтамабілях – “gaswagen” (душагубках). Перад пасадкай у фургон, людзям загадвалі здаць усе каштоўныя рэчы і вопратку. Пасля гэтага дзверы зачыняліся, і сістэма падачы газу перамыкалася на выпуск. Для таго, каб не выклікаць заўчасна страху ў ахвяр, у фургоне мелася лямпачка, якая ўключалася, калі дзверы зачыняліся. Пасля гэтага кіроўца ўключаў рухавік на нейтральнай перадачы прыкладна на 10 хвілін. Пасля таго, як рух у фургоне спыняўся, трупы адвозілі да месца крэмацыі/пахавання і выгружалі. Жорсткай расправе падлягалі ваеннаслужачыя, да якіх гітлераўцы адносілі практычна ўсіх мужчын ва ўзросце 16–55 гадоў, што знаходзіліся ў непасрэднай блізкасці ад раёнаў ваенных дзеянняў.

 Нечуваныя зверствы чынілі акупанты над партызанамі і мірным насельніцтвам. Пад выглядам барацьбы з партызанамі яны правялі больш за 140 карных экспедыцый, у ходзе якіх цэлыя раёны Беларусі ператвараліся ў зоны пустыні. 22 сакавіка 1943 г. былі спалены 149 жыхароў, у тым ліку 76 дзяцей, в. Хатынь Лагойскага раёна Мінскай вобласці. За гады акупацыі ў Беларусі разам з жыхарамі спалена 628 вёсак, 186 з якіх так і не адноўлены пасля вайны.

 Палітыка каланізацыі і генацыду ўключала і гвалтоўны вываз савецкіх людзей на катаржныя работы ў Германію. Угон беларускага насельніцтва насіў масавы, планамерны характар і меў пэўныя мэты. На Нюрнбергскім судовым працэсе над нямецкімі ваеннымі злачынцамі быў прадстаўлены гітлераўскі сакрэтны мемарандум ад 12 мая 1944 г., у якім прама адзначалася, што намечаная адпраўка з Беларусі ў Германію 40–50 тыс. падлеткаў ва ўзросце ад 10 да 14 гадоў “мае мэту не толькі прадухіліць умацаванне ваеннай сілы ворага, але таксама скараціць яго біялагічны патэнцыял у будучым”. За час акупацыі з Беларусі было вывезена 380 тыс. чалавек, у тым ліку больш за 24 тыс. дзяцей. Вярнулася ж дамоў пасля перамогі каля 120 тыс. чалавек.

 Імкнучыся духоўна заняволіць народ, гітлераўцы разрабавалі ўсе ВНУ, НДІ, АН БССР, Беларускі дзяржаўны гістарычны музей, Дзяржаўную карцінную галерэю, знішчылі тысячы помнікаў старажытнасці, гісторыі, культуры, архітэктуры Беларусі, разбурылі музеі, тэатры, клубы, больш за 7 тыс. школьных будынкаў і г.д.

 Ахвярамі нямецка-фашысцкай “палітыкі генацыду і выпаленай зямлі” стала чвэрць насельніцтва Беларусі. Усяго ў рэспубліцы было знішчана больш за 2 млн. 200 тыс. чалавек.

 

8. Калабарацыянізм: вытокі, сутнасць. Дзейнасць калабаранцкіх арганізацый ў Беларусі.

 

Калабарацыяністы  – асобы, якія супрацоўнічалі з акупацыйнымі ўладамі. У заходнееўрапейскіх краінах дзейнасць калабарацыяністаў трактуецца як палітычнае, ідэалагічнае і ваеннае супрацоўніцтва з акупантамі. Да апошняга часу ў нас калабарацыя ацэньвалася як здрада радзіме. Да калабарацыяністаў адносяць супрацоўнікаў інстытутаў мясцовага самакіравання і паліцыі, у іх ліку Беларускай народнай самапомачы (БНС), Беларускага корпуса самааховы (БКС), Саюза беларускай моладзі (СБМ), Беларускай цэнтральнай рады (БЦР) і Беларускай краёвай абароны (БКА). Па розных звестках, калабарацыянісцкі рух на Беларусі налічваў каля 100 тыс. чалавек, значная колькасць з якіх была вымушана далучыцца да яго акупантамі і іх памагатымі шляхам прымусу.

Калабарацыя на Беларусі была вынікам пэўных патрэб з боку акупацыйных уладаў – як ваенных, так і цывільных, у стварэнні дадатковых апаратаў кіравання. Гэты дапаможны апарат пачаў стварацца яшчэ летам 1941 г. Вялікія надзей на пераўтварэнне гэтага апарату ў самастойныя нацыянальныя ўрады мелі як польскія нацыянальныя дзеячы, так і нешматлікія беларускія нацыяналісты, якія актыўна пайшлі на супрацоўніцтва з нацыстамі яшчэ да лета 1941 г.

Галоўная мэта- гэта пашырэнне антырускіх настрояў праз падтрымку нацыянальных рухаў на Украіне, Беларусі і ў Прыбалтыцы. Менавіта з гэтай нагоды перыядычна з’яўляліся праекты і ідэі аб стварэнні на акупіраванай тэрыторыі нацыянальных дзяржаў».

Беларуская народная самапомач была створана 22 кастрычніка 1941 г., кіраўніком яе загадам А.Розэнберга быў прызначаны Ермачэнка. Ствараючы БНС, нямецкія акупацыйныя ўлады хацелі паказаць пэўным колам мясцовага насельніцтва, што на Беларусі пачалося будаўніцтва нацыянальнага інстытута самакіравання.Практычна БНС займалася вырашэннем толькі сацыяльных пытанняў: зборам грашовых і матэрыяльных каштоўнасцяў, прадуктаў харчавання і вопраткі, аказвала матэрыяльную дапамогу пацярпелым ад вайны. Напачатку такая дзейнасць БНС у пэўнай ступені адпавядала інтарэсам германскіх акупацыйных уладаў. Але паступова Беларуская народная самапомач ператварылася ў палітычны рух і пачала злучацца з органамі адміністрацыі.

Актыўную пазіцыю займалі кіруючыя колы калабарацыі ў справе ажыццяўлення прагерманскай маладзёжнай палітыкі. Актыўную працу сярод моладзі праводзіў Ф.Акінчыц, які стварыў у Берліне Беларускую нацыянал-сацыялістычную партыю. Але яго спроба стварыць аддзелы партыі на Беларусі сутыкнулася з цвёрдай забаронай акупантаў на ўсялякую дзейнасць палітычных арганізацый. Таму Акінчыц узяў накірунак на стварэнне маладзёжнай арганізацыі.

Пасля вызвалення Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў частка фарміраванняў БКА апынулася ў Германіі. Калі ў 1945 г. у Германіі кіраўнікі БЦР пачалі ствараць брыгаду СС «Беларусь», у яе ўступіла 1094 чалавекі. Палову з іх склалі былыя вайскоўцы з БКА.

Вынікі: Крах палітыкі беларускіх калабарантаў вынікаў з таго, што акупацыйныя ўлады не ставіліся да яго сур’ёзна. Яны толькі выкарыстоўвалі беларускіх нацыяналістаў у сваіх мэтах, адначасова праводзілі палітыку рабавання і знішчэння мірнага насельніцтва. Ці мог беларускі народ у такіх абставінах падтрымаць калабарантаў? Вядома, што не! Перамогі Чырвонай Арміі на франтах вайны, актыўная дзейнасць беларускіх партызан і падпольшчыкаў, патрыятызм і разважлівасць насельніцтва рэспублікі не дазволілі нямецкім акупантам і мясцовай калабарацыі ажыццявіць у поўнай меры свае мэты на беларускай зямлі.

 

9. Беларуская Праваслаўная Царква, Рымска-каталіцкі Касцёл у перыяд Другой сусветнай вайны.

 

У час Другое сусьветнае вайны нямецкія акупацыйныя ўлады (асабліва Вільгельм Кубэ) праводзілі ў дачыненьні да Каталіцкай Царквы ў Беларусі палітыку лавіраваньня. На пачатку яны дазволілі адраджць рэлігійнае жыцьцё з мэтай выкарытаць антысавецкія настроі вернікаў і каталіцкага сьвятарства ў сваёй прапагандзе, аднак баяліся прапольскіх памкненьняў. Беларускія каталікі ў 1942 у лісьце да Кубэ прасілі дазволу, каб правесьці беларусізацыю Каталіцкай Царквы. Частка беларускіх ксяндзоў (напрыклад, Вінцэнт Гадлеўскі) спрабавала ў гэтым супрацоўнічаць з акупацыйнымі ўладамі, але няўдала. Многія ксяндзы ўдзельнічалі ў антыфашыстоўскім руху, асабліва актыўным было польскае сьвятарства ў Арміі Краёвай, якая для капэлянаў і афіцэраў мела нават падпольны часопіс «Sursum corda». За ўдзел у антыфашыстоўскім руху (ці паводле абвінавачваньня ў гэтым) акупантамі было загублена больш за 100 каталіцкіх сьвятароў (у тым ліку Юры Кашыра, Антон Ляшчэвіч, сёстры-назарэтанкі). На 1945 у БССР захвалася 325 касьцёлаў, 90 былі разбураныя ў вайну.

Рэпрэсіўная палітыка савецкіх улад у адносінах да царквы (арышты, забойствы святароў, масавае закрыццё і руйнаванне храмаў і манастыроў) прыпыніла царкоўнае жыццё. Не існавала ніводная з кананічных беларускіх праваслаўных епархій. У час акупацыі Беларусі нямецкімі войскамі ў 1942 г. адноўлена 6 епархій: Мінская, Віцебская, Гродзенская, Магілёўская, Навагрудская і Смаленская. Беларускую праваслаўную царкву ўзначальваў мітрапаліт мінскі і ўсея Беларусі Панцеляймон (Ражноўскі). У канцы 1941 г. у афіцыйных царкоўных дакументах упершыню была ўжыта назва «Беларуская праваслаўная царква». У час вайны Беларуская праваслаўная царква кананічна не падпарадкоўвалася ніякай іншай царкве. Спробы належным чынам аформіць яе аўтакефалію былі беспаспяховыя. Пасля вайны кіраўніцтва Беларускай праваслаўнай царквы ажыццяўлялася праз Мінска-Беларускую епархію, якая ўваходзіла ў склад Маскоўскага патрыярхата Рускай праваслаўнай царквы. Створаныя раней епархіі не аднаўляліся. Кіруючы мінскі архірэй (насіў тытул «мінскі і беларускі») ажыццяўляў кіраўніцтва непасрэдна. Кіруючыя мінска-беларускай архірэі: архіепіскап Васілій, мітрапаліт Піцірым, Гурый, Антоній архіепіскап, Варлаам , мітрапаліты Нікадзім , Сергей , Антоній , Філарэт.

Активная помощь фронту со стороны православной церкви в Белоруссии началась со времени освобождения республики от немецких войск и продолжалась до конца Великой Отечественной войны.

Уже 24 августа 1944 года распоряжением Совета Народных Комиссаров Советского Союза за № 17350 «р» было разрешено Государственному банку СССР открыть Московской Патриархии,

епархиальным управлениям и приходам текущие счета для хранения церковных сумм и для пожертвований [94, л. 8].

Возглавивший после освобождения республики православную церковь в Белоруссии архиепископ Василий Ратмиров прилагал много усилий для активного сбора пожертвований. Если в период оккупации православное духовенство оказывало, прежде всего, моральную и иную поддержку фронту через молитву и помощь партизанскому и подпольному движению, то с августа 1944 года фронт получал существенную материальную помощь. К декабрю 1944 года православной церковью в Белоруссии было собрано в фонд обороны страны, семьям и сиротам бойцов Красной Армии 4 872 000 рублей.

Девятнадцатого января 1945 года архиепископ Василий обратился к председателю Совета Народных Комиссаров БССР П.К. Пономаренко с просьбой разрешить открыть церковный завод. В октябре 1944 года при Минском церковном управлении был открыт завод по производству церковных свечей. Открытие его преследовало две цели: удовлетворить запросы церкви в свечах и собрать средства в фонд обороны страны [92, л. 51]. Но в связи с тем, что на территории Белоруссии сохранилось много кустарных мастерских этого профиля, сбыт свечей завода был весьма незначителен.

Архиепископ Василий не раз обращался к верующим с посланиями, в которых содержался призыв вносить пожертвования в фонд обороны страны. Это давало положительные результаты.

Значительную работу провел священник Толочинской церкви одноименного района Витебской области Абрамов. Он внес в фонд Красной Армии 10 000 рублей, в фонд помощи осиротевшим детям - 12 000 рублей.

Священнослужители своим личным примером призывали население не только к пожертвованиям. Священник Раковичской церкви Гродненской епархии Александр Гоголушко, узнав, что по сельскому совету его прихода не выполняется план лесозаготовок, на общем собрании крестьян предложил свою помощь. На следующий день он взял пилу, топор и поехал в лес. Новость быстро облетела приход. Население вышло на лесозаготовки во главе со своим священником и перевыполнило план за два дня

Священник Спассо-Преображенской церкви села Острино Гродненской области Петр Голосов во время богослужений систематически зачитывал в церкви приказы Верховного Главнокомандующего И.В.Сталина и знакомил верующих с положением на фронтах и победами Красной Армии.

Тяготы войны и периода оккупации тяжелым бременем легли на плечи населения. Не сильно отличались в материальном положении от своих прихожан и священнослужители. Но после освобождения белорусской земли от нацизма духовенство нашло в себе силы морально поддерживать не только своих прихожан, но и бойцов Красной Армии. Они оказывали им свою помощь и в годы оккупации, поддерживая в своих прихожанах веру в победу над нацистской Германией. Патриотически настроенная часть православного духовенства зачитывала прихожанам сводки Совинформбюро, приказы командования, оказывала помощь партизанскому движению, помогая тем самым фронту.

Часть православного духовенства Белоруссии активно участвовала в патриотической работе в 1944-1945 годах, и эта работа принимала различные формы. Моральная поддержка осуществлялась через их служение Богу и помощь прихожанам молитвой и утешением. Размеры материальной помощи фронту со стороны православного духовенства Белоруссии были для военного времени довольно значительны и, несомненно, облегчили жизнь многих людей, приблизили Великую Победу.

 

 

10. Стварэнне і дзейнасць падпольных партыйных арганізацый і партызанскіх атрадаў на акупіраванай тэрыторыі Беларусі (чэрвень 1941 – май 1942 гг.).

 

-Развитие партизанского движения

Первый этап включает в себя период с июня 1941 по ноябрь 1942 года. Образование отрядов и соединений

С самых первых дней войны начали образовываться партизанские отряды. 22-23 июня 1941 года появились первые донесения опартизанских вылазок и диверсий против немецких войск в западных районах Белоруссии. Первые партизанские отряды создавались партийными организациями на местах, засылались из-за линии фронта, формировались из числа военнослужащих-окруженцев. Одним из первых партизанских отрядов стал отряд «Красный Октябрь» под командованием Ф. И. Павловского и Т. П. Бумажкова.

За время первого этапа на территории Белоруссии действовало свыше 56 тыс. партизан, состоящих в 417 отрядах, имелось 150 тыс. партизанских резервов.

За 1941 году были подготовлены и направлены в Белоруссию отряды, организаторские и диверсионные группы, насчитывавшие свыше 7200 человек.

На основе отдельных партизанских отрядов с весны 1942 года начали создаваться партизанские бригады. Обычно бригада включала 3-7 отрядов общей численностью 1000 и более человек. В Могилевской области бригады назывались полками. Руководство бригады обычно состояло из командира, комиссара, начальника штаба, заместителей командира по разведке и диверсиям, помощника командира по обеспечению и медицинской службе, помощника комиссара по комсомолу.

Для усиления оперативного руководства и эффективного выполнения боевых задач в 1942 году из числа партизанских бригад и отрядов создавались партизанские соединения. В январе на территории Октябрьского района Полесской области была создана первая бригада — «гарнизон Ф. И. Павловского». В Витебской области в апреле начала действовать 1-я Белорусская партизанская бригада — численностью 7342 человека — и бригада «Алексея».

На 1 августа на территории Белоруссии действовало 202 отряда общей численностью 20 000 партизан. Уменьшение численности отрядов по сравнению с 1941 годом связано с укрупнением отрядов.

 

-Диверсионная деятельность и сопротивление.

 

К сожалению, история нашего антифашистского подполья в годы Великой

Отечественной войны в большей своей части еще остается нераскрытой,

неисследованной, неизвестной народу.

 Ядром и костяком этой широкой подпольной сети были, как известно,

коммунисты и комсомольцы. Как правило, такое ядро формировалось заранее

партийными организациями в областях, городах, районах еще до прихода

оккупантов.

Были созданы первичные партийные организации, вскоре объединившие уже больше ста коммунистов.

Теперь в нескольких местах принимали по радио сводки Совинформбюро,

размножали их и распространяли в городе. Через своих людей, работавших в

магистрате, удавалось доставать немецкие бланки для паспортов, всевозможные

справки, образцы печатей магистрата и гебитскомиссара.

Подпольный горком партии и горком комсомола, созданный

вслед за ним, вели работу среди молодежи, агитируя за уход в партизаны,

срывая отправку людей на работы в Германию.

Узнав по радио о создании в Москве Антифашистского комитета,

подпольщики организовали в Бресте такой же комитет. 

повела на первых порах агитационную работу среди

горожан, а потом, связавшись с партизанами в окрестных лесах, стала добывать

для них сведения о расположении войск и военных объектов врага.

Все более ощутимой для оккупантов становилась деятельность подполья.

Постоянные акты саботажа происходили в депо Бреста, где по непонятным для

немцев причинам часто выходили из строя паровозы, горели буксы в поездах,

случались аварии с ремонтным краном. 

Все чаще подрывались на дорогах машины, оказывалась нарушенной

связь, исчезали бесследно немецкие ставленники, полицаи.

 

11. Арганізацыйная структура савецкага партызанскага руху. ЦШПР і БШПР, іх роля ў арганізацыі партызанскай барацьбы.

 

На вясну-лета 1942 г. прыпадае ўздым партызанскага руху ў Бел., у асаблівасці, усходняй яе часткі. Гэты ўздым звязаны з паступова растучым разуменнем важнасці правільнай і дакладнай арганізацыі і кіравання падпольным і партызанскім рухам. Але гэта разуменне прыйшло не адразу. У лютым быў створаны прарыў у фронце паміж нямецкімі групамі армій «Поўнач» і «Цэнтр», і стварыліся ўмовы для наладжвання сувязяў з віцебскімі партызанамі. Але толькі 20 сакавіка 1942 г. была створана Паўночна-Заходняя аператыўная група пры штабе фронту, і толькі пазней, ў маі 1942 г. будзе створаны Цэнтральны штаб партызанскага руху (ЦШПР) пры Стаўцы Вярхоўнага Галоўнакаманд. На чале ЦШПР быў пастаўлены кіраўнік ЦК КП(б)Б П.К.Панамарэнка. У верасні 1942 г., разумеючы важнасць беларускай складаючай партызанкі, ствараецца Бел. штаб партызанскага руху (БШПР) (кіраўнік - сакратарЦК КП(б)Б П.З.Калінін). Яны адыгралі станоўчую ролю ва ўдасканаленні пабудовы і кіраўніцтва, а таксама забеспячэнні зброяй, узрыўчаткай, радыёсувяззю, каманднымі кадрамі. З дапамогай штабоў арганізацыя партызанскіх сіл Беларусі набыла ў 1942 г. якасна новыя рысы. Шырокае распаўсюджанне атрымала атрадная форма арганізацыі партызан. Атрад стаў асноўнай баявой адзінкай ўзброеных патрыётаў. Атрады аб’ядноўваліся ў брыгады. З цягам часу брыгады ўтваралі вышэйшыя формы аб’яднання – занальныя і абласныя партызанскія злучэнні, першыя з якіх на тэрыторыі Бел. з’явіліся ў 2-й палове 1942 г. Працэс арганізацыі партызанкі завяршыўся ў 1943 г., адзінкі ўсё болей набывалі вайсковую пабудову. Брыгады ў асноўным складаліся з атрадаў, якія дзяліліся на ўзводы, аддзяленні. У некаторых брыгадах і палках існавалі таксама батальёны, у атрадах – роты. Апрача таго, існавалі партызанскія палкі і ваенна-аператыўныя групы.

Цэнтрам партызанскага руху ў Магілёўскай вобласці з вясны 1942 г. стаў Клічаўскі раён. 20 сакавіка 1942 г. партызанскія атрады пасля напружанага 12-гадзіннага бою авалодалі раённым цэнтрам Клічаў і завяршылі поўнае вызваленне раёна ад акупантаў. Прыкметную ролю ў развіцці партызанскага руху ў гэтай зоне адыграў 208-ы партызанскі атрад, які ў пачатку красавіка 1942 г. прыбыў у клічаўскія лясы з Мінскай вобласці. Камандзір атрада палкоўнік У.I.Нічыпаровіч устанавіў сувязь з камандаваннем мясцовых атрадаў. Па яго ініцыятыве было прынятае рашэнне аб’яднаць партызанскія сілы Клічаўскай зоны (быў створаны аператыўны цэнтр) з мэтай паляпшэння каардынацыі, баявога ўзаемадзеяння, узмацнення актыўнасці і мэтанакіраванасці іх баявых дзеянняў. Плануючы баявыя дзеянні, яны з дапамогай аператыўных штабоў ажыццяўлялі іх каардынацыю, праводзілі сумесныя баявыя аперацыі.

Віцебская вобласць з пачатку 1942 г. з’яўлялася прыфрантавой. Многія партызанскія атрады там падтрымлівалі трывалую сувязь з Віцебскім абкомам і ЦК КП(б)Б, што дзейнічалі за лініяй фронту, а таксама з ваеннымі саветамі 3-яй і 4-ай ударных армій праз «Суражскія » вароты.

У сваю чаргу на захад шырокім патокам ішлі сфарміраваныя і спецыяльна падрыхтаваныя дыверсійныя групы і партызанскія атрады. Усяго прайшло на Бел. 174 груп і яшчэ больш партызанаў – каля 13 тыс. чалавек. Накіроўваліся спецы-адзіночкі і спецыялісты па арганізацыі на месцах дыверсійных груп. Спецыялісты-інжэнеры кіравалі будаўніцтвам палявых і лясных аэрадромаў, іх было пабудавана каля 50, і прынялі яны пазней больш за 6000 самалёта-вылетаў. Шырокім патокам ішла зброя( дастаўлена каля 60 тыс. вінтовак, 15 тыс. аўтаматаў, 5 тыс. Кулямётаў). Але самае галоўнае – гэта 150 радыёстанцый, якія дазволілі наладзіць кантакты з кіраўніцтвам – ЦШПР і БШПР, а так сама паміж брыгадамі і зонамі. Менавіта з гэтага моманту, калі з’яўляецца каардынацыя, партызаны ўяўляюць сабой грозную ваенную сілу. Створаная структура прафесійных дыверсанцкіх групаў і атрадаў – гэта касцяк будучага ўсенароднага супраціўлення.

 

 

12. Дзейнасць партызанскіх фарміраванняў і падпольных арганізацый (чэрвень 1942 – жнівень 1944 гг.).

 

В начале 1942 года борьба белорусского народа против немецких оккупантов активизировалась. К осени 1942 года только в партизанских формированиях в Белоруссии действовали 57 тысяч бойцов.  Руководящие кадры подбирались из числа проверенных коммунистов и комсомольцев, которые знали условия Белоруссии. В январе 1942 года по решению Государственного Комитета Обороны были сформированы 3 специальные школы, где курсанты получали теоретические знания и навыки партизанской борьбы. К сентябрю 1942 года курсы обучили, сформировали и отправили в тыл врага через «Витебские ворота» 15 партизанских отрядов и 100 организаторских групп общей численностью 2378 человек. В декабре была образована Белорусская школа подготовки партизанских работников (БШПР). К сентябрю 1943 года она подготовила более 940 специалистов партизанской борьбы. В сентябре 1942 года начал функционировать Белорусский штаб партизанского движения (БШПД). БШПД сразу же развернул активную боевую деятельность, создавал партизанские отряды, планировал и осуществлял боевые действия партизан, совершенствовал структуру партизанских формирований. В середине 1942 года по решению ЦК партии при Ставке Верховного главнокомандования советских войск создается Центральный штаб, а на местах республиканские и областные штабы партизанского движения и представительства при военных советах фронтов и армий.

Подобная система руководства партизанским движением позволяла направлять его, и в первую очередь вооруженные партизанские силы, сведенные, как правило, в партизанские соединения, в соответствии с конкретными задачами, решаемыми Красной Армией, подчинить действия партизан ее операциям. Никогда еще не было столь тесной связи между действиями партизан и операциями регулярных войск, как это было в Великую Отечественную войну. Советское партизанское движение являлось подлинным вторым фронтом.

В конце 1943 — начале 1944 года в Белоруссии действовало 144 — 148 партизанских бригад, объединяющих до 700 партизанских отрядов. В 1943 году для развертывания партизанской борьбы в Западную Белоруссию было направлено 9 партизанских бригад, 10 отдельных отрядов и 15 организаторских групп. Партизанские отряды наносили удары смело, решительно, отвлекая на себя крупные силы противника. С созданием централизованного руководства стали планироваться и осуществляться одновременные боевые действия партизан в масштабе районов, областей и даже республики. Так, в октябре 1942 года отрядами Минского партизанского соединения была успешно проведена операция «Эхо на Полесье» по взрыву крупного 137-метрового железнодорожного моста на реке Птичь. В результате на 18 суток остановилось движение поездов к юго-западной группировке гитлеровской армии.

К концу 1942 года белорусские партизаны пустили под откос 1180 вражеских эшелонов с бронепоездов, 311 паровозов, 7800 вагонов и платформ с живой силой и боевой техникой, 168 железнодорожных мостов, уничтожили десятки тысяч немецких солдат и офицеров.

Летом 1943 года ЦШПД разработал операцию под кодовым названием «Рельсовая война». Она началась 3 августа, продолжалась до 15 сентября и была приурочена к наступлению советских войск на белгородско-харьковском направлении. Только в Белоруссии железнодорожное движение было парализовано на 15 — 30 суток. Перевозки противника сократились почти на 35 — 40%. Оккупанты понесли огромные материальные.

Партизанские формирования совершали рейды — длительные боевые марши на оккупированной территории, уничтожали немецкофашистские гарнизоны, пускали под откос железнодорожные составы, создавали новые партизанские формирования, проводили массовую политическую работу среди населения. Особенно широкий размах получили партизанские рейды в 1943 — 1944 годах. К началу 1943 года белорусские партизаны контролировали около 50 тысяч квадратных километров территории, к концу года — более 108 тысяч, или около 60 процентов оккупированной территории республики, освободили около 38 тысяч квадратных километров белорусской земли. Существовало более 20 партизанских зон, где жизнь шла по законам Советской власти. Здесь было оборудовано 18 аэродромов, через которые доставлялись грузы с Большой земли, эвакуировались раненые партизаны и дети.

Осенью 1943 года началось освобождение белорусской земли от немецких оккупантов. 10 — 30 ноября войска Белорусского фронта провели Гомельско-Речицкую операцию. В ходе операции партизаны парализовали движение на железных дорогах, освободили и удерживали до подхода советских войск 34 населенных пункта и переправу через реку Березина. С 8 по 20 января 1944 года Белорусский фронт осуществил Мозырско-Калинковичскую операцию. В ходе ожесточенных боев советские войска при участии партизан Минского и Полесского партизанских соединений нанесли поражение Мозырско-Калинковичской группировке.

В конце 1943 — начале 1944 года партизанские формирования Белоруссии состояли из 157 бригад и 83 отдельных отрядов, в которых сражались более 270 тысяч партизан.

В период осеннего наступления Красной Армии с 25 сентября по 1 ноября проводилась вторая операция «Рельсовая война» под кодовым названием «Концерт». Решающую роль сыграли в ней белорусские партизаны. Они подорвали десятки тысяч рельсов, пустили под откос более тысячи эшелонов, уничтожили 72 железнодорожных моста, истребили более 30 тысяч вражеских солдат и офицеров. Это была одна из самых значимых и ярких операций в партизанской деятельности.

Решающий удар партизанские формирования нанесли врагу в ходе белорусской наступательной операции «Багратион». С 20 июня 1944 года до полного освобождения Белоруссии продолжался 3-й этап операции «Рельсовая война». В ней участвовали все партизаны республики. Полностью были выведены со строя наиболее важные железнодорожные пути, частично парализованы перевозки врага по всем дорогам. В годы Великой Отечественной войны в Белоруссии сражались с врагом почти 370 тысяч партизан. Среди народных мстителей преобладала молодежь. Юноши и девушки до 26 лет составляли более половины партизан.

16 июля 1944 г. на минском ипподроме состоялся парад 30 тысяч белорусских партизан. Парад принимал командующий 3-м Белорусским фронтом генерал армии И.Д.Черняховский. Всего за годы войны 87 партизан и подпольщиков Беларуси стали Героями Советского Союза, свыше 140 тысяч награждены орденами и медалями.

 

 

13. Супраціўленне насельніцтва акупантам, зрыў іх палітычных і эканамічных мерапрыемстваў.

 

У 1943-1944 гадах адбылася аперацыя, у якоў удзельнічалі ўсе партызанскія атрады і злучэнні. Гэтая аперацыя – “Рэйкавая вай-

на” – была распрацавана ў Маскве і была прызвана паралізаваць камунікацыі германскай арміі пад час бітвы пад Курскам і далейшага наступлення Чырвонай Арміі. Пад час правядзення “Рэйкавай вайны” вылучаецца тры этапы. Першы этап з 3 жніўня па сярэдзіну верасня 1943 года быў звязаны з бітвай пад Курскам, другі – так званы “Канцэрт” з 19 верасня па пачатак лістапада 1943 года з наступленнем Чырвонай Арміі і пачаткам вызвалення Беларусі, а трэці, які пачаўся з 20 чэрвеня 1944 года, быў звязаны з пачаткам аперацыі “Багратыён” па канчатковаму вызваленню Беларусі. Пад час толькі першых двух этапаў было ўзарвана 200 тыс. рэек, цалкам разбурана некалькі чыгуначных ліній. Пад час правядзення “Рэйкавай вайны” партызаны ўжо кантралявалі большую палову тэрыторыі рэспублікі.

Але акупанты імкнуліся пераламіць сітуацыю на сваю карысць і працягвалі арганізоўваць шматлікія карныя экспедыцыі, якія пачалі адрознівацца асаблівай жорсткасцю. На працягу 1943 года імі было праведзена каля 60 буйных карных экспедыцый, пад час якіх былі знішчаны дзесяткі тысяч мірных жыхароў. Усяго, пад час акупацыі гітлераўцы правялі 140 буйных карных аперацый, пад час якіх было спалена 627 вёсак, 186 з іх – разам з жыхарамі. Партызаны нанеслі страты акупантам каля 500 тыс. чалавек забітымі і параненымі.

Пад час вызвалення Беларусі партызанскія атрады былі расфарміраваны, а каля 147 тыс. чалавек было ўключана ў склад рэгулярных частак Чырвонай Арміі. Каля 140 тыс. партызан і падпольшчыкаў было ўзнагароджана ордэнамі і медалямі, 88 з іх было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза.

Армія Краёва. У 1942 гадах на тэрыторыі Заходняй Беларусі так сама ўзніклі і польскія арганізацыя падпольнага характару. Большая частка з іх належыла Арміі Краёвай – партызанскай ваеннай арганізацыі, якая з 1943 года падпарадкоўвалася эмігранцкаму польскаму ўраду ў Лондане. Спачатку савецкі ўрад наладзіў узаемасувязь з польскім урадам, нават на тэрыторыі СССР была створана польская армія генерала У.Андэрса колькасцю 75 тыс. штыкоў, у якоў дабравольцам быў кожны дзесяты беларус. Але польскі ўрад і Армія Краёва ставілі мэтай аднаўленне Польскай дзяржавы ў межах 1939 года. Таму ў 1943 годзе адносіны паміж савецкім і польскім урадамі былі разарваныя. А 22 чэрвеня ЦК КПБ у пастанове “Аб ваенна-палітычных мэтах работы ў заходніх абласцях БССР” запатрабаваў змагацца з польскімі групамі ўсімі магчымымі сродкамі.

На пачатак 1944 года Армія Краёва налічвала на тэрыторыі Беларусі каля 10 атрадаў (1266 чэлавек), якія былі арганізаваны ў Навагрудскую акругу. Але да вясны 1944 года была праведзена вялікая арганізацыйная і палітычная работа, у выніку якой была створана сетка падпольных структур. Галоўнай іх мэтай было ўзяць уладу на месцах пры адыходзе акупантаў. Пры гэтым АК мала ўвагі надавала барацьбе з немцамі, бо берагла сілы да сутыкнення з Чырвонай Арміяй. З гэтай нагоды частка палякаў перайшла на бок савецкіх партызанаў – у прыватнасці, вясной 1943 года ў брыгаду імя Чкалава Баранавіцкай вобласці ўлілася рота Свентаржыцкага.

Вясной 1944 года навагрудская акруга АК мела значныя сілы, арганізаваныя ў некалькі злучэнняў – “Наднёманскае”, “Поўнач”, “Захад”, “Стоўбцы”, агульнай колькасцю 7 тыс. штыкоў. 20 лістапада 1943 года камандуючы АК зацвердзіў план “Бура” – сутнасцю якога было недапусціць Чырвоную Армію за польскую мяжу 1939 года. Пры падрыхтоўцы да выкананання гэтага плана такія злучэнні як “Стоўбцы” і “Наднёманскае” нават пайшлі на змову з нямецкімі войскамі ў мэтах агульнай барацьбы з савецкімі партызанамі. Аднак імклівае наступленне Чырвонай Арміі перакрэсліла план “Бура”. Да жніўня 1944 года ўся Беларусь была вызвалена ад нямецкіх войскаў. У гэтых умовах частка злучэнняў АК пайшло на супрацоўніцтва з Чырвонай Арміяй і яны нават удзельнічалі ў вызваленні Вільні. Так частка фарміраванняў была ўключана ў склад савецкага Войска Польскага, частка раззброена і інтэрніравана, частка перайшла на тэрыторыю Польшчы, але некаторыя злучэнні засталіся ў тыле Чырвонай Арміі і распачалі антысавецкую барацьбу на тэрыторыі Заходняй Беларусі.

 

 

14. Дзейнасць фарміраванняў Арміі Краёвай на Беларусі, яе мэты і тактыка, узаемаадносіны з савецкімі партызанамі .

 

У лютым 1942 на базе Саюзу ўзброенай барацьбы загадам Сікорскага была ўтворана Армія Краёва, у якую ўвайшлі раней створаныя арганізацыі, што падтрымлівалі эміграцыйны ўрад у Лондане. Зыходзячы з указанняў і інструкцый лонданскага ўраду, кіраўніцтва АК правяло вялікую працу па стварэнні структуры падпольнай ваеннай арганізацыі, здабыцці зброі, ваеннай падрыхтоўцы, палітычным забеспячэнні, разведкі і г.д. Камандаванне АК і падпольны ўрад мелі ў сваім распараджэнні ўзброеныя аддзелы, склады зброі і боепрыпасаў, радыёперадатчыкі, падпольныя друкарні, а таксама значныя грашовыя сродкі.

 

На тэрыторыі Беларусі існавалі тры акругі АК: Навагрудская, Палеская і Віленская, а таксама інспектарат Гродна, якія падпарадкоўваліся абшару АК Беласток.

 

На тэрыторыі Заходняй Беларусі савецкае і польскае падполле пэўны час суіснавалі даволі мірна, часам падтрымлівалі саюзніцкія адносіны: абменьваліся інфармацыяй пра абстаноўку на франтах вайны, а таксама аб становішчы ў сваіх раёнах дзеяння, дамаўляліся аб сумесных дзеяннях пад час карных экспэдыцый гітлерцаў і г.д. Так, створаны вясной 1943 у раёне возера Нарач аддзел А.Бужынскага («Кміціца») ўдзельнічаў у баявых аперацыях разам з партызанскай брыгадай, якой кіраваў Ф.Маркаў. Разам яны правялі шэраг апэрацый па разгроме фашысцкіх гарнізонаў.

 

Асноўная частка польскага падполля падтрымлівала і выконвала ўказанні і ўстаноўкі Лондану і Варшавы. Галоўнай мэтай АК ставіла  барацьбу за аднаўленне Рэчы Паспалітай у яе даваенных межах. Далейшы ход палітычных падзей рабіла непазбежным канфлікт паміж АК і савецкімі партызанамі. Галоўным было пытанне аб савецка-польскай мяжы і адносінах да нямецка-фашысцкіх захопнікаў. На мясцовым узроўні да таго ж дзейнічалі фактары барацьбы за сферы ўплыву, пытанні забеспячэння харчаваннем, зброяй і г.д.

 

У чэрвені 1943 была прынята пастанова ЦК КП(б)Б «Аб далейшым развіцці партызанскага руху ў заходніх абласцях Беларусі», а таксама закрыты ліст ЦК КП(б)Б «Аб ваенна-палітычных задачах работы ў заходніх абласцях БССР». У гэтых дакументах падкрэслівалася, што заходнія вобласці БССР з’яўляюцца неад’емнай часткай БССР і што тут дапушчальна існаванне толькі груп і арганізацый, якія кіруюцца інтарэсамі СССР. Існаванне ўсіх іншых арганізацый павінна разглядацца як умяшанне ў інтарэсы СССР. У сакрэтным лісце меліся канкрэтныя ўстаноўкі ў адносінах да польскіх фармаванняў:

1. Ствараць савецкія партызанскія аддзелы і выцясняць польскія з гэтых тэрыторый.

2. Укараняць у польскія аддзелы сваіх агентаў, дэмаралізоўваць іх, раскладаць іх знутры.

3. Прыцягваць да супрацоўніцтва людзей, якія знаходзяцца ў польскіх аддзелах і выклікаюць давер. З іх ствараць польскія савецкія партызанскія атрады.

Там, дзе савецкі партызанскі рух быў дастаткова моцным, прапаноўвалася:

1. Без шуму ліквідаваць кіраўнікоў польскага падполля.

2. Польскія аддзелы раззбройваць, зброю са складаў рэквізаваць; шараговых партызанаў, калі ёсць магчымасць, уключаць у барацьбу з немцамі пад савецкім кіраўніцтвам.

3. Сярод раззброеных і размеркаваных па савецкіх аддзелах палякаў выяўляць варожыя элементы.

 

Усё разам названае прывяло да непазбежных сутыкненняў паміж савецкімі партызанамі і акаўцамі. Паводле звестак Я.Эрдмана, з 185 баявых аперацый, праведзеных аддзеламі Навагрудскай акругі АК за перыяд з 1 студзеня 1942 па ліпень 1944, 102 былі супраць немцаў (55 %) і 81 (45 %) супраць савецкіх партызанаў. Звычайнымі былі з’явы, калі з адной вёскі частка жыхароў была ў савецкіх партызанах, а частка — у АК. Значнымі былі страты як сярод партызан і акаўцаў, так і сярод мясцовага насельніцтва. Паводле няпоўных звестак, з вясны 1943 па ліпень 1944 толькі на тэрыторыі Баранавіцкай вобласці савецкімі партызанамі было расстраляна больш за 500 мясцовых жыхароў за супрацоўніцтва з АК. Не меншымі былі рэпрэсіі з боку АК. Так, камандзір Стаўбцоўскага злучэння АК А.Пільх («Гура») у адной са сваіх публікацый прызнаваў, што за гэты ж перыяд яго легіянеры знішчылі каля 6 тысяч чалавек.

 

У сваю чаргу немцы, імкнучыся да актывізацыі мясцовых сіл дзеля барацьбы з савецкімі партызанамі, з канца 1943 пачалі выкарыстоўваць канфлікт паміж АК і «саветамі» ў сваіх мэтах. Адным з першых кантакт з немцамі ўстанавіў вышэйадзначаны А.Пільх. У снежні 1943 ён заключыў з немцамі дамову аб супрацоўніцтве ў барацьбе з савецкімі партызанамі ўзамен на забяспячэнне яго зброяй. 22 снежня ў Лідзе дамову з немцамі таксама заключыў камандзір Наднёманскага злучэння АК Ю.Свіда («Лях»), які на працягу студзеня-сакавіка 1944 атрымаў ад немцаў пяць прывозаў зброі. Перамовы аб супрацоўніцтве з гітлерцамі ў лютым 1944 веў і камандуючы Віленскай акругай АК генерал А.Крыжаноўскі («Вільк»). І гэта нягледзячы на тое, што яшчэ ў студзені 1944 з Лондану паступіла афіцыйная забарона кантактаў з немцамі. Вясной 1944 Генеральны камісар Беларусі Готбэрг не дазволіў праводзіць мабілізацыю мясцовага насельніцтва ў Беларускую краёвую абарону (БКА) на тэрыторыі Лідзкай акругі, раёнаў Узда, Івянец, Валожын, Браслаў, Мядзел, Казлоўшчына і часткі Дзярэчынскага раёна, дзе, фактычна, адбывалася мабілізацыя ў АК. Асабліва адкрыты характар мабілізацыя ў АК з дазволу немцаў прыняла на тэрыторыі Лідскай акругі.

 

Пасля таго як нямецкія войскі былі выгнаны з Беларусі, органы НКУС прымянялі ў дачыненні да былых членаў АК рэпрэсіўныя меры. З тэрыторыі Беластоцкай, Віленскай і Навагрудскай акругаў было дэпартавана, паводле падлікаў польскіх навукоўцаў, каля 80 тысяч акаўцаў разам з іх сем’ямі.

 

Частка былых членаў АК перайшла да ўзброенай барацьбы супраць савецкай улады. У 1944-45 у Заходняй Беларусі адбываліся шматлікія напады на вайскоўцаў, савецкіх актывістаў, мясцовых жыхароў, якія падтрымалі савецкую ўладу, перасяленцаў з усходніх рэгіёнаў. Асобныя акцыі зафіксаваны аж да пачатку 1950-х гадоў.

 

15. Пачатак вызвалення Беларусі ў канцы 1943 – вясна 1944 гг.

 

Разгром нямецкіх войскаў летам 1943 г. на Курскай дузе дазволіў Чырвонай Арміі перайсці ў стратэгічнае наступленне і ўжо ў верасні 1943 г. распачаць шырокамаштабную аперацыю па вызваленню Украіны і Беларусі. 23 верасня 1943 г. часці 15-га стралковага корпуса Цэнтральнага фронту фарсіравалі Днепр і вызвалілі ад нямецкіх акупантаў першы раённы цэнтр Палескай вобласці – гарадскі пасёлак Камарын. 20 воінам, якія вызначыліся пры фарсіраванні Дняпра ў раёне Камарына, было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза.

У ходзе правядзення Смаленскай аперацыі войскі Заходняга і Бранскага франтоў 26 верасня ўступілі на зямлю Беларусі і вызвалілі раённы цэнтр Хоцімск Магілёўскай вобласці, а праз два дні Мсціслаў. 29 верасня войскі 50-й арміі Бранскага фронту авалодалі г. Крычавам. 1 кастрычніка былі вызвалены райцэнтры Магілёўскай вобласці Чэрыкаў і Краснаполле.

Стаўка Вярхоўнага Галоўнакамандавання паставіла задачу перад войскамі Калінінскага, Заходняга і Цэнтральнага (з 20 кастрычніка 1943 г. Беларускага) франтоў – разграміць нямецкую армейскую групоўку «Цэнтр» і вызваліць ад ворага ўсю тэрыторыю Беларусі. У Стаўцы меркавалі, што вермахт летам 1943 г. панёс вялікія страты, канчаткова дэмаралізаваны і таму не зможа стрымаць наступлення Чырвонай Арміі. Аднак вермахт восенню 1943 г. паказаў, што яшчэ не страціў сваёй баяздольнасці.

6 кастрычніка 1943 г. пачалося наступленне савецкіх войскаў на Віцебскім напрамку. Ужо на другі дзень часці 3-й і 4-й савецкіх армій вызвалілі ад немцаў Невель і 320 іншых населеных пунктаў. Аднак замацаваць свой поспех яны не здолелі. Германскае камандаванне перакінула ў раён Гарадка з іншых участкаў фронту 7 пяхотных і 1 танкавую дывізіі. Наступленне было спынена. Гарадоцкая наступальная аперацыя была адноўлена толькі ў снежні 1943 г. Гарадок быў вызвалены 24 снежня 1943 г. часцямі 11-й гвардзейскай і 43-й армій.

У асенне-зімовай кампаніі 1943-1944 гг. войскі Беларускага фронту (камандуючы генерал арміі К.К. Ракасоўскі) удала правялі Гомельска-Рэчыцкую і Калінкавіцка-Мазырскую аперацыі, у выніку якіх 18 лістапада 1943 г. быў вызвалены горад Рэчыца, 26 лістапада Гомель і 14 студзеня 1944 г. Мазыр. У той самы час савецкія войскі вызвалілі яшчэ некалькі раёнаў Віцебскай і Магілёўскай абласцей.

У баях за вызваленне Беларусі ўдзельнічала і 1-ая польская пяхотная дывізія імя Тадэвуша Касцюшкі пад камандаваннем палкоўніка З.Берлінга, сфарміраваная на тэрыторыі СССР. Першы бой яна правяла 12 кастрычніка 1943 г. пад мястэчкам Леніна каля Горак. У гэтым баі зараджалася савецка-польская садружнасць.

Яны занялі зручныя пазіцыі, з якіх летам 1944 г. пачалася Беларуская наступальная аперацыя «Баграціён». Наступленне савецкіх войск на беларускай зямлі праходзіла ва ўмовах усеагульнай падтрымкі і дапамогі з боку партызан і ўсяго насельніцтва рэспублікі.

 

16. Беларуская наступальная аперацыя “Баграціён”: падрыхтоўка, ход, вынікі, значэнне.

 

Пасля перамогі Чырвонай Арміі пад Курскам пад час імклівага наступлення савецкія войскі ў верасні 1943 года вызвалілі першыя райцэнтры на Беларусі – Камарын, Хоцімск, Клімавічы, Касцюковічы, Крычаў. 26 лістапада быў вызвалены Гомель, а ў студзені 1944 года Мазыр і Калінкавічы. Але рэсурсаў для далейшага наступлення ў Чырвонай Арміі больш не было. Таму пад час перапынку пачалася падрыхтоўка да вялікай наступальнай аперацыі па вызваленню Беларусі, якую назвалі “Багратыён”. Але і нямецкая армія рыхтавалася да абароны. На Беларусі было сканцантравана каля 1,2 млн. чалавек, 900 танкаў, 9500 гармат і мінамётаў – якія былі размешчаны на моцных абарончых рубяжах.

Супрацьстаялі немцам войскі 1-га Прыбалтыйскага фронту (І.Баграмян), 1-га, 2-га і 3-га Беларускіх франтоў (К.Ракасоўскі, г.Захараў, І.Чырняхоўскі). каардынавалі дзеянні франтоў маршалы А.Васілеўскі і г.Жукаў.

Аперацыя “Багратыён” пачалася раніцай 23 чэрвеня 1944 года, і ўжо 24 чэрвеня лінія абароны была прарвана. 26 чэрвеня былі вызваленя Віцебск і Жлобін, 27 – Орша, 28 – Магілёў, Шклоў, Быхаў, Асіповічы. Савецкія войскі імкліва набліжаліся да Мінска, і 3 ліпеня 1944 года ён быў вызвалены. Адначова была вызвалена Вілейка і перарэзана дарога на Брэст – шляхі адступлення для немцаў былі адрэзаны, у “кацёл” папала каля 100 тыс. салдат і афіцэраў. Першы этап аперацыі быў завершаны 4 ліпеня, група армій “Цэнтр” пацярпела сакрушальнае паражэнне, але наступленне на гэтым не спынілася. 4 ліпеня былі вызвалены Полацк, 9 ліпеня – Навагрудак, 14 – Пінск і Ваўкавыск, 16 – Гродна. 28 ліпеня с вызваленнем Брэста закончылася вызваленне Беларусі. У выніку Беларускай наступальнай аперацыі савецкія войскі выйшлі да Рыгі і мяжы з Усходняй Прусіяй. Але напярэдадні былі яшчэ месяцы ўпартых баёў. Толькі 16 красавіка пачнецца Берлінская аперацыя, пад час якой 30 красавіка Сцяг Перамогі будзе ўзняты над рэйхстагам. 8 мая 1945 года Германія падпісала Акт аб безумоўнай капітуляцыі. 2 верасня 1945 года Акт аб безумоўнай капітуляцыі падпісала Японія. Другая сусветная вайна скончылася.

 

17. Перамога над фашысцкай Германіяй. Уклад беларускага народа ў разгром фашысцкай Германіі і мілітарысцкай Японіі.

 

Перамога над фашысцкайГерманіяй. Уклад беларускага народа ў разгром фашысцкайГерманіі і мілітарысцкайЯпоніі.

Разгром фашысцкайГерманіі, а затыммілітарысцкайЯпоніі ў вайне 1939–1945 гг. мае сусветна-гістарычнаезначэнне. Вялікаяперамога над дзяржаваміагрэсіўнага блока была атрымана ў імяміру і жыцця на Зямлі. Яна аказалавелізарнаеўздзеянне на ўвесь ход сусветнагаразвіццяўжотым, штоаб’ектыўназ’явіласягістарычнымпрысудамфашызму і мілітарызму, пераканаўчымпацвярджэннемважнасціаб’яднання самых розных палітычных, сацыяльных, ідэалагічныхсілсупрацьваеннайпагрозы, усякага роду рэваншызму, фашызму і неафашызму.

ВажнейшымфактарамдасягненняВялікайПерамогібыўудзелмногіхдзяржаў і народаў у агульнайбарацьбесупрацьфашысцкага блока. Аб’ектыўныягістарычныяматэрыялы і факты сведчаць: рашаючыўклад у вызваленненародаўЕўропы і Азіі ад фашысцкага рабства, у выратаваннесусветнайцывілізацыіўнеслі народы СавецкагаСаюза і СавецкіяУзброеныяСілы. Разам з усімінародаміСавецкагаСаюза з гонарамвыканаў свой абавязакперадРадзімай і чалавецтвамбеларускі народ. На алтарВялікайПерамогі Беларусь прынесламільёныжыццяўсваіхграмадзян.

ВялікаяАйчыннаявайна была ўсенароднай. Ужо за першыя 8 дзён у СавецкіяУзброеныяСілыўлілосябольш за 5 млнчалавек. Толькі за чэрвень – жнівень 1941 г. больш за паўмільёнамужчынБеларусі, здольныхнасіцьзброю, уступілі ў шэрагіЧырвонайАрміі. Усяго на франтах ВялікайАйчыннайвайнызмагаліся 1 млн 300 тыс. беларусаў і ўраджэнцаўрэспублікі. Звыш 300 тыс. салдат і афіцэраў – ураджэнцаўБеларусі – атрымаліордэны і медалі, 441 воінудастоенызвання Героя СавецкагаСаюза, а чацвярым (лётчык П.Я. Галавачоў, камандзірытанкавыхзлучэнняў І.І. Гусакоўскі, С.Ф. Шутаў, І.І. Якубоўскі) гэтазваннепрысвоенадвойчы, 65 ураджэнцаўБеларусісталіпоўнымікавалераміордэна Славы.

УраджэнцаміБеларусібылівыдатныявоеначальнікі, якіязатымсталімаршаламі: В.Д. Сакалоўскі, І.І. Якубоўскі, С.А. Красоўскі; генераламіарміі: А.І. Антонаў, І.І. Гусакоўскі; генерал-палкоўнікамі А.Р. Бацюня, І.П. Камера, Ф.І. Кузняцоў; віцэ-адміралам В.П. Дрозд; контр-адміралам В.Е. Ананіч – усяго 217 генералаў і адміралаў. У складзеваенна-паветраныхсіл з ворагамзмагаліся 5305, у бранятанкавых і механізаваныхчасцях 2490 афіцэраў з Беларусі.Свойўклад у разгром фашысцкіхзахопнікаўунесліпартызаны і падпольшчыкіБеларусі, якую ў гады акупацыі па праву называлі “Рэспублікай-партызанкай”.

Нямалабеларусаў у лікусавецкіхграмадзянудзельнічала ў еўрапейскімрухуСупраціўлення. Агульнаяколькасцьсавецкіхпартызан, якіядзейнічалі на тэрыторыіПольшчы, складала 12 тыс. чалавек. Значныўклад у забеспячэннеВялікайПерамогі над ворагам унёс савецкі тыл, у тымлікуэвакуіраваныя з Беларусі на ўсходкраіны, прадпрыемствы і ўстановы. Да лета 1942 г. на абаронупрацавалібольш за 60 беларускіхпрадпрыемстваў. Усяговаўсходніхраёнах СССР працавалапрыкладна 1,5 млнэвакуіраваныхжыхароўБеларусі.

Адзінства фронту і тылу, працоўныгераізмжыхароўгорада і вёскібылімагутным фундаментам ВялікайПерамогі. Ужо ў канцы 1942 г. суадносіны па асноўныхвідахваеннайтэхнікі на савецка-германскімфронцезмяніліся на карысцьЧырвонайАрміі, а з лета 1943 г. яныпрацягваліняўхільнапавялічвацца.Працаўнікікалгасаў і саўгасаўзабяспечваліарміюхарчаваннем і фуражом. Увесь цяжарземляробчайпрацы ў час вайнывынеслі на сваіхплячахжанчыны, а таксамастарыя і падлеткі.

Неацэнныўклад у ВялікуюПерамогуўнесліінтэлігенцыя, работнікінароднайадукацыі і навукі, культуры, літаратуры і мастацтваБеларусі. ВучоныяБелдзяржуніверсітэта і Акадэміінавук БССР вырашалізадачы, якіямеліабароннае і народнагаспадарчаезначэнне.Цеснуюсувязь з савецкайарміяй, народам прадэманстраваліработнікімастацтва. Зпершыхдзёнвайныбылістворанытворчыя (франтавыя) брыгадыБеларускагатэатра оперы і балета. Калектывыўсіхбеларускіхтэатраўдавалішэфскіяканцэрты і спецыяльныяпастаноўкі для стварэння фонду абароны.

Інтарэсы фронту займалігалоўнаемесца і ў творчасцібеларускіхкампазітараў і мастакоў. Сяродіх Я. Цікоцкі, М. Аладаў, З. Азгур і інш.

Не спынялі работы беларускідрук, Дзяржаўнаевыдавецтва БССР.

Работнікінароднайадукацыі, навукі, культуры, літаратуры, мастацтва, сродкаўмасавайінфармацыі ў гады вайныпрацавалі для народа, выхоўваліпачуццёпатрыятызму, мужнасці, нянавісці да захопнікаў, натхнялі на непрымірымуюбарацьбу з ворагам.

Уклад беларускага народа ў ВялікуюПерамогу, у справу разгрому фашызмуатрымаўпрызнанневаўсімсвеце. Улічваючыгэта, 27 красавіка 1945 г. міжнароднаяканферэнцыя, скліканая для ўтварэння ААН, прыняларашэннеабуключэнні БССР у ліккраін-заснавальніцгэтайновай і самайаўтарытэтнайміжнароднайарганізацыі, якая і сённяахоўваемір і бяспекународаў.

 

 

18. Агляд айчыннай і замежнай гістарыяграфіі і крыніц па перыядзе “Беларусь у пасляваенны перыяд (другая палова 1940-х – першая палова 1950-х гг.).

 

У вывучэнні сучаснага гістарычнага перыяду прыя-рытэт належау супрацоунікам Інстытута гісторыі партыі пры ЦК КПБ. Даследчыкі спачатку зыходзілі з задачы пабудовы камуністыч-нага грамадства, вызначанай на ХХІІ з'ездзе КПСС у 1961 г., а за­тым - задачы пабудовы «развітога сацыялізму» (канцэпцыі, зама-цаванай у Канстытуцыі СССР 1977 г. і Канстытуцыі БССР 1978 г.).

Асноуная увага звярталася на аналіз кіруючай ролі Камуні-стычнай партыі Беларусі у палітычным, сацыяльна-эканамічным, ідэалагічным жыцці грамадства. У 1974 г. выйшла калектыуная праца пад кірауніцтвам А.Н.Аксёнава «Возрастание руководящей роли партии в коммунистическом строительстве (на материалах Компартии Белоруссии. 1959 - 1973 гг.)». Раней былі апублікава-ны зборнікі артыкулау: «КПБ в борьбе за дальнейшее развитие народного хозяйства республики в послевоенные годы» (1961 г.), «Деятельность Компартии Белоруссии в период социализма и ком­мунистического строительства» (1 969 г.).

Адной з першых спробау абагульнення дзейнасці КПБ у галі-не эканамічнай палітыкі стала манаграфія Г.Д.Мацюшэнкі «Ком­мунистическая партия Белоруссии в борьбе за восстановление и развитие промышленности в послевоенные годы (1946 -1950 гг.)» (1962 г.). Шэраг даследаванняу былі прысвечаны арганізацыйна-кадравай дзейнасці партыйных органау. Таксама аналізавалася роля партыі у эканамічнай адукацыі кадрау, у павышэнні ролі насцен-нага друку, у кіраванні народнымі дружынамі і г.д.

Актуальным кірункам гістарычных даследаванняу з'яулялася гісторыя Саветау, прафсаюзау, камсамола і грамадскіх арганізацы-яу. Сярод іх кніга П.Ц.Петрыкава «Советы депутатов трудя­щихся БССР и их роль в создании материально-технической базы коммунизма (1959 - 1965 гг.)» (1972 г.), В.М.Фаміна ^(Профсоюзы Белоруссии в борьбе за технический прогресс в промышленности (1946- 1971 гг.)» (1971 г.).

Віталій Міхайлавіч Фамін нарадзіуся у 1927 г. у в.Чорнае Рэчыцкага раёна, беларускі гісторык. Доктар гістар^ічных на­вук (1973 г.), прафесар (1974 г.). Скончыу Мінскі педагагічны інстытут. З 1960 г. працуе у ім: старшы выкладчык, дацэнт, у 1972 - 1997 гг. загадчык кафедры. У 1976 - 1985 гг. рэдактар навуковага зборніка «Вопросы истории».

Глыбокую распрацоуку атрымала праблема прамысловага раз-віцця БССР і стану рабочага класа у працах І.Я.Марчанкі «Рабо­чий класс БССР в пслевоенные годы (1945 - 1950 гг.)» (1962 г.),

298«Трудовой подвиг рабочего класса Белорусской ССР (1943 -1950 гг.)» (1977 г.), «Ведущая сила: Рабочий класс Белоруссии на этапе раз­витого социализма» (1980 г.) (разам з Л.М.Лычом), Л.М.Лыча «Восстановление и развитие железнодорожного транспорта Бе­лорусской ССР (сентябрь 1943 - 1970 гг.)» (1976 г.), І.П.Крэня і інш., развіцця сельскай гаспадаркі - у працах А.П.Белязо «Бела-руская веска у пасляваенныя гады (1945 - 1950)» (1974 г.), «Совре­менная белорусская деревня» (1976 г.), «КрестьянствоБелоруссии на пути к развитому социализму (1951 -1960 гг.)» (1982 г.), І.В.Па-луяна «Технические кадры белорусской деревни и развитие сельс­кого хозяйства республики» (1978 г.), Н.В.Кузняцова «Курсом спе­циализации и концентрации сельского хозяйства: На материалах Компартии Белоруссии (1965 - 1983 гг.)» (1984 г.), М.П.Касцюка «Трудовой вклад крестьянства в победу и укрепление социализма: на материалах БССР» (1986 г.) і інш., гісторыі культурных пераут-варэнняу - у працах С.А.Умрэйкі, І.В.Царук, М.Г.Мінкевіча, С.В.Марцалева і інш.

Іван Ягоравіч Марчанка (1923 - 1997 гг.), беларускі гісто-рык. Член-карэспандэнт АН Беларусі (1980 г.). Доктар гіста-р^ічных навук (1969 г.), прафесар (1980 г.). Удзельнік Вялікай Айчыннай вайны. Скончыу Мінскі педагагічны інстытут. У 1945 - 1951 гг. на партыйнай рабоце. З 1954 г. у Інстытуце гісто-рыі АН Беларусі: навуковы супрацоунік, вучоны сакратар, у 1962 - 1968 гг. і 1976 - 1981 гг. намеснік дырэктара па навуко-вай рабоце, адначасова загадчык сектара і аддзела.

Міхаіл Паулавіч Касцюк нарадзіуся у 1940 г. у в.Масцішча Навагрудскага раёна, беларускі гістор^ік. Акадэмік НАНБ (1996 г.). Доктар гістар^ічных навук (1980 г.), прафесар (1987 г.). Скон-ч^іу Гродзенскі педагагічны інстытут. З 1969 г. у Інстытуце гісто-рыі АН Беларусі, з 1 970 г. вучоны сакратар. У 1 975 - 1 981 гг. вучоны сакратар Інст^гтута гістор^іі партыі пры ЦК КПБ. З 1981 г. намеснік дырэктара, з 1 989 па 1 999 гг. дырэктар Інстытута гісторыі НАНБ.

У 70-я гг. савецкія гісторыкі пачалі актыуную распрацоуку праблемы «развітога сацыялізму» на прыкладах адносна блізкага мінулага - фактычна сучаснага этапа развіцця краіны. Прадметам даследавання сталі кірауніцтва КПСС эканомікай і сацыяльнымі адносінамі, грамадска-палітычным і культурным жыццём, нацыя-нальнай палітыкай. У «авангардзе» ішлі маскоускія гісторыкі (В.Ка-сьяненка, П.Ігнатоускі, В.Стараверау, І.Берхін і інш.). Ужо у пачат-ку 80-х гг. была зроблена выснова аб канцэпцыі «развітога сацыя-лізму» як найбольш буйнога укладу у развіццё марксісцка-ленінс-кай тэорыі пасля ХХ з'езда КПСС. На сучасным этапе гістарычнай навукі працы па гэтай праблематыцы ацэньваюцца як «міфатвор-часць».

 

 

19. Страты, нанесеныя нямецка-фашысцкімі акупантамі народнай гаспадарцы і культуры Беларусі. Аднаўленчыя работы.

 

Аднаўленне эканомікі Беларусі адбывалася адначасова з вызваленнем яе тэрыторыі. 23 верасня 1943 г. вызвалены першы раённы цэнтр БССР – Камарын, а 26 лістапада – абласны цэнтр і буйны прамысловы цэнтр Гомель. Да лютага 1943 г. паўночна-ўсходнія раёны БССР былі занятыя Чырвонай арміяй. Другі этап вызвалення Беларусі звязаны з аперацыяй “Багратыён”. На працягу чэрвеня-ліпеня 1944 г. уся тэрыторыя БССР была вызвалена ад захопнікаў.

Вызваленая Беларусь была разрабавана і зруйнавана, велізарныя страты панесла не толькі гаспадарка рэспублікі, але і насельніцтва, прыроднае асяроддзе. Людскія страты згодна з афіцыйнымі дадзенымі, склалі 2 млн. 220 тыс. грамадзян. 209 з 270 гарадоў і 9.200 вёсак было спалена і разбурана. У вялікіх гарадах – Мінску, Віцебску, Оршы, Гомелі, Полацку разбурэнні жыллёвага фонду складалі

70-90%. Трэцяя частка насельніцтва засталася без прытулку. Па агульным узроўні развіцця Беларусь вярнулася да 1928 г.

Было разбурана, у тым ліку савецкімі спецатрадамі пры адступленні ў 1941 годзе каля 10 тыс. прадпрыемстваў прамысловасці і транспарту (85% даваеннай колькасці). Цалкам разбураны электрастанцыі рэспублікі. Чыгуначны транспарт быў разбураны партызанамі пад час “рэйкавай вайны” і адступаючай нямецкай арміяй. Водны і аўтамабільны транспарт былі знішчаны ці вывезены ў Германію. Сельская гаспадарка так сама значна пацярпела. У параўнанні з 1940 г. на 40% скараціліся пасяўныя плошчы, на палову пагалоўе буйной рагатай жывёлы, на 61% коней, на 89% свіней.

Першапачатковыя мэты аднаўлення гаспадаркі БССР прадугледжвалі наладжванне работы транспарту – для сваечасовых паставак тавараў і ўзбраенняў для арміі, наладжванне работы мясцовай прамысловасці і сельскай гаспадаркі для забеспячэння патрэб наступаючай арміі.

У першую чаргу аднаўлялася цяжкая прамысловасць і транспарт, якія задавальнялі патрэбы арміі. У маі-жніўні 1944 г. уступілі ў дзеянне гомельскія прадпрыемствы, у Мінску да жніўня 1944 г. далі прадукцыю 13 фабрык і заводаў. Асобны этап адраджэння народнай гаспадаркі пачаўся пасля поўнага вызвалення і закрануў усю тэрыторыю БССР. У Мінску пабудавалі завод імя Варашылава (рамантаваў танкі), авіяцыйны завод (рамантаваў і збіраў самалёты), аўтазборачны завод. Да мая 1945 г. па БССР было ўведзена ў строй 8.000 прадпрыемстваў і 4.000 арцеляў і майстэрань. Аб’ём іх прадукцыі складаў 20,4% даваеннага ўзроўню. Нехапала сродкаў вытворчасці і кваліфікаванай рабочай сілы. Асабліва хутка аднаўляўся чыгуначны транспарт. Асноўныя лініі былі адноўлены за некалькі дзён.

Энергетычная гаспадарка рэспублікі ў 1945 г. была адноўлена на 50% ад даваеннага ўзроўню. Працаёмкія работы былі механізаваны, павысілася прадукцыйнасць працы. Наладжвалася работа сродкаў сувязі, гідратэхнічных збудаванняў. Пачалася падрыхтоўка будаўніцтва ў Мінску аўтамабільнага, трактарнага, веласіпеднага заводаў, у Гродзенскай вобласці – першага ў Беларусі цукровага завода і інш.

Аднаўленню гаспадаркі значна паспрыяла дапамога ад цэнтра. У 1943 г. саюзны ўрад выдзеліў БССР 37 млн. руб., у 1944 г. –

400,8 млн. руб., у 1945 – 1.200 млн. руб. У 1944 г. – першай палове 1945 г. у рэспубліку было вернута і атрымана новых 37 металаапрацоўчых прадпрыемстваў (7 тыс. станкоў), некалькі турбагенератараў, энергапаяздоў і іншае абсталяванне.

Аднаўляўся жыллёвы фонд. Для гэтых работ прыцягваліся грамадзяне. У Мінску кожны жыхар адпрацаваў на аднаўленні горада 30 гадзін у месяц.

Сельская гаспадарка аднаўлялася больш марудна, чым прамысловасць. Адраджаліся калгасы, дапамога мела невялікія аб’емы, была слабая механізацыя вытворчасці, нехапала працоўных рук. Да вясны 1945 г. 95% даваенных калгасаў і саўгасаў былі адноўлены, працавала 300 МТС. Памеры пасяўных плошчаў вясной 1945 г. складалі 73,8% ад даваенных. У вытворчасці ўдзельнічала палова даваеннай колькасці калгаснікаў, у асноўным жанчыны, налічвалася толькі трэць трактароў ад 1941 г. Як вынік, у 1945 г. валавы збор збожжа склаў менш паловы ад даваеннага.

Свае асаблівасці мела аграрная палітыка ў заходніх абласцях БССР. Яна пачалася з упарадкавання землекарыстання. Уводзілася норма зямлі на адзін сялянскі двор – 10-15 га. З адрэзкаў ад вялікіх і сярэдніх гаспадарак надзяляліся зямлёй малазямельныя і беззямельныя сяляне, у выніку чаго былі падарваны высокатаварныя сялянскія гаспадаркі. Там жа аднаўляліся і ствараліся калгасы, пераважна эканамічнымі метадамі. Але на 1945 г. “сацыялістычны сектар” у Заходняй Беларусі складаў толькі 0,43% ад колькасці ўсіх сялянскіх гаспадарак. Заходнебеларуская вёска пакуль яшчэ складалася з сялян-аднаасобнікаў.

У першыя гады пасля вызвалення толькі пачалося пераадоленне цяжкасцей і нястач акупацыі.

Аднаўленне і далейшае развіццё прамысловасці і транспарту ў 1945-50-м гадах

Перад разбуранай эканомікай Беларусі ў першыя паслеваенныя гады стаяла задача цалкам аднавіць народнагаспадарчы патэнцыял і эканамічныя сувязі, забяспечыць далейшае развіццё народнай гаспадаркі, правесці канверсію эканомікі, знайсці рэсурсы для паляпшэння ўмоў жыцця людзей.

Пад канец вайны беларускія прадпрыемствы былі вызвалены ад вытворчасці прадукцыі для патрэб фронту, іх перавялі на выпуск тавараў народнага спажывання (пастанова Дзяржаўнага Камітэта Абароны СССР ад 26 мая 1945 г. “Аб мерапрыемствах па перабудове прамысловасці ў сувязі са скарачэннем вытворчасці ўзбраенняў”). Праходзіла пераразмеркаванне рабочай сілы, сыравіны, матэрыялаў і грашовых сродкаў, змяняліся прапорцыі паміж галінамі вытворчасці, аднаўляліся элементы цывільнага кіраўніцтва гаспадаркай – трэсты, глаўкі, наркаматы. Аднаўленне гаспадаркі ішло з дапамогай ад цэнтра і часткова за кошт рэпарацый з Германіі.

Пад час аднаўлення акрэсліліся асаблівасці, якія паўплывалі на далейшае развіццё гаспадаркі БССР. У прамысловасці больш хуткімі тэмпамі адраджалася машынабудаванне. Марудна адраджалася лёгкая прамысловасць. Асаблівая ўвага надавалася аднаўленню энергетыкі. Торфаздабыча была вызначана як аснова паліўнай базы Беларусі. На пачатак 1946 г. дзейнічала 270 торфапрадпрыемстваў, аб’ём іх вытворчасці дасягнуў даваеннага ўзроўню.

Аднаўляўся транспарт, сувязь. На пачатак 1946 г. эксплуатацыйная даўжыня чыгунак складала 5 тыс. км, (87% ад даваеннага). Аднаўляўся аўтамабільны, водны транспарт. Жыллёвае будаўніцтва адбывалася згодна з генеральнымі планамі аднаўлення і рэканструкцыі.

З наладжваннем мірнага жыцця была адноўлена трыдыцыя пяцігадовага планавання развіцця гаспадаркі. У 1946 годзе пачалася чацьвёртая пяцігодка, якая цягнулася да 1950 г. Яе мэтамі было аднаўленне народнай гаспадаркі ў межах даваеннага ўзроўню і перавышэнне даваеннага ўзроўню вытворчасці на 16%. Прадугледжвалася паскорана развіваць машынабудаванне, стварыць новыя галіны прамысловасці – трактара- і аўтамабілебудаванне, выпуск лакаматываў, гідратурбін, матацыклаў, веласіпедаў, швейных машын; аднавіць і развіваць энергетычную гаспадарку, пашырыць паліўную базу рэспублікі. Дзеля выраўнівання эканамічнага патэнцыялу краіны трэбы было павялічыць долю заходніх рэгіёнаў па выпуску валавай прадукцыі ўсёй рэспублікі з 9,1% у 1940 г. да 22,6% у 1950 г.

Для выканання гэтых задач былі пашыраны правы рэспубліканскіх і мясцовых органаў кіравання гаспадарчай дзейнасцю, у лёгкай прамысловасці ўводзіліся элементы ўнутрызаводскага гаспадарчага разліку. Рэспубліка атрымлівала дапамогу ад цэнтра кваліфікаванымі рабочымі, інжынерамі і служачымі; бюджэтнымі датацыямі, тэхнікай і абсталяваннем, сыравінай. Прыходзіла дапамога і па лініі ААН. У 1945-1947 гг. Беларусь атрымала 142 тыс. т грузаў на суму 61 млн. дол. Гэта прадукты харчавання, адзенне, абутак, лекі, абсталяванне для прамысловасці.

Хуткімі тэмпамі аднаўляліся і будаваліся новыя прадпрыемствы. У 1947 г. у рэспубліцы ўступілі ў строй 90 буйных прамысловых прадпрыемстваў (Мінскі інструментальны завод імя Чкалава, Бабруйскі дрэваапрацоўчы камбінат, Магілёўскі металакамбінат, аўтамабільны і веласіпедны заводы ў Мінску, завод «Рухавік рэвалюцыі» ў Гомелі). У 1948 г. валавая прадукцыя прамысловасці заходніх абласцей ў 1,5 раза перавысіла даваенны ўзровень. Аднаўлялася паліўна-энергетычная гаспадарка. Агульная магутнасць электрастанцый рэспублікі на 1949 г. дасягнула 116,3% ад даваеннага ўзроўню.

Лёгкая, харчовая прамысловасць працягвалі атрымліваць дапамогу па рэшткаваму прынцыпу. У 1950 г. (у параўнанні з 1940 г.) выпушчана баваўняных тканін 17,7%, панчошна-шкарпэткавых вырабаў – 33%, бялізнавага трыкатажу – 31,6%, макаронных выра-

баў – 73%, хлебабулачных – 57,3%, прадукцыі мясаапрацоўчай прамысловасці – 65%.

У выніку правядзення пяцігодкі змянілася структура прамысловай вытворчасці. Знізілася ўдзельная вага лёгкай, харчовай, дрэваапрацоўчай вытворчасці, вырасла доля электраэнергетыкі, машынабудавання і металаапрацоўкі. Узніклі дыспрапорцыі ў структуры народнай гаспадаркі. Адначасова тэхнічнае і тэхналагічнае аснашчэнне прадпрыемстваў было на высокім узроўні, што стварала падставу для хуткіх тэмпаў развіцця.

Камандна-адміністрацыйныя метады кіравання гаспадаркай дазволілі вырашыць складаныя праблемы пасляваеннага адраджэння прамысловасці. Але бліжэй да канца чацьвёртай пяцігодкі яны ўжо сталі тормазам далейшага развіцця эканомікі Беларусі.

 

 

20. Развіццё прамысловасці (другая палова 1940-х – першая палова 1950-х гг.).

 

Пераадоленне разрухі ў эканоміцы.Выхад на новы ўзровень развіцця.У выніку вайны беларускі народ страціў звыш паловы нацыянальнага багацця. Аднаўленне прамысловасці і іншых галін эканомікі пачалося з восені 1943 г., калі частка тэрыторыі на ўсходзе Беларусі была вызвалена ЧА. У працэсе далейшага вызвалення тэр. пашыраўся і фронт аднаўленчых работ. У верасні 1946 г. Вярхоўны Савет БССР прыняў Закон аб пяцігадовым плане аднаўлення і развіцця народнай гаспадаркі рэспублікі на 1946—1950 гг. Да канца пяцігодкі прамысловая прадукцыя БССР павінна была дасягнуць даваеннага ўзровень,і перавысіць яго на16%,найбольш значна па машынабудаванні, энергетыцы, торфаздабычы. Выйсці на даваенны ўзровень і пераўзысці яго павінны былі ўсе галіны эканомікі.Каб дасягнуць гэтага неабходна было злучыць вялізныя матэрыяльна-сыравінныя і чалавечыя рэсурсы ў адзіным вытворчым працэсе. Ускладнялася што Беларусь не мела сваіх неабходных разведаных крыніц сыравіны (акрамя запасаў торфу), а яе матэрыяльна-тэхнічная база аказалася амаль поўнасцю знішчанай.Але добра што амаль усё неабходнае для разгортвання аднаўленчых работ атрымлівала з агульнасаюзных крыніц. Урад СССР выдзеліў значныя грашовыя сродкі на аднаўленне народнай гаспадаркі Беларусі і дапамогу насельніцтву. Бел.атрымала шмат станкоў, металу, будаўнічых матэрыялаў, прадуктаў харчавання,адзення,абутку,медыкаментаў.Дапамогу Беларусі аказвалі і іншыя рэспубл СССР, якія пазбеглі акупацыі.Акрамя таго,рэспубліка атрымала пэўную частку германскіх рэпарацый — выплат, якія часткова кампенсавалі страты ад вайны.Аднаўленні народнай гаспадаркі-гераічным подзвігам народа.Ва умовах разрухі патрабаваліся рабочыя рукі,людзі, адданыя працы, гатовыя да самаахвяравання.Уласцівыя беларускаму народу працавітасць,цярплівасць і сіла волі ў пасляваенныя гады дапаўняліся ўзрослай яго самасвядомасцю-вынікам перамогі над моцным ворагам. Вера ў сябе ўсяляла надзеі на паспяховае пераадоленне ваенных разбурэнняў і складанасцей пасляваеннага жыцця. Арганізоўваліся спаборніцтва за высокія працоўныя дасягненні.Да ліку перадавікоў і наватараў вытворчасці адносіліся токар Віцебскага станкабудаўнічага завода «Камінтэрн»І. Пасаманаў, мінскі муляр Д. Булахаў, фрэзероўшчык завода «Гомсельмаш» В. Сальнікаў і інш. Сталявар гомельскага машынабудаўнічага завода «Рухавік рэвалюцыі» У. Сайкоў за 4 гады і 4 месяцы выканаў 12 гадавых нормаў. Рацыяналізатары ўнеслі дзесяткі тысяч прапаноў па ўдасканаленні тэхнікі і прылад працы, эканоміі сыравіны і зберажэнні энергарэсурсаў. Іх прапановы ўкараняліся на заводзе «Гомсельмаш», Крычаўскім цэментным заводзе, імя С. М. Кірава, Магілёўскім метала-апрацоўчым камбінаце, аўтамабільным і трактарным заводах у Мінску і многіх іншых.Быў асвоены выпуск веласіпедаў. Ствараліся новыя буйныя прадпрыемствы лёгкай прамысловасці. Сярод іх Віцебскі дыванова-плюшавы камбінат і шаўкаткацкая фабрыка, Мінскі і Гродзенскі тонкасуконныя камбінаты. Асабліва высокімі тэмпамі ішло аднаўленне і развіццё прамысловасці ў зах абла БССР. У 1950 г. выпуск прамысловай прадукцыі тут амаль удвая перавысіў узровень 1940 г. У 1950 г. даўжыня адноўленай чыгункі склала 93 % ад даваеннай. Былі пабудаваны масты, вакзалы, паравозныя дэпо.Развіваўся аўтамабільны транспарт. Поўнасцю была адноўлена сувязь: прадпрыемствы пошты, тэлеграф, тэлефон. Вызначальнай у замацаванні курсу пасляваеннай мадэрнізацыі БССР стала пятая пяцігодка (1951—1955). У выніку яе выканання аб’ём прамысловай прадукцыі павялічыўся ў 2,1 раза, у тым ліку прадукцыі машынабудавання — у 3,6, хімічнай і нафтахімічнай прамысло—у3,5, электраэнергет — амаль што ў 3 разы. Гэта быў буйны поспех рэспублікі ў вырашэнні задачы індустрыялізацыі. За гады пятай пяцігодкі было пабудавана і ўведзена ў эксплуатацыю 1010 прамысловых прадпрыемстваў, у тым ліку 150 буйных.

 

 

21. Аднаўленне і развіццё сельскай гаспадаркі (другая палова 1940-х – першая палова 1950-х гг.). Калектывізацыя ў заходніх абласцях БССР.

 

Сельская гаспадарка Бел, у пасляваенныя гады перажывала глыбокі крызіс. Маёмасць калгасаў і саўгасаў была разрабавана ў час вайны. С/г тэхніка была поўнасцю знішчана. Прадукцыйнасць адноўленых пасля вызвалення калгасаў і саўгасаў ва ўсх. абл. Бел. заставалася надзвычай нізкай. Для ўздыму с/г неабходны былі значныя сродкі, выдзеліць якія дзяржава аказалася не ў стане. Адначасова з аднаўленнем ва ўсходніх абласцях калгасна-саўгаснай вытворчасці адбывалася калектывізацыя с/г зах. абл, уз’яднаных з БССР у 1939 г. Калектывізацыя праводзілася ў сціслыя тэрміны, вельмі часта з выкарыстаннем прымусовых метадаў. Кулацкія гаспадаркі былі ліквідаваны. Звыш 10 тыс. кулацкіх сямей высланы ў Сібір і Казахстан. Да канца 1950 г. калектывізацыя ў заходніх абласцях Беларусі амаль што завяршылася. Становішча ў с/г рэспублікі было складаным. У параўнанні з даваенным перыядам у 1950 г. пасяўныя плошчы складалі 94 %. Па шэрагу паказчыкаў не ўдалося выканаць заданні пяцігодкі. Адбылося так бо заставалася недастатковай матэрыяльна-тэхнічная падтрымка калгасаў з боку дзяржавы. Не існавала і эканамічнага стымулу ў калгаснікаў, якія працавалі за працадні(1930—1966 г.). Абмяжоўваўся гандаль прадуктамі,вырашчанымі на прысядзібных участках. Даводзілася жыць за кошт таго, што мелі з агародаў. Аднак працавітасць народа ды імкненне пераадолець усе цяжкасці паспрыялі выкананню планаў першай пасляваеннай пасяўной. Сеяць калгаснікам, пераважна жанчынам і падлеткам, даводзілася ўручную. Цяглавай сілай былі толькі коні, але іх не хапала, таму вельмі часта і самі людзі запрагаліся ў плугі. Аднаўленне с/г ішло даўжэй, чым прамысловасці. Момантам яго завяршэння ўмоўна можна лічыць сярэдзіну 1950-х гг. Пераломным стаў верасень 1953 г., калі па рашэнні Пленума ЦК КПСС разам з каманднымі сталі выкарыстоўвацца эканамічныя метады кіравання с/г. Павышаліся нарыхтоўча-закупачныя цэны на с/г, адмяняліся абавязковыя пастаўкі з уласнай дапаможнай гаспадаркі і інш. У выніку гэтага з сярэдзіны 1950-х гг. с/г ўступіла ў перыяд адносна стабільнага развіцця.

Адраджэнне сельскай гаспадаркі

С/г Бел. ў пасляваенныя годы знаходзілася ў цяжкім становішчы. Амаль цалкам была знішчана матэр. база калектыўных гаспадарак і МТС. Была разрабавана асабістая гаспад. сялян-калгаснікаў і аднаасобнікаў. У Германію вывезена 2,8 млн. галоў буйной і 5,7 млн. галоў дробнай жывёлы.

Пасля вызвалення Бел. на ўсходзе і ў цэнтры была адноўлена калгасная сістэма. Меў месца недахоп раб. сілы. А засуха 1946 г. і неабходнасць аказваць харчовую дапамогу іншым рэгіёнам СССР паставіла беларусаў на мяжу голада.

Згодна з планам на чацьвёртую пяцігодку(1946-1950 гг.) с/г БССР трэба было цалкам аднавіць даваенныя пасяўныя плошчы і пагалоўе жывёлы і забяспечыць далейшае развіц. земляробства і жывёлагадоўлі каб пераўзысці даваенны ўзровень сельскагаспад. вытворчасці.

У верасні 1946 г. Савет Міністраў СССР і ЦК ВКП(б) прынялі пастанову “Аб мерах па ліквідацыі парушэнняў Статута сельскагаспадарчай арцелі ў калгасах”. Згодна з ёй калгасам Беларусі было вернута 100 тыс. га зямлі, а так сама жывёла, якая знаходзілася ў карыстанні асобных людзей і ўстаноў, адначасова скарачаліся штаты адміністрацыі.

Аднак у калгаснікаў адсутнічала матэрыяльнае заахвочванне да працы. Калгаснікі не атрымалі за работу грошай, толькі 41% калгаснікаў на працадзень выдалі па 200 г збожжа. У чэрвені 1948 г. ВС СССР выдаў указ «Аб высяленні ў аддаленыя раёны асоб, якія злосна ўхіляюцца ад працоўнай дзейнасці ў с/г і вядуць антыграмадскі паразітычны лад жыцця». Сродкі дзяржава выдзяляла толькі на развіц. вытворчых магутнасцей, для матэрыяльнага стымулявання працы сялян мер не прымалася.

У 1948 г. урад СССР прыняў пастанову «Аб мерах дапамогі с/г БССР у 1949 г». БССР было выдзелена 3 тыс. трактараў, 2 тыс. плугоў да іх, 1,1 тыс. сеялак, 600 складаных малатарняў і інш. У 1949 г. прыняты трохгадовы план развіц. грамадскай жывёлагадоўлі. Рост пагалоўя ў гаспадарках Беларусі ажыццяўляўся ў выніку закупак беларускімі калгасамі ў рэгіёнах СССР маладняка жывёлы, а потым яе дарошчвання на месцы, і ў 1950 г. пагалоўе жывёлы склала 1/3 ад 1940 г.

Масавая калектывізацыя ў Заходняй Беларусі

На пачатак 1947 г. там было адноўлена і арганізавана 133 калгасы (0,56% с/г). У лютым 1949 г. на XIX з’ездзе КП(б)Б было запатрабавана хутчэй завяршыць калектывізацыю ў зах. абл. У студзені 1950 г. пры МТС былі створаны паліт. аддзелы, а да канца 1950 г. было арганізавана 6.054 калгасаў, якія кантралявалі 85% пасяўной плошчы. Адначасова былі ліквідаваны кулацкія гаспад., сселены хутары, узмоцнены эканамічны націск на аднаасобнікаў. У 1950 г. адбылося ўзбуйненне калгасаў, іх стала 3.852. Праводзілася ссяленне вёсак у буйныя калгасныя пасёлкі.

У выніку выканання пяцігадовага плана пасяўныя плошчы павялічыліся на 28%, але гэта толькі 94,3% ад 1940 г. Пагалоўе буйной рагатай жывёлы дасягнула ўзровень 96,5%, коней – 62%, свіней – 64,4%, авечак – 55% ад 1940 г. У 3 разы павялічыліся плошчы пад тэхнічнымі культурамі. Умацавалася матэр.-тэхнічная база – было атрымана 8.612 трактароў, 1.555 камбайнаў. Дзейнічала 381 МТС. Але слабай заставалася матэр. зацікаўленасць калгаснікаў у выніках сваёй працы, а метад кіравання гаспадаркай на вёсцы – прымус – з’яўляўся галоўнай прычынай упадку аграрнай вытворчасці. Планы на развіццё с/г на Беларусі выкананы не былі.

 

22. Матэрыяльнае становішча насельніцтва. Вырашэнне сацыяльных праблем (другая палова 1940-х – першая палова 1950-х гг.).

 

После освобождения Белоруссии от немецко-фашистских захватчиков социальное положение населения было крайне тяжелым. Более 3 миллионов человек оказались без крова. Не ра­ботал транспорт. Практически все жилищно-коммунальное хозяйство было разрушено. В таких условиях на первый план выходи­ло благоустройство городов и сел, улучшение их санитарного со­стояния. Проводились субботники, воскресники, в которых при­нимало участие все население. Расчищались от завалов улицы, разбирались разрушенные дома, подготавливались площади для строительства предприятий и жилых домов. Благодаря энтузиаз­му, самоотверженному труду белорусского народа из руин и пе­пелищ постепенно поднялись Минск, Гомель, Витебск, Брест, Грод­но и другие города, а также тысячи деревень республики. Важнейшей задачей было решение жилищной проблемы. Несмотря на огромные трудности, уже в начале 50-х годов уда­лось в основном завершить переселение из землянок в собствен­ные дома сельских жителей. В целом за десять послевоенных лет было построено почти 22 миллиона квадратных метров жилпло­щади. Однако в целом жилищная проблема продолжала оставаться острой. Улучшение условий жизни населения происходило по мере восстановления коммунального хозяйства. Возобновил работу транспорт, улучшалось автобусное обслуживание. Увеличивалась продолжительность водопроводной и канализационной систем. И все же развитие коммунального хозяйства не удовлетворяло потребности населения. Особенно это касалось сельской мест­ности. Наряду с другими остро стояли проблемы обеспечения насе­ления продуктами питания и товарами первой необходимости. До конца 1947 года существовало их нормированное распределе­ние по карточкам. Цены были относительно невысокими. Восстанавливалась и расширялась сеть магазинов, предпри­ятий общественного питания, бытового обслуживания. Увеличи­вались поставки товаров из других союзных республик. После освобождения республики налаживалась работа пред­приятий, которые выпускали товары народного потребления и продукцию пищевой промышленности. И все же перебои суще­ствовали долгое время, особенно в обеспечении городского насе­ления. Многие горожане вели полуголодное существование, ост­ро нуждались в продуктах питания, одежде, обуви. Чтобы улучшить положение, рабочие и служащие наделялись земельны­ми участками для огорода. Принимались меры по первоочеред­ному обеспечению и помощи семьям погибших воинов и парти­зан, инвалидам войны, многодетным и одиноким матерям, сиротам. Улучшалось пенсионное обеспечение. Происходило сни­жение розничных цен. Повышалась зарплата рабочим и слу­жащим. В сложном положении находилось сельское население. Госу­дарство не проявляло должной заботы о социальном развитии села. По-прежнему шло выкачивание средств из колхозов и со­вхозов на нужды промышленности. Медленно росли доходы кре­стьян. Продолжали оставаться низкими нормы выплаты на 1 тру­додень. Некоторые сдвиги стали происходить в аграрной политике государства лишь после сентябрьского (1953 года) Пленума ЦК КПСС. Были уменьшены нормы обязательных поставок из под­собных хозяйств колхозников, с крестьян списаны недоимки про­шлых лет, увеличены закупочные цены на сельхозпродукцию. Налаживалось медицинское обслуживание населения. Восста­навливались медико-санитарные учреждения. Принимались меры по регулярному оказанию населению медицинской помощи, лик­видации инфекционных заболеваний. Хоть и медленно, но улуч­шалось оснащение учреждений здравоохранения медицинским оборудованием, лекарствами. Велась подготовка медицинских кадров. Увеличивалась сеть больниц, амбулаторий, фельдшерс­ко-акушерских пунктов, санаториев, домов отдыха, пионерских лагерей и так далее. Важной социальной задачей явилось обеспечение семей рабочих, служащих, колхозников детскими садами и яслями. По­требность в них была высокой, а обеспеченность даже в середине 50-х годов ниже, чем до войны. После войны в республике насчитывались десятки тысяч де­тей-сирот. Их необходимо было обеспечить жильем, питанием, медицинским обслуживанием, создать условия для учебы. За ко­роткий срок было создано 252 детских дома, в них воспитывались около 27 тысяч детей. Более 31 тысячи сирот разместили в семьях. К середине 50-х годов в основном по многим показателям был достигнут довоенный уровень жизни народа. И все же уровень материального и бытового положения оставался низким. Он за­висел от многих факторов, в первую очередь — от уровня эконо­мического развития страны.

 

 

23.  Аднаўленне і развіццё адукацыі, культуры, навукі (другая палова 1940-х – першая палова 1950-х гг.).

 

Адраджэнне народнай адукацыі і культуры стала саст элементам працэсу стварэння індустрыяльнай дзяржавы.Паспяховае аднаўленне народ гаспадаркі было немагчымым без аднаўлення ўсёй сістэмы адукацыі. Яе базай стала агульнаадукацыйна школа. Трэба было рамантаваць і будаваць школьныя будынкі, наладзіць выпуск школьнага абсталявання,вучэбнай літарат, падрыхт настаўнікаў. Рам. і буд.школ займаліся будаўнікі, настаўнікі, бацькі вучняў і ваеннаслужачыя. Гэта дазволіла ўжо ў 1945/46 навучальным годзе ўвесці ў дзеянне 80 % ад даваеннай колькасці школ. У 1950/51 навучальным год школьная сетка ў рэспубл перавысіла даваенную. Але колькасць вучняў была меншай, чым у перадваенныя гады -вынік страт у вайне.У пачатковыя школы прымалі дзяцей да 15-гадовага ўзросту. Не ўсе школы, размясціліся ў нармальных памяшканнях.Некаторыя працавалі ў прыватных дамах і у зямлянках.Вялікія цяжкасці узніклі з забеспячэннем вучэбнай літаратурай, школьным абсталяваннем.У першы навучальны год у адноўленых школах працавала толькі каля палавіны даваеннай колькасці настаўнікаў. У школы на працу накіроўваліся дэмабілізаваныя з арміі былыя настаўнікі.У ўжо ў 1946 г. колькасць настаўнікаў у Бел. звыш 80% ад даваеннай. Агульнаадукацыйная школа Бел ў сціслы тэрмін забяспечыла ўсеагульнае пачатковае навучанне. А на працягу 1949—1952 гг. уводзілася абавязковае сямігадовае навучанне.Ствараліся ўмовы для адукацыі моладзі, якая працавала - адкрываліся школы рабочай і сельскай моладзі. Была ўведзена здача экзаменаў у 4-х і 7-х класах,а ў 10-м класе — экзамен на атэстат сталасці.У да сярэдзіны 1950-х г. пераход да ўсеагульнага сямігадовага навучання (замест 8г.) быў у асн завершаны, што сведчыла пра паспяховае пераадоленне наступстваў вайны ў школьнай адукацыі.У зах. абл Бел грамаце было навучана больш за 370 тыс. непісьменных і звыш 500тыс. малапісьменных.                                       У час акупацыі прыпынілі сваю дзейнасць вышэйшыя і сярэднія спецыяльныя ўстановы. Працягвалі дейнічаць у эвакуацыі толькі Бел дзярж універ, і Мінскі медыцынскі інстытут. Матэрыяльная база ВНУ, тэхнікумаў, навуковых устаноў амаль поўнасцю была знішчана. Яе аднаўленне пачалося адразу пасля вызвалення Бел ад акупацыі.Усяго ў 1950/51 навучальным годзе ў рэспубліцы дзейнічала 29 вну, у якіх займалася на 10 тыс.студэнтаў больш, чым перад вайной.Але 1950-я г. колькасць ВНУ ў БССР скарацілася,гэта звязана з закрыцём настаўніцкіх інстытутаў.Для аднаўлення народнай гаспадаркі не хапала інжынерных кадраў. Таму ў першай палове 1950-х гг. былі адкрыты новыя ВНУ: Гродзенскі сельскагаспадарчы інстытут, Беларускі інстытут інжынераў чыгуначнага транспарту ў Гомелі, Бел інстытут механізацыі і электрыфікацыі с/г ў Мінску, а таксама Брэсцкі, Мазырскі і Полацкі педагагічныя інстытуты. У выніку выпуск спецыялістаў з ВНУ у 1955 г. перавысіў даваенны амаль у 2,5раза.Цяжкія умовы працы ВНУ:нехапала памяшканяў,абсталяваня,падручнікаў,метадычных распрацовак,выкладчыкаў не хапала. У вну надавалася недастаткова ўвагі вывучэнню пыт.нац. гісторыі і культуры. Не хапала кваліфік настаўнікау і выкладчыкаў, якія валодалі бел. мовай.               Пасля вайны ў Бел хуткімі тэмпамі аднаўлялася матэрыяльна-тэхнічная база навукі. У 1944 г. пачала сваю дзейнасць Акадэмія навук БССР. У яе складзе ствараліся новыя навукова-даследчыя інстытуты: механізацыі і электрыфікацыі с/г, філасофіі і права, фізікатэхнічны, энергетыкі, фізікі і матэматыкі і інш. Колькасны склад Акадэміі навук папаўняўся за кошт маладых, і тых навукоўцаў, што пераехалі ў Бел з навуковых цэнтраў СССР. У 1951 г. навуковых супрацоўнікаў АНБССР было больш, чым да вайны. У развіццё Акадэміі навук у пасляваенныя гады значны ўклад унёс яе прэзідэнт В.Ф. Купрэвіч.Дасягненні навукі ў пасляваенны перыяд пачалі паступова ўкараняцца ў вытворчасць. У 1951 г. Дзяржаўную прэмію СССР атрымаў П.І.Альсмік за вывядзенне і ўкараненне ў вытворчасць высокапрадукц гатункаў бульбы, у 1952г.—Багамолаў за разведку і адкрыццё Старобінскага радовішча калійных солей.Былі і перашкоды:Матэрыяльна-тэхнічн база была слабай. Навуковых прыбораў і абсталявання не хапала, шмат што з іх састарэла. Працягвалі ўжывацца адміністрацыйныя метады кіравання-прызнанне неперспектыўнымі такіх навуковых кірункаў, як генетыка і кібернетыка.

 

24. Развіццё беларускай літаратуры, тэатра, музыкі, выяўленчага мастацтва і архітэктуры (другая палова 1940-х – першая палова 1950-х гг.).

 

ВАв забрала жыцці многіх пісьменнікаў. У 1945 г.у складзе Саюза савецкіх пісьменнікаў БССР налічвалася ўсяго 47 чалавек. Пераход да мірнага жыцця спрыяў таму, што ў літ. прыйшлі новыя таленты. Ужо ў 1950 г. каля 120 чалавек. Сярод іх І.Мележ, І.Шамякін, А.Макаёнак, Я.Брыль. У 1947 г. з’явілася партыйная пастанова, якая закранала пытанні работы Саюза пісьменнікаў, літаратурна-мастацкіх часопісаў, газеты «Літаратура і мастацтва». Ад пісьменнікаў патрабавалася прытрымлівацца ў сваёй творчай дзейнасці метаду сацыялістычнага рэалізму і прынцыпу партыйнасці- г.зн., што пісьменнікі і дзеячы культуры павінны былі кіравацца ідэалогіяй камуністычнай партыі,зыходзіць з прадвызначэнняў партыі.Метад жа сацыяліст рэалізму патрабаваў адлюстравання ў творах у асноўным сюжэтаў, звязаных з будаўніцтвам сацыялістычнага грамадства. Непажаданых для ўлады пісьменнікаў падверглі рэпрэсіям.Былі беспадстаўна арыштаваны і асуджаны У.Дубоўка, С. Грахоўскі. Бел літаратура пасляваенных гадоў была прысвечана пераважна вайне. Асэнсаваннем вайны раман «Млечны Шлях» К.Чорнага— роздум пра лёс народа ў час вайны. Ваенныя падзеі выяўлены ў рамане М. Лынькова «Векапомныя дні». І.Шамякіна за партызанскі раман «Глыбокая плынь» быў узнагародж Дзярж прэміяй СССР. Аперацыі «Баграціён»,прысвечаны раман І.Мележа «Мінскі напрамак»- у ім рэальныя гіст асобы І.Д.Чарняхоўскі. У творах адлюстраване гераізма,настрой народа-пераможцы, які мірнага жыцця.Я.Колас у 1947г.выйшла паэма «Рыбакова хата»- атрымаў Дзярж прэмію СССР,а ў 1954г. трылогіяй «На ростанях». Адыход ад вясковай тэматыкі. А.Кулакоўскі аповесць «Гартаванне» прысвяціў паказу будаўніцтва Мінскага трактарнага завода,а М.Паслядовіч «Цёплае дыхане»- узвядзенню аўтамабільнага завода. Развівалася беларуская паэзія, прасякнутая пачуццём гонару народа за здабытую перамогу. Вядомыя паэты, як П.Броўка, М.Танк, П.Панчанка, П.Глебка,А.Куляшоў. Агульным для беларускай літ быў пошук цесных сувязей з рэчаіснасцю, вялікая ўвага надавалася праблеме героя сучаснасці. Адразу пасля вызвалення Бел пачалося аднаўленне тэатра, развіццё беларускай драматургіі. На радзіму вярнуліся тэатры, якія знаходзіліся ў эвакуацыі. Распачалі сваю дзейнасць тэатральныя калектывы, што спынілі працу ў сувязі з вайной. Ужо ў сезоне 1944/45 г. у Беларусі працавала 12 тэатраў. Пры тэатрах імя Я.Купалы і імя Я.Коласа былі створаны студыі для падрыхтоўкі акцёраў.Рэпертуар тэатраў у гэты час складалі лепшыя спектаклі мінулых гадоў і спектаклі ваеннага часу. У 1945 г. у Купалаўскім тэатры пастаўлена п’еса А. Кучара «Заложнікі» пра Бацьку Міная. Ставіліся п’есы «К.Заслонаў» А.Маўзона, «Брэсцкая крэпасць»К.Губарэвіча. Руская і замежная класіка. У т. імя Купалы ішлі п’есы «Рамэо і Джульета» У. Шэкспіра, «Вішнёвы сад» і «Чайка» А. Чэхава. Тут працавалі артысты, якія праславілі бел тэатр: Глеб Глебаў, Лідзія Ржэцкая, Барыс Платонаў, Стэфанія Станюта. Буйной мастацкай з’явай стала сатырычная камедыя А.Макаёнка «Выбачайце,калі ласка!» - аб недахопы тагачаснага сельскага жыцця. К.Крапівы п’еса «Мілы чалавек».У 1944 г. адкрыў сезон Дзяржаўны тэатр оперы і балета БССР. Оперу Цікоцкага «Алеся» або «Дзяўчына з Палесся».У 1940-1950-я г. оперы «Надзея Дурава» Багатырова, «К.Каліноўскі» Д.Лукаса. Аднаўлялася музычнае жыццё ў рэсп. Вярнуўся Бел ансамбль песні і танца,які быў пераўтвораны ў Дзярж харавую капэлу БССР на чале з Р.Шырмай.Дзейнічаў Дзярж народны аркестр БССР пад кір І.Жыновіча. У 1952 г. быў створаны новы музычны калектыў-Дзяржаўны акадэмічны народны хор БССР на чале з Г.Цітовічам. Творчая дзейнасць бел кампазітараў характарызавалася непарыўнай сувяззю з народным мастацтвам, і увагай да тэмы Вав, услаўленнем працоўнага энтузіязму народа, яго адданасці камуністычным ідэалам.Тэма вайны цікавіла ў гэтыя гады і мастакоў Бел. Карціны «Палонных вядуць» А.Шыбнёва, «К.Заслонаў» У.Хрусталёва. Зайцаў палатно «Абарона Брэсц крэпасці ў 1941г». Адлюстр гераічнага духу сав народа карціна «За родную Бел» У. Сухаверхава. Моманту сустрэчы насельніцтвам Мінска воінаў Сав.Арміі палатно В.Волкава «Мінск. 3ліп1944 г». Бел скульптары. Заір Азгур прысвяціў свае работы прадстаўнікам культуры Ф.Скарыне,А.Пашкевіч,Я.Коласу, К.Крапіве,дзеду Талашу.

 

 

25. Грамадска-палітычнае жыццё ў рэспубліцы. Дзейнасць партыйных, савецкіх, прафсаюзных, камсамольскіх арганізацый (другая палова 1940-х – першая палова 1950-х гг.).

 

Уклад БССР у перамогу-адна з заснавальніц ААН. Перамога прывяла да прызнання заслуг Бел на міжнар узроўні і больш глыбокага яднання народа і ўлады ва ўнутрыпаліт жыцці краіны. Людзі спадзяваліся,на паляпшэнне жыцця,і павышэнні ролі ў вырашэнні грамадскіх спраў,на перамены ў паліт жыцці. Аднак для ўлады галоўным было захаванне паліт сістэмы,што склалася ў даваенныя гады.У БССР улада з недаверам ставілася да насельніцтва, што пражывала на акупіраванай тэр. Насцярожана ставіліся да былых ваеннапалонных, бежанцаў і перасяленцаў, якія вярталіся на Радзіму. З Бел было вывезена каля 380 тыс. чалавек,24тыс. з іх дзеці. Кіраўніцтва краіны лічыла, што гітлераўская прапаганда сфарміравала антысавецкі настрой і недавер да камуністычнай партыі. Таму актыўна дзейнічалі органы дзяржаўнай бяспекі. У БССР захавалася савецкая грам-паліт сістэма.Яна вызначалася існаваннем Камуністыч партыі Бел,якая ажыццяўляла паліт і адміністрац функцыі. Структурнымі элементы грам-палітычнай сістэмы з’яўляліся адзіная палітычная партыя і органы дзяржаўнай улады, у тым ліку Саветы дэпутатаў працоўных, прафсаюзы, розныя грамадскія арганізацыі. Кіруючая роля партыі гэта ядро савецкай паліт сістэмы ў сукупнасці з органамі дзяржаўнай улады і грамадскімі арганізацыямі. Гераічная барацьба камуністаў з ворагам узмоцніла аўтарытэт кампартыі сярод насельніцтва. Першым сакратаром ЦК КП(б)Б у пасляваен г. з’яўляўся Панамарэнка. Пасля Панамарэнкі у1947—1950 г. М.І.Гусараў, а ў 1950—1956г.М.С.Патолічаў, якіх накір ў БССР з Масквы.Згодна Канстытуцыі БССР 1937 г. Саветам дэпутатаў працоўных належалі галоўныя функцыі дзяржаўнага кіравання і арганізацыі грамадскага жыцця. Аднаўленне Саветаў на вызваленай ад акупацыі тэр было па ініцыятыве партыйных камітэтаў.У 1947г. адбыліся першыя ў пасляваеныя гады выбары ў вышэйшы заканадаўчы орган дзярж улады рэсп —Вярхоўны Савет БССР, а ў 1948г.-у мясцовыя Саветы. Выканаўчыя функцыі савецкай улады належалі Савету Народных Камісараў БССР, з1946г.СаветМіністраў. Выканаўч ўлада ажыццяўл практычную рэалізацыю рашэнняў ЦК КП(б)Б і Вярхоўнага Савета БССР. Яна несла адказнасць за развіццё народн гаспадаркі, культуры, забеспячэнне дабрабыту насельніцтва. Дзейнасць Саветаў падпарадк. задачам аднаўлення і развіцця народнай гаспадаркі, паляпшэння матэрыяльных умоў жыцця насельніцтва. Саветы зацвярджалі планы эканаміч развіцця і арганізоўвалі працоўных на іх выкананне. Прафсаюзы Бел ўносілі свой уклад у аднаўленне эканомікі.У 1950г. у БССР наліч звыш 11 тыс. прафсаюзных арганіз,=92% рабочых і служачых рэспубл. Деля выкананне планаў пасляваеннага аднаўлення народнай гаспадаркі,прафсаюзы арганіз спаборніцтвы за лепшыя паказчыкі працы.Для павыш актыўнасці працоўных праводзіліся нарады, агульныя сходы, заключалі калектыўныя дагаворы з адмін прадпрыемстваў і ўстаноў.Галоўная функцыя праф. -сацыяльнай абароны правоў і інтарэсаў працоўных адступала на другарадныя пазіцыі.   У жыцці моладзі вызнач ролю адыгрываў Ленінскі Камуністычны Саюз Моладзі Беларусі. Ён 1945г. быў узнагароджаны ордэнам Чырвонага Сцяга за мужнасць,праяўлен у гады ВАв. Першыя пасляваен кір камсамола Бел К.Т.Мазураў і П.М.Машэраў сталі вядомымі паліт дзеячамі. У 1948 г. ЛКСМБ больш за 260тыс.чал. Ад камсамол. патрабавалася ўзорная праца і добрасумленная вучоба, адданасць ідэям камуніст парт.Яны ўспрымалі сваю дзейнасць як служэне Радзіме. Аднаўлене дейнасці камсамола адбывалася хутка. Ідэйна-паліт выхаванні моладзі ў адпаведнасці з партыйнымі ўстаноўкамі. Камсамол накіроўваў тысяч моладзі на будоўлі і прамысл прадпрыемствы, дзе стварылі 2 тыс. брыгад.

 

 

26. Выхад Беларусі на міжнародную арэну. Удзел БССР у стварэнні ААН, ва ўстанаўленні савецка-польскай граніцы, абмене насельніцтвам паміж СССР і ПНР.

 

Международно-политический статус Беларуси значительно возрос в связи с тем, что в 1945 г. она вместе с рядом стран выступила в качестве государства - учредителя Организации Объединенных Наций, призванной бороться за укрепление всеобщего мира и международной безопасности, налаживание сотрудничества и дружественных отношений между народами. Беларусь вышла на международную арену в качестве субъекта международного права, самостоятельного члена международных отношений. 30 августа 1945 г. Президиум Верховного Совета БССР ратифицировал Устав ООН. Делегации БССР с первых дней деятельности ООН принимали активное участие в работе сессий ее Генеральной Ассамблеи, последовательно защищали принципы устава этой международной организации. В результате значительно вырос международный авторитет Беларуси, расширились ее политические и культурные связи. В 1946 г. делегация Беларуси участвовала в работе Парижской мирной конференции. В феврале 1947 г. БССР подписала мирный договор с Болгарией, Италией, Румынией, Венгрией и Финляндией. Правительство республики заключило соглашение с Администрацией помощи и восстановления Объединенных Наций, которая была создана международным сообществом для оказания помощи наиболее потерпевшим в войне странам. В соответствии с ним Беларусь получила до конца 1947 г. оборудования и товаров на 61 млн. долларов, в том числе для восстановления промышленности и сельского хозяйства - на 23,5 млн. долларов. В 1946 г. по инициативе БССР I сессия Генеральной Ассамблеи ООН приняла резолюцию о выдаче и наказании военных преступников. Позже при активном участии республики была принята Конвенция о неприменении срока давности к военным преступникам и участникам злодеяний против человечества, согласованы принципы международного сотрудничества применительно к их поиску, аресту, выдаче и наказанию. Делегации Беларуси участвовали в подготовке и подписании конвенций об улучшении судьбы жертв войны и об охране культурных ценностей в случае вооруженного конфликта. Всего с 1944 г. по 1955 г. БССР подписала более 30 международных договоров, соглашений и конвенций по политическим, правовым и другим вопросам. По инициативе СССР, Украины и Беларуси Генеральная Ассамблея ООН неоднократно рассматривала проблемы осуждения подготовки войны рядом западных стран, запрещения атомного оружия, заключения пятью великими державами пакта об укреплении мира и др. Однако западные страны отклоняли эти предложения.

Пасьля верасьня 1939 году ў склад БССР былі далучаныя тэррыторыі Заходняй Беларусі. Зь іх стварылі пяць новых вобласьцяў: Баранавіцкую, Беластоцкую, Берасьцейскую, Вялейскую і Пінскую.

Утварылася беларуска-нямецкая мяжа, якая праходзіла каля гораду Астраленка.

Згодна з падпісанай 16 жніўня 1945 году паміж СССР і Польшчай дамоваю аб дзяржаўнай граніцы — Польшчы перадаваліся 17 раёнаў Беластоцкай вобласці БССР разам зь Беластокам і 3 раёны Берасьцейскай вобласьці, дзе жыла значная колькасць палякаў[2]

31 снежня 1945 г. савецка-польскі дагавор аб мяжы быў вынесены на паседжанне сесіі КРН і аднагалосна прыняты без абмеркавання. 13 студзеня 1946 г. закон ратыфікаваў Вярхоўны Савет СССР [27]. 4 лютага ў Варшаве Надзвычайны і паўнамоцны пасол СССР у Польшчы В. Лебедзеў і міністр замежных спраў Польскай рэспублікі В. Жымоўскі абмяняліся ратыфікацыйнымі граматамі дагавора паміж СССР і Польскай рэспублікай аб савецка-польскай мяжы [28]. Такім чынам, усе юрыдычныя фармальнасці былі выкананы, і бакі маглі распачаць працэс дэмаркацыі савецка-польскай мяжы.

Новая граніца на значнай частцы адцінку прайшла простай лініяй. Вёскі, што знаходзіліся пры лініі граніцы з савецкага боку, зносіліся для ўзьвядзеньні кантрольнай паласы (Калёнія Ізаака, Чарнаўшчызна[3]).

У 1946 годзе падчас ўдакладненьня дзяржаўнай граніцы СССР і ПНР са складу Гарадзенскага раёну на карысьць ПНР былі перададзены вёскі Клімаўка, Мінкаўцы, Номікі, Такі, Толчы, Шымакі[3], са складу Сапоцкінскага раёну — вёскі Тадоркаўцы і Хварасьцяны[3].

Пасьля гэтага і да цяперашняга часу граніца паміж Польшчай і Беларусьсю не мянялася.

6 ліпеня 1945 году паміж Часавым урадам нацыянальнага адзінства і ўрадам СССР была складзена дамова пра абмен насельніцтвам паміж Польшчаю і СССР: асобы польскай і габрэйскай нацыянальнасьці, якія былі грамадзянамі даваеннае Польшчы і што пражываюць у СССР атрымалі права на выезд у Польшчу, а асобы расейскай, украінскай, беларускай, русінскай і летувіскай нацыянальнасьцяў, якія пражываюць на тэрыторыі Польшчы, павінны былі перасяліцца ў СССР. Па стане на 31 кастрычніка 1946 г. з Польшчы ў СССР перасялілася каля 518 тыс. чал., а з СССР у Польшчу — каля 1090 тыс. чал. (па іншых зьвестках, 1526 тыс. чал.)[3] Польшча стала монанацыянальнаю дзяржаваю.

 

 

27. Антысавецкія падпольныя арганізацыі ў заходніх абласцях БССР. Рэпрэсіўная палітыка органаў НКУС – МДБ.

 

Мерапрыемствамі па пашырэнні сацыяльнай базы новай улады рэпрэсіўны апарат сталінскай дык-татуры ўзмоцнена выкарчоўваў ворагаў народа, выкараняў перажыткі і іншадумства сярод насельніцтва. Адразу пасля ўступлення Чырвонай Арміі на тэрыторыі Заходняй Беларусі пачаліся палітычныя рэпрэсіі. На 22 кастрычніка было арыштавана 4315 памешчыкаў, капіталістаў, прадстаўнікоў былой польскай адміністрацыіі, паліцэйскіх, кіраўнікоў палітычных партый і арганізацый. Па рашэнні НКУС СССР па справах ваеннапалонных і арыштаваных у красавіку – маі 1940 г. былі расстраляны 21 857 чалавек, у тым ліку 14 700 тых, хто знаходзіўся ў лагерах для ваеннапалонных у Казельску, Старабельску, Асташкаве, і 7305 – у іншых лагерах і турмах Заходняй Беларусі і Заходняй Ўкраіны. 5 снежня 1939 г. СНК СССР прыняў сакрэтную пастанову аб высяленні з заходніх абласцей Ўкраіны і Беларусі асаднікаў і работнікаў лясной аховы. У перыяд першай дэпартацыі СЮ лютага 1940 г., у якой удзельнічала 16 279 чалавек аператыўна-каманднага саставу, было рэпрэсіра-вана 9584 гаспадаркі 50 732 чалавекі. У красавіку было рэпрэсіравана 26 777 чалавек. 29 чэрвеня 1940 г. органы НКУС БССР правялі трэцюю аперацыю, на гэты раз па высяленні бежанцаў з заходніх абласцей. У гэты дзень было рэпрэсіравана і пагружана ў вагоны 747 сямей 22 879 чалавек. У 1939 – 1941 гг. на тэрыторыі заходніх абласцей існавалі польскія падпольныя арганізацыі Саюз барацьбы за незалежнасць Полыпчы, Саюз узброенай барацьбы, Саюз польскіх патрыётаў, Стральцы, Сокал, Вызваленцы, Партызанка і інш. Яны назапашвалі зброю, мелі радыёпрыёмнікі, пісалі і распаўсюджвалі антысавецкія лістоўкі, у якіх заклікалі палякаў да супраціўлення акулантам-бальшавікам, да падрыхтоўкі ўзброенага паўстання за аднаўленне Польшчы, у складзе якой яны бачылі і Заходнюю Беларусь. За перыяд з кастрычніка 1939 г. па ліпень 1940 г. было раскрыта і ліквідавана 109 падпольных арганізацый, якія абядноўвалі 3231 чалавека. У гэты час былі арыштаваны 5587 членаў партыі ППС, Бунда, Стронніцтва народова, ПОВ і інш. У ноч з 19 на 20 чэрвеня 1941 г. была праведзена аперацыя па арышце ўдзельнікаў паўстанцкіх арганізацый і выяўленні членаў іх сямей. Усяго было рэпрэсіравана 24 412 чалавек. Такім чынам, з кастрычніка 1939 г. па 20 чэрвеня 1941 г. ў заходніх абласцях Беларусі было рэпрэсіравана за выключэннем ваеннапалонных больш ЯК 125 ТЫС. чалавек. Узяднанне Заходняй Беларусі з БССР было актам гістарычнай справядлівасці. Яно паклала канец падзелу Беларусі, аднавіла яе тэрытарыяльную цэласнасць, узяд-нала беларускі народ у адзіную сямю. Нягледзячы на камандна-адміністрацыйную сістэму, заходнія вобласці БССР за 1 год і 9 месяцаў з моманту ўзяднання зрабілі значны крок у сацыяльна-эканамічным развіцці і ажыц-цяўленні культурных пераўтварэнняў.

 

28. Агляд айчыннай і замежнай гістарыяграфіі, крыніц па перыядзе “Беларусь у перыяд спроб рэформаў і крызісу адміністрацыйна-каманднай сістэмы (сярэдзіна 1950-х – 1980-я гг.).

 

Другая палова 50-х – 60-я гг. Пачалася распрацоўка некаторых важных тэм па гісторыі Бедарусі ў пасляваенны час. Даследцыкі засяродзілі ўвагу на гісторыі рабочага класа і заходнебеларускага сялянства, калі яно падверглася чарговаму выпрабаванню ў сувязі з правядзеннем масавай і пераважна прымусовай калектывізацыі. Утрымліваючы значны фактычны матэрыял, даследаванні раскрывалі тэмы на тагачасным навуковым узроўні.

Больш актыўна распрацоўвалася гісторыка-партыйная тэматыка, прыярэтэт якой у тых умовах быў відавочным. Перш за ўсё яна датычылася ідэалагічнай дзейнасці кампартыі Беларусі,у тым ліку яе кіраўніцтва культурным будаўніцтвам. У даследваннях абагульняўся вопыт работы кіруючых органаў і партыйных арганізацый у гэтай сферы, аднак амаль не звярталася ўвага на яе заарганізаванасць, шаблонны змест і застыўшыя формы.

У рэчышчы гісторыка-партыйных даследаванняў важнае месца займала тэма камсамола. У яе межах раскрывалася як дзейнасць камсамольскіх арганізацый па асобных напрамках пасляваеннага будаўніцтва, так і давалася абагуленая гісторыя камсамола Беларусі, у тым ліку па пасляваеннага часу. Камсамол разглядаўся як самаадданы памочнік партыі і на яе асноўны рэзерв.

Пасляваенны час адлюстраваўся і ў калектыўных публікацыях. Яны утрымлівалі значны фактычны матэрыял, які характарызаваў поспехі ў аднаўленні і развіцці гаспадаркі і культуры беларускага народа.

Павышаная ўвага надавалася адлюстраванню пасляваеннай гісторыі беларускага народа ў абагульняючых калектыўных працах. Гэта рабілася на строга афіцыйнай аснове,пад пільным наглядам партыйна-дзяржаўных ідэалагічных структур. Найперш такая практыка характэрна для падрыхтоўкі заключнага тома 5-ці томнай “Гісторыі Беларускай ССР”.Ён прысвечаны тром пасляваенным дзесяцігоддзям гісторыі Беларусі. Як вызначалі,зыходзячы з партыйных ацэнак, аўтары і рэдактары кнігі, гэта быў перыяд стварэння развітога сацыялістычнага грамадства і будаўніцтва камунізму.  У надзвычай аб’ёмным выданні ўтрымліваецца вялікі дакументальны матэрыял, які шырока адлюстроўвае станоўчыя бакі жыцця беларускага народа. Цяжкасці аднаўлкння гаспадаркі і наступнага развіцця грамадства паказаны фрагментарна. Побач з адлютраваннем пасляваеннай гісторыі беларускага народа ў абагульняючых калектыўных працах вяліся і індывідуальныя манаграфічныя даследванні.Яны датычыліся пасляваеннага аднаўлення гаспадаркі, гісторыя рабочага класа і беларускай вёскі, ролі прафсаюзаў у аднаўленні і развіцці прамысловасці.

Разам з распрацоўкай непасрэдна гісторыі беларускага народа у пасляваенныя дзесяцігоддзі ўвага надавалася асвятленню ролі Беларускай ССР у міжнародных справах,яе намаганням па захаванні міру,сувязях з іншымі краінамі,у першую чаргу савцыялістычнага лагера ў эканамічнай, культурнай, іншых сферах.

У 70-я г. з’явілася некалькі публікацый, у якіх былі зроблены спробы аналізу і падвядзення вынікаў развіцця гістарычнай навукі ў Беларускай ССР, у тым ліку па пасляваеннаму часу.

З канца 80-х г. наступіў новы этап у развіцці беларускай гістарычнай навукі. Ён звязаны з палітыкай перабудовы і тымі зменамі, якія адбываліся ў беларускам, як і ва ўсім савецкім грамадстве. Курс на дэмакратызацыю, галоснасць прывёў да выбараў на альтэрнатыўнай аснове,пераадолення аднапартыйнасці і як вынік-да прыпыння дзейнасці КПСС-КПБ, распаду СССР і усяго сацыялістычнага лагера.

 

 

29. Грамадска-палітычнае жыццё. Дзейнасць партыйных, савецкіх, камсамольскіх, прафсаюзных арганізацый (сярэдзіна 1950-х – 1980-я гг.).

 

Смерць І. В. Сталіна (5 сакавіка 1953 г.) падштурхнула даўно наспеўшы працэс абнаўлення грамадства. Ён закрануў усе сферы жыцця – палітычную, эканамічную, сацыяльную, духоўную. «Хрушчоўская адліга», ХХ з'езд КПСС /1956 г./ з яго выкрываннямі культу асобы выклікалі глыбокія змены ў грамадска-палітычнай свядомасці.Пасля ХХ з'езд КПСС на Беларусі пачалася рэабілітацыя ахвяр сталінскіх рэпрэсій. З 1956 па 1962г. у рэспубліцы было рэабілітавана 29 012 чалавек. Лінію ХХ з'езда партыі на выкрыццё культу асобы прадоўжыў ХХІІ з'езд КПСС /1961 г./ . Але ў свядомасці многіх людзей ідэалогія сталіншчыны яшчэ засталася на доўгія гады.Рабіліся захады па абнаўленні адміністрацыйна – каманднай сістэмы. Так, у другой палове 50-х гг. былі пашыраны правы саюзных рэспублік. У іх распараджэнне перадаваліся многія прадпраемства і арганізацыі, якія ранней непасрэдна падпарадкоўваліся саюзным міністэрствам. Пашыраліся законадаўчыя правы саюзных рэспублік. У іх кампетэнцыю ўвайшло прыняццё грамадзянскага, крымінальнага і працэсуальнага кодаксаў. Закон Вярхоўнага Савета СССР ад 11 сакавіка 1957 г. даваў права самім рэспублікам вырашаць пытанні абласнога і краявога адміністратыўна – тэрытарыяльнага будаўніцтва.У 1957 г. у СССР была ажыццеўлена перабудова кіравання прамысловасцю и будаўництвам. Змест сістэмы міністэрстваў, арганізаваных па галіновым прынцыпе, для кіраўніцтва народнай гаспадаркай была створана сістэма саўнаргасаў, пабудаваных на тэрытарыяльнай аснове. У 1965 г. саўнаргасы былі скасаваны. Замест іх зноў пачалі стварацца агульнасаюзныя, саюзна – рэспубліканскія і рэспубліканскія галіновыя міністэрствы і ведамствы.З адстаўкай М.С. Хрушчова завяршыўся перыяд рэформ другой паловы 50-х – першай паловы 60-х гг.У той час, з ліпеня 1956 г. па сакавік 1965 г., партыйную арганізацыю Беларусі ўзначальваў К.Т. Мазураў. Гэта быў палітычны дзеяч, які нярэдка меў сваю пазіцыю па прынцыпова важных пытаннях і не ва усіх новаўвядзеннях падтрымліваў лінію центра.Кастрычніцкі /1964 г./ пленум ЦК КПСС абраў першым сакратаром партыі Л.І. Брэжнева (з 1966 г. – генеральны сакратар ЦК КПСС). Пры ім партыя ўмацоўвала сябе як вядучае звяно адміністратыўна – каманднай сістэмы. Завяршыла гэту палітыку замацаваная ў 6 –ым артыкуле Канстытуціі СССР, прынятай ў 1977 г.. палажэнне аб кіруючай ролі КПСС у грамадстве. Рэальная паўната ўлады знаходзілася ў руках партыйных органаў.Першым сакратаром ЦК КПБ з 1965 па 1980 гг. з'яўляўся П.М. Машэраў. Яго высокі аўтарытэт, кампетэнтнасць, уважлівыя адносіны да людзей, іх лёсу, сціплы вобраз асабістага жыцця вызначалі Пятра Міронавіча, нягледзячы на існуючаю тады сістэму кіравання, як чалавека дэмактатычнага складу.Пэўную ролю ў палітычнай структуры і жыцці грамадства адыгралі прафсаюзы і камсамол. Аднак іх дзейнасць была заарганізавана, цантралізавана і паступова пачала пакідаць усё меньш месца для ініцыятывы асабістага чалавека, актыўнасць іх членаў усё больш і больш фармалізавалася. Колькасць членаў прафсаюзаў узрасла з 350 тыс. у пасляваенны час, да 5 млн. у сярэдзіне 1980-х гг, членаў ЛКСМБ адпаведна з 200 тыс. да 1,5 млн. чалавек.Адміністратыўныя метады кіравання не спрыялі дынамічнаму развіццю грамдства. Пачатак пошукаў выхаду з такога становішча быў зроблены пасля лістападаўскага (1982г.) пленума ЦК КПСС, які выбраў Ю.У. Андропава генеральным сакратаром ЦК КПСС. Аднак пасля смерці Андропова ў лютым 1964 г. на пасаду генеральнага сакратара ЦК КПСС быў абраны К.У. Чарненка, які стаў звяртаць дзейнасць партыі і савецкіх органаў улады да часоў Л. Брэжнева. Гэтыя змены палітыкі на саюзным узроўні адлюстроўваліся і ў Беларусі.

Такім чынам, грамадска-палітычнае жыццё Беларусі ў другой палове 50-х першай палове 80-х гг. было неадназначным і супярэчным. У сярэдзіне 80-х усё вастрэй адчувалася неабходнасць пераадоляння негатыўных з'яў, маральнага ачышчэння і абнаўлення грамдства.

 

30. Развіццё прамысловасці і транспарту (сярэдзіна 1950-х – 1980-я гг.). Рэформа 1965 г. у прамысловасці і яе ажыццяўленне ў Беларусі.

 

Пад час сямігодкі (1959-1965 гг.) хуткае развіццё павінна была атрымаць хімічная прамысловасць (асабліва вытворчасці мінеральных угнаенняў). Быў уведзены першы Салігорскі калійны камбінат, будаваліся другі і трэці камбінаты, азотна-тукавы завод у Гродна, суперфасфатны ў Гомелі. Пабудаваныя комплекс Светлагорскага завода штучнага валакна, Магілёўскі камбінат па вытворчасці лаўсану, Новаполацкі нафтаперапрацоўчы завод, Пінскі завод штучнай скуры, Лідскі завод па вытворчасці лакаў і фарбаў. Удзельная вага хімічнай прамысловасці ў вытворчых фондах прамысловасці Беларусі падвоілася. Апераджальнае развіццё атрымалі новыя неметалаёмістыя галіны – прыборабудаванне і электроніка, высокія тэмпы развіцця захавала машынабудаванне і металаапрацоўка.

Адбылося павелічэнне ў паліўным балансе долі нафты і прыроднага газу. Спрыяла гэтаму адкрыццё Рэчыцкага радовішча нафты і пачатак у 1964 г. прамысловай здабычы нафты ў БССР. Пачалася газіфікацыя кватэр у гарадах і на вёсцы.Вераснёўскі (1965 г.) пленум ЦК КПСС прыняў пастанову “Аб паляпшэнні кіравання прамысловасцю, удасканаленні планавання і ўзмацненні эканамічнага стымулявання прамысловай вытворчасці”. Удасканальвалася сістэма планавання ў прамысловасці, скарачаліся планавыя паказчыкі. Асноўным зараз лічыўся аб’ём рэалізаванай прадукцыі, а не аб’ём валавай прадукцыі. Уводзіўся гаспадарчы разлік. Прадпрыемствам дазвалялася: самастойна распараджацца часткай прыбытку. Былі адноўлены міністэрствы па галінах прамысловасці, якія неслі адказнасць за стан галіны, высокі тэхнічны ўзровень прадукцыі, увядзенне стандартызацыі і ўніфікацыі вырабаў, укараненне НТР у вытворчасць.

Першыя гады рэформы эканоміка станоўча адрэагавала на мерапрыемствы ўрада. Але паступова палітычная сітуацыя мянялася, згортваліся дэмакратычныя працэсы ў грамадстве, адначасова згортвалася і эканамічная рэформа. Гэта прывяло да стагнацыі, застою, а потым да самога крызісу.

У пачатку 70-х гг., з узмацненнем кансерватыўнай плыні ў кіраўніцтве партыі, пачалося згортванне гаспадарчай рэформы. Гэта адбілася на тэмпах росту асноўных эканамічных паказчыкаў, аднак планы дзевятай (1971-1975 гг.), дзесятай (1976-1980 гг.) і адзінаццатай (1981-1985 гг.) пяцігодак выконваліся.

За годы пяцігодак было ўведзена 170 буйных прадпрыемстваў, у тым ліку шынны камбінат у Бабруйску, нафтаперапрацоўчы завод у Мазыры, металургічны ў Жлобіне, сінтэтычных валокнаў у Гродна, інструментальны ў Оршы, чацвёрты калійны камбінат у Салігорску, дзесяткі прадпрыемстваў лёгкай і харчовай прамысловасці. Прадукцыя прамысловасці Беларусі ў 1985 г. павялічылася больш чым у 3 разы (ад 1970 г.), вытворчасць сродкаў вытворчасці ў 3,3 разоў, прадметаў спажывання ў 2,6 разоў. Валавы грамадскі прадукт і нацыянальны даход узрос у 2,5 разоў (гэта адзін з самых высокіх паказчыкаў у СССР).

Ажыццяўляліся агульнасаюзныя комплексныя праграмы па тэхнічным пераўзбраенні прамысловасці. Але адначасова ўдзельная вага ручной працы ў прамысловасці складала 35-40%, у будаўніцтве – 50-55%, у сельскай гаспадарцы – 60-70%.

Фінансавая сістэма БССР заставалася стабільнай. У дзяржаўным бюджэце БССР даходы склалі 3,5 млрд. руб. у 1970 г. і 8,1 млрд. руб. у 1985 г.; выдаткі адпаведна 3,3 млрд. руб. у 1970 г. і 7,67 млрд. руб. у 1985 г. Так, даходная частка бюджэта значна перавышала расходную.

Разам з відавочнымі поспехамі трэба адзначыць, што эканоміка страціла былы дынамізм. Асабліва бычна гэта было ў параўнанні з краінамі Захаду, якія далёка выйшлі наперад. Існуючы гаспадарчы механізм стаў тормазам на шляху эканамічнага развіцця краіны, што абумовіла паступовы ўваход савецкай эканомікі ў глыбокі крызіс.

 

31. Развіццё сельскай гаспадаркі (сярэдзіна 1950-х – 1980-я гг.). Рэформа 1965 г. у сельскай гаспадарцы і яе ажыццяўленне ў Беларусі.

 

Са зменай кіраўніцтва СССР ў 1953 годзе пачалі прымацца меры па паляпшэнню сітуацыі ў сельскай гаспадарцы: былі павялічаны закупачныя цэны і вытворчасць сельскагаспадарчай тэхнікі, спісана запазычанасць з калгасаў, а самае галоўнае - змененая сістэма падаткаабкладання асабістага надзела селяніна - пачалі плаціць з памеру зямельнай плошчы, а не з таго, што на ёй вырошчваць. Гэта, безумоўна, мела станоўчы вынік.

З 1953 па 1958 г. павялічылася вытворчасць сельскагаспадарчай прадукцыі. Тут мелі найбольшае значэнне стымуляванне калгасна-саўгаснай вытворчасці, зьніжэньне падаткаў з аднаасобных гаспадарак.

Да пачатку 60-х гг. назіраецца зніжэнне ўраджайнасці сельскагаспадарчай прадукцыі, павялічваецца яе сабекошт. Каб выканаць даваенныя ў тонах паказчыкі, у многіх калгасах і саўгасах пашыраюць пасевы менш каштоўных збожжавых і зернебабовых культур за кошт грэчкі. Былі вычарпаныя і магчымасці нарошчвання жывёлагадоўчай прадукцыі шляхам росту пагалоўя. На становішчы спраў у сельскай гаспадарцы Беларусі ў першай палове 60-х гг. у значнай ступені адбілася паспешнасць у рэарганізацыі МТС. Большасць калгасаў, не маючы магчымасці выкупіць адразу ўсю тэхніку, вымушана было пазычаць грошы ў дзяржавы. Істотную небяспеку для сельскай гаспадаркі ўяўляла таксама кампанія па ліквідацыі асабістых гаспадарак, што разгарнулася пад лозунгам пераходу да камунізму.

Вызначаўся шэраг мерапрыемстваў па стымуляванню калгасна-саўгаснай вытворчасці. Была спісана запазычанасць за набытую ў крэдыт тэхніку, змененая сістэма падаходнага абкладання калгасаў, істотна знізіць іх фінансавыя абавязацельствы перад дзяржавай. Значная частка калгасаў цалкам вызвалілася ад выплаты падаткаў. Зацвярджаліся пяцігадовыя планы закупкі сельскагаспадарчай прадукцыі. Той яе часткай, якая заставалася пасля выканання дзяржаўнага плана, распараджаліся калгасы і саўгасы.

Быў вызначаны курс на спецыялізацыю і канцэнтрацыю жывёлагадоўлі. Аднак пры будаўніцтве адкормачных комплексаў з самага пачатку не звярталі ўвагі на экалагічныя праблемы. У шэрагу раёнаў рэспублікі спецыялізацыя жывёлагадоўлі выраблялася без уліку прыродна-эканамічных умоў кожнай гаспадаркі, без адпаведнай падрыхтоўкі, дыктавалася зверху.

У 1970 г. 80% таварнай прадукцыі саўгасаў і больш за 60% гэтай прадукцыі калгасаў складала жывёлагадоўчая. Адной з прычын яе нізкай рэнтабельнасці была перш за ўсё недахоп фуражнага збожжа. Таму важнае значэнне набывала спецыялізацыя ў насенняводстве. Пашыраліся пасевы тэхнічных культур, асабліва лёну. Вынікам з'явілася істотнае (амаль у два разы) павышэнне вытворчасці сельскагаспадарчай прадукцыі.

З сярэдзіны 70-х гг. паступова складвалася неўспрымальнасць калгасна-саўгаснай сістэмы да радыкальных зменаў. Безгаспадарчасць, адсутнасць ініцыятывы станавіліся характэрнымі рысамі дзейнасці большасці сельскагаспадарчых калектываў.

Адчужэнне працаўніка ад зямлі і вынікаў сваёй працы паскорыла працэс міграцыі з вёскі ў горад. З 1970 па 1984. сельскае насельніцтва ў БССР зменшылася амаль у 1,5 разы.

Небяспечныя тэндэнцыі, якія выявіліся ў канцы 70 - пачатку 80-х гг., Працягвалі дзейнічаць. Ўзрастала сабекошт прадукцыі жывёлагадоўлі (з 1971 па 1984 г. амаль у два разы).га крызісу.

 

На прыканцы сямігодкі(1959-1965 гг.) адбылася змена кіраўніцтва краіны. З-за пралікаў быў адхілены ад кіравання краінай Н.Хрушчоў, а ў кастрычніку 1964 г. Першым сакратаром ЦК КПСС быў абраны Л.І.Брэжнеў, Старшынёй СМ СССР быў прызначаны А.М.Касыгін. Апошні пачаў рэфармаванне гаспадаркі.

Вераснёўскі (1965 г.) пленум ЦК КПСС прыняў пастанову “Аб паляпшэнні кіравання прамысловасцю, удасканаленні планавання і ўзмацненні эканамічнага стымулявання прамысловай вытворчасці”. Удасканальвалася сістэма планавання ў прамысловасці, скарачаліся планавыя паказчыкі. Асноўным зараз лічыўся аб’ём рэалізаванай прадукцыі, а не аб’ём валавай прадукцыі. Уводзіўся гаспадарчы разлік. Прадпрыемствам дазвалялася: самастойна распараджацца часткай прыбытку. Былі адноўлены міністэрствы па галінах прамысловасці, якія неслі адказнасць за стан галіны, высокі тэхнічны ўзровень прадукцыі, увядзенне стандартызацыі і ўніфікацыі вырабаў, укараненне НТР у вытворчасць.

Першыя гады рэформы эканоміка станоўча адрэагавала на мерапрыемствы ўрада. Але паступова палітычная сітуацыя мянялася, згортваліся дэмакратычныя працэсы ў грамадстве, адначасова згортвалася і эканамічная рэформа. Гэта прывяло да стагнацыі, застою, а потым да самоНа працягу перыяду 50-80-х гадоў становішча сельскай гаспадаркі заставалася цяжкім. І не толькі па прычыне велізарных страт у гады вайны.

 

 

32. Сацыяльная палітыка і яе ажыццяўленне ў Беларусі (сярэдзіна 1950-х – 1980-я гг.).

 

После обновления народного хозяйства в первые послевоенных годы перед экономикой СССР, в том числе и нашей республикой, стали новые задачи, основными среди которых были: повышение материального и культурного уровня жизни советского народа и активное включение в НТР.

Курс на ликвидацию авторитарного режима культа личности Сталина, на демократизацию общества, который начал проводиться после смерти Сталина, потребовал в свою очередь пересмотра экономической политики, ее гуманизацию, ориентацию на улучшение условий жизни людей.

В 50-60-е годы повышение благосостояния народа и развитие социальной сферы осуществлялось в следующих основных формах:

1) повышение реальных доходов населения;

2) усовершенствование социального обеспечения;

3) развитие торговли и бытового обслуживания;

4) ускорениежилищногостроительства;

5) улучшениеохраныздоровья.

В повышении реальных доходов населения значительную роль в те годы сыграло понижение розничных цен на продукты питания и промышленные товары. . У 50-60-е годы систематически снижались налоги. Снижение розничных цен и снижение налогов положительно повлияло на повышение реальных доходов населения. Реальное повышение доходов населения осуществлялось и за счет общественных фондов, из которых государство оплачивало 2/3 расходов на жилье, пенсии, образование, медицинское обслуживание содержание детских дошкольных учреждений, библиотек, клубов, домов отдыха, санаториев и т.д.

В БССР стало быстрое развитие в 50-60-е годы сферы обслуживания, которая включала в себя торговлю, общественное питание, бытовые услуги, жилищно-коммунальное хозяйство, а также охрану здоровья, туризм, спорт, образование и т.д.

Больше внимания стало уделяться строительству и оборудованию предприятий торговли и общественного питания. Особенно быстрыми темпами в эти годы развивалось жилищно-коммунальное строительство, что отыграло значительную роль в повышении материального благосостояния людей и развитию социальной сферы.

В 50-60-е годы значительно улучшилась и охрана здоровья людей. В 1958 году на это дело было израсходовано 112,9 миллионов рублей, что было в два раза больше, чем в 1950 г.

В 70-е годы в производственных отраслях народного хозяйства были установлены новые ставки и оклады. В итоге зарплата рабочих и служащих повысилась на 63% и составила 173 рубля в месяц (по СССР – 190 рублей), оплата труда колхозников – более, чем в 2,7 раза и составила 154 рубля (по СССР – 153 рубля).

Острой оставалась жилищная проблема. Из-за нехватки квартир на многих предприятиях не хватало рабочих, сохранялась высокая текучка кадров, производственные возможности предприятий полностью не использовались.

В запущенном виде оказалась охрана здоровья. Устарела ее материально-техническая база. Перестала повышаться продолжительность жизни в стране.

Подводя итог вышесказанному, надо отметить, что за 50-60-е годы материальный и культурный уровень жизни белорусского народа, состояние социальной сферы улучшились. Эти годы остались в памяти общества как время очевидного улучшения материального благосостояния народа, особенно положение с жильем и в социальной сфере. В 70-80-е годы экономическое развитие СССР (и, как его составляющая, материальное благосостояние народа) шло противоречиво. С одной стороны, материальное благосостояние народа возросло. С другой, было много сложностей. В целом, действующий хозяйственный механизм привел к снижению темпов развития всех сфер народного хозяйства как СССР в целом, так и БССР в частности.

 

33. Развіццё народнай адукацыі і навукі (сярэдзіна 1950-х – 1980-я гг.).

 

Рост ведаў пра навакольны свет, чалавека, грамадства стаў неабходным для далейшага развіцця БССР ва ўмовах разгортвання навукова-тэхнічнай рэ-валюцыі. У працэсе фарміравання індустрыяльнага грамадства значную ролю адыграла агульнаадукацыйная школа. Былі створаны сярэднія агульнаадукацыйныя працоўныя політэхнічныя школы з вытворчым навучаннем. Працавалі школы рабочай і сельскай моладзі, пашыралася прафесійна-тэхнічнае навучанне. З 1959 г. навучальныя ўстановы гэтага тыпу былі пераўтвораны ў прафесійна-тэхнічныя вучылішчы (ПТВ), якія рыхтавалі кваліфікаваных рабочых. У 1970-х гг. быў завершаны пераход да ўсеагульнай сярэд-няй адукацыі моладзі. Дзеля атрымання сярэдняй адукацыі ў 10-гадовай школе, а таксама ў сярэдніх спецыяльных навучальных установах і ПТВ прадоўжылі вучобу 98 % выпускні-коў 8-х класаў. У працэсе набыцця адукацыі вучняў рыхтавалі да ўдзелу ў прадукцыйнай працы. Галоўная роля ў гэтым належала міжшкольным вучэбна-вытворчым камбінатам. Аднак з-за недастатковай аснашчанасці матэрыяльнай базы яны не маглі забяспечыць вучняў ведамі і навыкамі, неабходнымі для свядомага выбару прафесіі. Сярэднюю адукацыю давалі таксама прафесійна-тэхнічныя вучылішчы. Але якасць адукацыі і ўзровень падрыхтоўкі выпускнікоў сярэдняй школы не заўсёды адпавядалі патрабаванням вытворчасці. У развіцці адукацыі галоўнае - ўсеагульны ахоп моладзі вучобай і атрыманне ёю атэстата сталасці. Павышэнне якасці ўзроўню адукацыі часта было немагчымае з-за недахопу сродкаў для развіцця матэрыяльна-тэхнічнай базы навучання. Каб падрыхтаваць спецыялістаў для новых галін прамысловасці БССР — радыёфізікі, электронікі, радыётэхнікі і інш.,прыём у вышэйшыя і сярэднія спецыяльныя навучальныя ўстановы з 1958 па 1965 г. павялічыўся больш як у 2 разы. Былі адкрыты і новыя навучальныя ўстановы: Магілёўскі машынабудаўнічы інстытут, Віцебскі тэхналагічны інстытут лёгкай прамысловасці, Мінскі радыётэхнічны інстытут, Магілёўскі тэхналагічны інстытут і інш. У наступныя гады колькасць вышэйшых і сярэдніх спецыяльных навучальных устаноў палепшылася.

Развіццё беларускай навукі. Беларуская навука развівалася як састаўная частка агульнасаюзнай. Вядучая роля ў яе развіцці належала Акадэміі навук БССР. Па пэўных навуковых кірунках рэспубліка дасягнула вялікіх поспехаў. За распрацоўкі ў галіне матэматыкі, фізікі, электронна-вылічальнай тэхнікі, біялогіі, медыцыны многія беларускія вучоныя сталі лаўрэатамі Ленінскай і Дзяржаўных прэмій СССР і БССР, 12 з іх былі ўдастоены звання Героя Сацыялістычнай Працы. Напрыклад, акадэмік АН БССР М. Я. Мацапура стаў лаўрэатам Ленінскай прэміі за распрацоўку і ўкараненне ў сельскагаспадарчую вытворчасць высокаэфектыўных тэхналогій механізаванага асваення забалочаных зямель і ўборкі бульбы. Званне Героя Сацыялістычнай Працы было прысвоена члену карэспандэнту АН БССР, выдатнаму хірургу афтальмолагу, таленавітаму вучонаму ў галіне вочных хвароб Т. В. Бірыч. У хімічнай навуцы найбольш важнымі былі дасягненні ў галіне палімераў, якія з’явіліся асновай для атрымання пластмасы і сінтэтычных валокнаў. У біялогіі асаблівае значэнне мелі адкрыцці ў галінах генетыкі і геннай інжынерыі, якія знайшлі выкарыстанне ў вывядзенні новых сартоў сельскагаспадарчых раслін і парод жывёл.Ва ўмовах навукова-тэхнічнай рэвалюцыі вырашальнае значэнне набыло ўкараненне навуковых адкрыццяў. Яно садзейнічала павышэнню прадукцыйнасці і паляпшэнню ўмоў працы, якасці прадукцыі. У БССР хуткімі тэмпамі ішло развіццё радыёэлектронікі і інтэгральнай мікраэлектронікі, вылічальнай тэхнікі. На прадпрыемствах быў наладжаны выпуск станкоў асаблівавысокай дакладнасці.Беларусы Пётр Клімук і Уладзімір Кавалёнак сталі лётчыкамі касманаўтамі СССР. Яны ўнеслі вялікі ўклад у асваенне космасу. Кожны з іх здзейсніў па тры касмічныя палёты.Аднак укараненне навуковых распрацовак у вытворчасць у савецкім грамадстве сутыкалася з пэўнымі цяжкасцямі. У 1980-я гг. ва ўмовах замаруджвання тэмпаў сацыяльна-эканамічнага развіцця краіны знізілася і эфектыўнасць навукі. У сувязі са скарачэннем расходаў на яе развіццёкраіна пачала губляць ранейшыя пазіцыі ў галінах касмічных распрацовак, тэлебачання, камп’ютэраў, робататэхнікі.

 

34. Развіццё літаратуры, тэатру, музыкі, выяўленчага мастацтва, архітэктуры. Дзейнасць культурна-асветных устаноў (сярэдзіна 1950-х – 1980-я гг.).

 

Умовы развіцця культуры характарызаваліся ўплывам КПБ. Крытыкаваліся творы, у якіх адзначаліся новыя рэалістычныя падыходы да асэнсавання і паказу грамадскіх працэсаў. Партыйныя органы імкнуліся зарыентаваць дзеячаў культуры на праслаўленне вялікіх здзяйсненняў Савецкай краіны і вырашэнне задачы пабудовы камунізму. У адпаведнасці з метадам сацыялістычнага рэалізму савецкая рэчаіснасць разглядалася як найвышэйшае дасягненне чалавецтва. У цэнтры ўвагі літаратараў знаходзілася новая гістарычная супольнасць людзей -савецкі народ. Гэтыя абставіны абумовілі недастатковую ўвагу да адлюстравання ў літ нац-культ асаблівасцей бел народа.Перабудова другой паловы 1980-х гг. садзейнічала паступоваму змякчэнню адміністрацыйна-камандных метадаў.У галіне літаратуры і мастацтва надышоў час адноснай творчайсвабоды. Дзеячы літ атрымалі магчымасць праяўляць свой талент. Сваёй задачай яны лічылі выхаванне гуманістычных адносін да чалавека, сцвярджэнне велічы чалавека-працаўніка. Пафас чалавечнасці напаўняўамаль усе творы беларускіх пісьменнікаў. Паглыбленне ва ўнутраны, духоўны свет чалавека стала найважнейшым дасягненнем беларускай літаратуры. У 1970—1980-я гг. з’явілісятворы «Дажыць да світання», «Пайсці і не вярнуцца», «Знак бяды».Дасягненнем у творчасці беларускіх пісьменнікаў стала тое, што яны імкнуліся адлюстроўваць падзеі тагачаснага жыцця ва ўзаемасувязі з гістарычным мінулым і перспектывамі будучага развіцця рэспублікі. Беларускія пісьменнікі, распрацоўваючы тэму Вялікай Айчыннай вайны ва ўмовах дэмакратызацыі тагачаснага грамадска-палітычнага жыцця, пашырылі рамкі метаду сацыялістычнага рэалізму.Яны ўнеслі вялікі ўклад у адлюстраванне суровай праўды вайны, маральных прынцыпаў, якіх прытрымліваліся на фронце і ў тыле. Пісьменнікаў цікавіла сувязь сучаснасці з мінулым і будучым. Гісторыя разглядалася імі як аснова для выхавання павагі да чалавека і асэнсавання яго жыццёвага лёсу, для фарміравання ў чытачоў любові да Радзімы. У творах, прысвечаных жыццю беларускай вёскі і яе праблемам, каштоўнасці сацыялістычнага грамадства, якія адлюстроўваліся ў асабістых перакананнях герояў, усё больш саступалі месца агульначалавечым.
Музычнае мастацтва. У беларускай музычнай культуры адбываўся пераход ад павярхоўнага да больш глыбокага адлюстравання духоўнага жыцця грамадства, яго патрабаванняў і інтарэсаў. У 1955 г. быў зацверджаны Дзяржаўны гімн БССР . Кампазітар Анатоль Багатыроў на аснове народнай песеннасці стварыў арыгінальную шматчасткавую кампазіцыю«Беларускія песні», за якую атрымаў Дзяржаўную прэмію БССР.Аляксей Туранкоў напісаў оперу «Яснае світанне»,прысвечаную тэме ўз’яднання Заходняй Беларусі з БССР.У Дзяржаўным тэатры музычнай камедыі БССР, які адкрыў-ся ў 1971 г. у Мінску, была пастаўлена першая беларуская аперэта «Паўлінка» Юрыя Семянякі. Яму належыць опера«Зорка Венера», прысвечаная жыццю і творчасці М. Баг-дановіча. Яна, як і опера Дзмітрыя Смольскага «Францыск Скарына», унесла свой уклад у нацыянальна-культурнае адраджэнне беларускага грамадства.Сярод твораў на гістарычную тэматыку — музыка беларускага кампазітара Яўгена Глебава да кінафільма «Трэцяя ракета»,балет «Альпійская балада» па аднайменных аповесцях В. Быкава, балет «Выбранніца»па матывах паэм Я. Купалы.Станаўленню песеннай творчасці ў рэспубліцы садзейнічаў вакальна-інструментальны ансамбль «Песняры» пад кіраўніцтвам Уладзіміра Мулявіна. Шырокай У. Мулявін папулярнасцю карысталіся апрацоўкі беларускімі кампазітарамі народных песень, якія абуджалі пачуццё гонару за Бацькаўшчыну. Не меншую вядомасць мае ансамбль «Сябры». Яго мастацкім кіраўніком і вядучым салістам стаў Анатоль Ярмоленка, выканаўца многіх знакамітых песень беларускіх кампазітараў. Сярод іх «Майскі вальс» Ігара Лучанка, «Вы шуміце, бярозы» Эдуарда Ханка. Шырокаму колу беларускіх слухачоў вядомы імёны спевакоў В. Вуячыча, Я. Еўдакімава, Л. Барткевіча,Т. Раеўскай і інш.
Беларускія жывапіс, кіно, скульптура. Развіццё выяўленчага мастацтва было звязана са станаўленнем прафесіяналізму вялікай групы мастакоў.Яны паступова пераходзілі да філасофскага асэнсавання гісгістарычных падзей, адлюстраваных у іх творчасці. Тэма партызанскай барацьбы супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў стала вызначальнай у творчас М.Савіцкі - удзельнік ВАВ, быў вязнем фашысцкіх канцлагераў. Жахі фашысцкай няволі адлюстраваны ў яго славутым цыкле карцін «Лічбы на сэрцы».У карцінах «Партызанская мадонна» і «Партызанская мадонна (Мінская)» створаны ясны і прывабны вобраз маладой маці,поўнай надзеі, спачування, цярплівасці. Тэме працы прысвечаны карціны «Ураджай», «Сказ пра хлеб» і інш. Сваімі творамі мастакі папоўнілі культурны фонд Беларусі. Карціны Леаніда Шчамялёва «Навала. 22 чэрвеня 1941 года», «Першы дзень міру», «Край мой Міншчына» — гэта ўвасабленне памяці пра гераічнае мінулае краіны і адлюстраванне сучаснасці. Надзвычайнай разнастайнасцю вызначаюцца палотны мастака Мая Данцыга. Ён аўтар шэрагу карцін, наякіх паказана будаўніцтва Салігорска. Многія з яго палотнаў прысвечаны Мінску.З’явілася новае пакаленне мастакоў, якія адлюстроўвалі культурна-гістарычную спадчыну Беларусі. Уладзімір Басалыга стварыў серыю графічных твораў «Помнікі дойлідства Беларусі». З імем Фелікса Янушкевіча звязана паглыбленая распрацоўка гістарычнай тэматыкі. Ён — стваральнік карцін, прысвечаных К. Каліноўскаму. Мастак Аляксей Марачкін —аўтар партрэтаў Рагнеды, Вітаўта, М. Гусоўскага, Ф. Скарыны,Я. Драздовіча і інш. У 1970—1980-я гг. студыя «Беларусьфільм» кожны год выпускала на экраны да 70 мастацкіх,дакументальных і навукова-папулярных фільмаў. Сярод іх гісторыка-рэвалюцыйныя фільмы «Крушэнне імперыі» (рэжысёрУ. Корш-Саблін) і «Масква — Генуя» (рэжысёр А. Спешнеў пры ўдзеле У. Корш-Сабліна і П. Арманда), фільм пра сучаснасць «Белыя Росы» (рэжысёр І. Дабралюбаў), шматсерыйны тэлефільм «Дзяржаўная граніца» (рэжысёры В. Нікіфараў і Б. Сцяпанаў). Паводле трылогіі І. Мележа В. Тураў стварыў кінаэпапею з дзвюх стужак «Людзі на балоце» і «Подых навальніцы» і шматсерыйны тэлефільм.

Плённа працавалі беларускія скульптары. Тэма ВялікайАйчыннай вайны стала галоўнай у творчасці Анатоля Анікейчыка. Подзвігу беларускіх партызан прысвечаны створаны ім мемарыяльны комплекс «Прарыў» ва Ушацкім раёне. Уражвае яго скульптурны комплекс «Праклён фашызму» на месцы спаленай вёскі Шунеўка Докшыцкага раёна. Анікейчык — аўтар вялікай колькасці скульптурных партрэтаў, у тым ліку П. М. Машэрава. Разам з Л. Гумілеўскім і А. Заспіцкім ён стварыў помнік Я. Купалу ў Мінску.Сусветна вядомым стаў адкрыты. мемарыяльны архітэктурна-скульптурны ансамбль на ўшанаванне памяці ахвяр фашызму «Хатынь», створаны сумесна з групай архітэктараў скульптарам Сяргеем Селіханавым.Мастацкай выразнасцю вызначаюцца мемарыяльныя комплексы «Брэсцкая крэпасць-герой», «Курган Славы Савецкай Арміі — вызваліцельніцы Бела-русі» пад Мінскам, мемарыяльны комплекс савецка-польскай баявой садружнасці ў в. Леніна Горацкага раёна. Падзеяй у мастацкім жыцці Беларусі стала адкрыццё ў 1975 г. у Жодзіне Манумента ў гонар маці-патрыёткі Настассі Фамінічны Купрыянавай і яе пяці сыноў, якія ўдзельнічалі ў барацьбе з ворагам у гады Вялікай Айчыннай вайны. Аўтары манумента — скульптары А. Заспіцкі, І. Міско, М. Рыжанкоў.

Тэатральнае мастацтва ў БССР. У 1970—1980-я гг. належнае месца ў рэпертуары беларускіх тэатраў заняла нацыянальная тэматыка. Як і раней, вядучым быў Беларускі дзяржаўны акадэмічны тэатр імя Янкі Купалы.Найбольш значнымі работамі купалаўцаў сталі спектаклі па п’есах І. Чыгрынава «Плач перапёлкі», А. Дударава «Радавыя». У гэтых творах аўтары паказалі не толькі гераізм людзей у гады Вялікай Айчыннай вайны, але і тое, якой цаной была заваявана перамога. У Беларускім дзяржаўным акадэмічным тэатры імя Якуба Коласа ў Віцебску былі пастаўлены спектаклі «Снежныя зімы» паводле рамана І. Шамякіна, «Званы Віцебска» паводле п’есы У. Караткевіча. У Дзяржаўным рускім драматычным тэатры БССР імя М. Горкага ажыццёўлены пастаноўкі «Вяртанне ў Хатынь» паводле аповесці А. Адамовіча, «Пайсці і не вярнуцца» паводле аповесці В. Быкава і інш.

 

 

35. Беларусь на міжнароднай арэне (сярэдзіна 1950-х – 1980-я гг.).

 

Дзейнасць БССР на міжнароднай арэне развівалася ў рамках скаардынаванай знешняй палітыкі СССР і сацыялістычных краін членаў Варшаўскага Дагавора і Савета Эканамічнай Узаемадапамогі (СЭУ).

Важным напрамкам знешнепалітычнай дзейнасці рэспублікі з'яўлялася яе прадстаўніцтва ў ААН. Беларуская дэлегацыя ўдзельнічала ва ўсіх чарговых і нечарговых сесіях Генеральнай Асамблеі ААН. БССР выбіралася членам Эканамічнага і Сацыяльнага Савета, Выканкама Міжнароднага дзіцячага фонду, Савета Бяспекі ААН, узнімала пытанні пакарання ваенных злачынцаў, ініцыіравала і падтрымлівала рэзалюцыі ААН аб раззбраенні і спыненні гонкі ўзбраенняў.

БССР з'яўлялася членам спецыялізаваных устаноў ААН Сусветнай мэтэаралагічнай арганізацыі (СМА), Міжнароднай арганізацыі працы (МАП), Міжнароднага саюза электрасувязі (МСЭ), Сусветнага паштовага саюза (СПС), Арганізацыі Аб'яднаных Нацый па пытаннях асветы, навукі і культуры (ЮНЕСКА), Міжнароднай арганізацыі грамадзянскай авіяцыі (ІКАО), Міжнароднага агенцтва па атамнай энергіі (МАГАТЭ) і інш.

Рэспубліка вяла вялікую дыпламатычную перапіску, удзельнічала ў рабоце розных міжнародных канферэнцый, была членам многіх міжурадавых арганізацый, мела дагаворную практыку, аказвала дапамогу краінам, якія ў літаратуры называюцца краінамі "трэцяга свету". Дыпламатычныя зносіны БССР з замежнымі дзяржавамі ажыццяўляліся з дапамогай пасольстваў і місій СССР.

БССР заключала дагаворы, якія ахоплівалі самыя розныя бакі міжнароднага жыцця. Сярод іх Міжнародная канвенцыя электрасувязі, Канвенцыя аб палітычных правах жанчын, Сусветная паштовая канвенцыя, Міжнародная канвенцыя аб ліквідацыі ўсіх форм расавай дыскрымінацыі, Міжнародны пакт аб грамадзянскіх і палітычных правах, Дагавор аб забароне размяшчэння на дне мораў і акіянаў і ў яго нетрах ядзернай зброі і іншых відаў зброі масавага знішчэння і інш.

Беларусь наведвалі афіцыйныя дэлегацыі, кіраўнікі розных краін, палітычныя і грамадскія дзеячы. У сваю чаргу дэлегацыі БССР выязджалі ў замежныя краіны.

Як і іншыя рэспублікі СССР, БССР уключылася ў міжнародны рух параднёных гарадоў з 1957 г., калі быў заключаны дагавор аб пабрацімскіх сувязях паміж Мінскам і англійскім горадам Нотынгемам і інш. Гарадамі. 3 1963 г. апошняя нядзеля красавіка ў Беларусі, як і ў іншых краінах, адзначаецца як Сусветны дзень параднёных гарадоў.

Гандлёваэканамічныя сувязі з замежнымі краінамі. Важнае месца ў міжнароднай дзейнасці БССР займала развіццё эканамічных сувязей з замежнымі краінамі. Шырокая сетка аўтамабільных, чыгуначных, паветраных, водных шляхоў зносін праз тэрыторыю Беларусі давала ёй магчымасць весці гандлёваэканамічнае супрацоўніцтва з рознымі краінамі.

Беларусь, як і іншыя рэспублікі СССР, не мела самастойнага выхаду за мяжу ў эканамічных адносінах. Рэалізацыяй тавараў, вырабленых на экспарт прадпрыемствамі рэспублікі, займалася Міністэрства замежнага гандлю СССР. Развіццю знешнеэканамічных сувязей спрыяла Беларускае аддзяленне Усесаюзнай гандлёвай палаты, пераўтворанае ў Гандлёвапрамысловую палату БССР.

БССР падтрымлівала гандлёвыя сувязі перш за ўсё з сацыялістычнымі краінамі Еўропы. Рэспубліка з'яўлялася актыўным удзельнікам стварэння адзінай энергетычнай сістэмы "Мір", будаўніцтва нафтаправода "Дружба", газаправода ў Заходнюю Еўропу.

У краіны "трэцяга свету" пастаўляліся трактары, аўтамабілі, металаапрацоўчыя станкі, вырабы электратэхнічнай, лёгкай прамысловасці. Значнае месца займалі пастаўкі абсталявання для прадпрыемстваў, якія будаваліся з дапамогай СССР. Беларускія спецыялісты разам з прадстаўнікамі іншых саюзных рэспублік аказвалі дапамогу ў пошуку прыродных рэсурсаў і правядзенні у Афганістане, Іране, Мазамбіку, Сірыі, Малі, Эфіопіі і іншых краінах.

Пашыраліся эканамічныя сувязі з капіталістычнымі краінамі. Шырокім попытам сярод замежных пакупнікоў карысталіся беларускія веласіпеды, гадзіннікі, фотаапараты, Шкло, іншыя вырабы. Добра ішла на экспарт прадукцыя швейных прадпрыемстваў: ільняныя і баваўняныя тканіны.

Беларускія прадпрыемствы аснашчаліся імпартным абсталяваннем. Сярод такіх прадпрыемстваў былі Полацкі і Мааьірскі нафтаперапрацоўчыя заводы, Гомельскі, Гродзенскі Хімічныя камбінаты, Магілёўскі завод сінтэтычнага валакна, Мінскі завод халадзільнікаў, шэраг мясакамбінатаў і малочных заводаў.

Развіццю эканамічных сувязей спрыяў удзел прадпрыемстваў у міжнародных кірмашах, гандлёвапрамысловых выстаўках, якія адбываліся штогод у розных краінах. На Брусельскай выстаўцы 1958 г. прэміі "Гранпры" і залатыя медалі атрымалі самазвал МАЗ530, трактар МТЗ70, самаходны сельскагаспадарчы камбайн і іншыя вырабы беларускіх прадпрыемстваў. Мінск быў адным з нямногіх гарадоў СССР, дзе штогод на працягу 1970-1980х гг. праводзіліся міжнародныя выстаўкі.

У 1985 г. Гандлёвапрамысловая палата БССР была ўзнагароджана міжнароднай прэміяй "Залаты Меркурый".

Культурны і навуковы абмен. Адной з форм развіцця міжнародных культурных адносін з'яўлялася супрацоўніцтва ў галіне літаратуры. Лепшыя творы вядомых беларускіх пісьменнікаў К. Крапівы, А. Куляшова, I. Шамякіна, В. Быкава, Н. Гілевіча, П. Панчанкі, А. Макаёнка таксама перакладаліся на замежныя мовы і выдаваліся ў Англіі, Аўстрыі, Канадзе, Францыі і іншых краінах. У сваю чаргу, творы пісьменнікаў замежных краін перакладаліся на беларускую мову.

Наладжвалася супрацоўніцтва паміж мастацкімі калектывамі Беларусі і замежных краін. Перад беларусамі ў розныя гады выступалі артысты Сафійскай оперы, Дзяржаўнай філармоніі Венгрыі, Дрэздэнскага джазавага аркестра, Славацкага народнага аркестра, зоркі польскай эстрады, а таксама ансамблі венгерскай народнай музыкі і танца "Дунай" і "Чардаш", ансамблі "Рытмы Кубы" інш.

У Мінску неаднаразова адбываліся выстаўкі, якія знаёмілі беларусаў з лепшымі творамі мастацтва замежных краін, адбываліся дні культуры замежных краін у Беларусі і наадварот.

Пашырэнню культурных сувязей Беларусі з замежнымі краінамі садзейнічаў узаемны абмен перыядычнымі выданнямі. У Мінску выходзіла і працягвае выходзіць газета "Голас Радзімы", якая інфармавала суайчыннікаў за мяжой аб жыцці беларускага народа. Аднак кантакты з беларускай эміграцыяй былі вельмі абмежаванымі.

З развіццём НТР даследчыя інстытуты, лабараторыі Акадэміі навук БССР каардынавалі і праводзілі навуковыя пошукі з вучонымі розных устаноў Польшчы, Венгрыі, Чэхаславакіі і іншых краін.

Ажыццяўлялася супрацоўніцтва ў галіне адукацыі: узаемадзеянне паміж кіруючымі органамі адукацыі, вывучэнне вопыту працы, перадача літаратуры, абсталявання. Беларускія вучоныя, выкладчыкі працавалі ў выш. і сярэдн. навучальных установах Афганістана, Кубы, Індыі і іншых краін.

Супрацоўніцтва ў галіне спорту і турызму. Значнае месца адводзіла рэспубліка супрацоўніцтву з замежнымі краінамі ў галіне спорту. Беларускія спартсмены ўдзельнічалі ў міжнародных спаборніцтвах. Ў Алімпійскіх гульнях у складзе зборных каманд СССР удзельнічалі 150 беларускіх спартсменаў, якія выступалі ў 16 відах спорту. На тэрыторыі Беларусі праводзіліся шматлікія міжнародныя спартыўныя турніры.

Важным сродкам сувязей паміж народамі з'яўляўся турызм. Колькасць замежных турыстаў штогод павялічвалася. Групы замежных турыстаў у нашай рэспубліцы наведвалі гістарычныя мясціны: мемарыял "Хатынь", Брэсцкую крэпасць, Курган Славы, Музей Вялікай Айчыннай вайны, Дзяржаўны мастацкі музей і інш. Асабліва вялікую колькасць замежных турыстаў прыняў Мінск у 1980 г. падчас Алімпійскіх гульняў. Павялічваўся і выезд беларускіх турыстаў у замежныя краіны.

 

36. Палітыка “перабудовы”: сутнасць, рэалізацыя, вынікі, значэнне.

 

У красавіку 1985 г. на пост Генеральнага сакратара ЦК КПСС быў абраны М.С.Гарбачоў. Ён хутка абвясціў курс рэформаў, якія атрымалі назву “перабудова”. Перабудова ў СССР была накіравана на маштабныя змены адразу ва ўсіх сферах, уключаючы дэмакратызацыю грамадства. Ініцыятарам перабудовы была КПСС, на канферэнцыях, з’ездах, пленумах ЦК распрацоўваліся мерапрыемствы па яе рэалізацыі ў жыцці. Асобнымі мерапрыемствамі перабудовы стала палітыка галоснасці, дзяржразліку, адраджэння прыватнай ініцыятывы ў рамках кааператыўнага руху. Палітыка галоснасці прадугледжвала паступовае адмаўленне ад кантролю КПСС за ідэалагічнымі працэсамі ў грамадстве. Цэнзура над публікацыямі была зменшана, дазволены сходы для абмеркавання палітычных працэсаў. Акрамя кантралюемых камуністычнай партыяй і ўрадам грамадскіх арганізацый сталі ўзнікаць самастойныя дыскусійныя клубы і нефармальныя аб’яднанні, у якіх можна было праявіць асабістую грамадскую ініцыятыву.

 Першай тэмай для шырокага абмеркавання ў прэсе сталі культ асобы Сталіна і палітычныя рэпрэсіі 30 – пач. 50-х гг. Выкрыццё культу асобы Сталіна ў найвышэйшых партыйных органах сярэдзіны 50-х гг. мела адносна абмежаваны характар. Аднавіліся працэсы рэабілітацыі бязвінна рэпрэсіраваных. Але яшчэ не дазвалялася рэзка крытыкаваць сучасную палітыку партыі.

 Страшэнныя экалагічныя і эканамічныя наступствы для ўсёй тэрыторыі Беларусі мела аварыя на чацвёртым энергаблоку Чарнобыльскай атамнай электрастанцыі (ЧАЭС), якая адбылася

 26 красавіка 1986 г. На тэрыторыю Беларусі прыпала 70% радыёактыўнага забруджвання. Асабліва ў цяжкім становішчы апынулася насельніцтва паўднёвага ўсходу БССР – усяго 2.100.000 чалавек. З абароту было выведзена 20% сельгасугоддзяў і 14% ляснога фонду. Толькі 4 мая 1986 г. было прынята рашэнне аб высяленні жыхароў трыццацікіламетровай зоны вакол ЧАЭС. Вынікі катастрофы ўсяляк замоўчваліся. Насельніцтва не атрымоўвала аператыўнай інфармацыі. У 1989 г. Вярхоўны Савет БССР прыняў праграму доўгатэрміновых дзеянняў па ліквідацыі наступстваў аварыі, разлічаную да 1995 г. Аднак цалкам яна так і не была выканана.

 У 1988-1989 гг. ліквідацыя былых аўтарытарных механізмаў запалохвання і кантролю прывяла да таго, што ў рамках палітыкі галоснасці дэмакратычна настроеныя грамадзяне пачалі крытыкаваць сістэму кіраўніцтва партыі над выбарнымі органамі ўлады. Нарасталі нацыянальныя працэсы ў рэспубліках, з’явілася палітычная і нацыянальная апазіцыя, якая пачала заклікаць да выхаду з СССР. Кіраўніцтва асобных савецкіх рэспублік прыслухоўвалася да гэтых заклікаў, наладжвала кантакты з апазіцыянерамі, збірала рэсурсы, неабходныя для набыцця самастойнасці.

 

37. Гістарыяграфія, крыніцы па тэме “Беларусь на сучасным этапе развіцця”.

 

“Перестройка” и радикальные общественно-политические преобразования. Возрождение историографического плюрализма. Обобщающие работы по истории развития исторической мысли в Беларуси: Михнюк В.Н. Становление и развитие исторической науки Советской Белоруссии (1919-1941 гг.). Мн., 1985; Михнюк В.Н., Петриков П.Т. Историческая наука Белорусской ССР. 80-е годы. Мн., 1987.

Национальная концепция белорусской истории. Вклад в ее разработку М.Бича. “Нарысы гісторыі Беларусі”. Первая и вторая Всебелорусские конференции историков (1993, 1997 гг.). Освещение истории Беларуси на Международных научных конференциях (Рим, 1990. “Формирование социально-культурных традиций в Восточной и Центральной Европе: Белоруссия, Литва, Польша, Украина”). Научные конференции по историографии: “Гістарыяграфія гісторыі Беларусі: стан і перспектывы развіцця” (Мн., 1999), “ХХІ век: актуальные проблемы исторической науки” (Мн., 2004).

Расширение исследовательской проблематики, обращение к истории белорусского национального движения, БНР, белорусской эмиграции и т.д.

Историческая периодика: “Беларуская мінуўшчына”, “БГЧ”, “Cпадчына”, “Архівы і справаводства”. Значение журнала “Беларускі гістарычны агляд” для развития историографического процесса. Издания “Беларусікі”.

Справочные и энциклопедические издания. “Энцыклапедыя гісторыі Беларусі”.

Антропологический поворот в историографии. История повседневности, “женская история” (О.Шутова, Л.Репина ). Конференция “Гісторыя штодзённасці і правы чалавека” (Мінск, 1999).

Тема 2. Изучение социально-экономической истории

Развитие археологических исследований (работы Л.Поболя, В.Исаенко, П.Лысенко, Г.Штыхов, Я.Зверуго, Е.Калечиц и др.).

“Экономическая история Беларуси. Учебн. пособие.” (Мн.,2001).

Медиевистика. Изучение социально-экономической истории (работы М.Спиридонова, П.Лойка, В.Голубева, А.Довнар).

Социально-экономическая история нового времени. Изучение социально-экономического статуса белорусского крестьянства І половины ХІХ в. (В.Сосна). Исследования В.Панютича, Х.Бейлькина. Работы А.Киштымова по изучению социально-экономической истории ХІХ-начала ХХ в. Коллективный труд “Гісторыя сялянства Беларусі”. Исследование В.Бусько развития экономической мысли в Беларуси в ХІХ-начале ХХ в. Комплексное изучение социально-экономического развития белорусского местечка (И.Соркина).

Социально-экономические процессы новейшего времени в историографии. Работы А.Сорокина, Л.Лыча, Г.Григорьева, А.Врублевского по истории советской деревни.

Тема 3. Освещение общественно-политической и этнокультурной проблематики

Исследование проблем государственно-политической истории белорусского народа – доминанта в историографии с конца 80-х гг. Н.Ермалович (“Гісторыя аднаго міфа”).

Историография ВКЛ. Работы В.Носевича, Г.Семенчука, Ю.Бохана, А.Кравцевича, Г.Сагановича, Г.Ластовского. Вклад историков права в изучение ВКЛ (Юхо Я.А. Гістарыяграфія гісторыі дзяржавы і права феадальнай Беларусі. Мн., 1999).

Развитие Скоринианы. Работы Е.Немировского. Энциклопедический справочник “Францыск Скарына і яго час” (1988). Исследования В.Конона, Г.Голенченко, С.Морозовой, С.Падокшина, Ю.Лабынцева в области белорусской культурологии.

Изучение общественно-политической жизни и социокультурной сферы в ХІХ-начале ХХ в. (Д.Карев, С.Токць, С.Кузняева, Е.Филатова, В.Григорьева, Е.Анищенко, Н.Забавский, Б.Житко). Политические партии и движения (А.Смоленчук, А.Кохановский, Н.Сташкевич)

Общественно-политическая трансформация общества І четверти ХХ в. в исследованиях белорусских историков (Н.Семенчик, С.Рудович, В.Ладысев, П.Бригадин, Н.Сташкевич, Н.Стужинская, Т.Протько). Изучение истории БНР. Историография истории культуры и церкви советского периода. Работы Л.Лыча, В.Новицкого, И.Янушевича.

Беларусь в геополитике ХХ в. (А.Грицкевич, А.Сидоревич, В.Снопковский, А.Тихомиров, Г.Лазько, Н.Мезга).

История Беларуси в период ІІ мировой войны (А.Литвин, С.Новиков, Е.Павлова, А.Каваленя).

Белорусская диаспора (Г.Сергеева, А.Леднева).

Историография истории Западной Беларуси. Исследования И.Ковкеля, В.Ладысева, А.Вабишевича,

Проблематика истории и культуры национальных меньшинств в историографии. Работы Э.Иоффе, И.Герасимовой, В.Тугая, И.Пушкина.

 

 

38. Абвяшчэнне незалежнасці БССР. Змены у грамадска-палітычным жыцці, органах дзяржаўнай улады і кіравання. Канстытуцыя РБ.

 

25 жніўня 1991 г. пасля няўдалага путча ў Маскве нечарговая сесія Вярхоўнага Савета БССР прыняла закон “Аб наданні статусу канстытуцыйнага закона Дэкларацыі Вярхоўнага Савета БССР аб дзяржаўным суверэнітэце БССР” і пастанову “Аб забеспячэнні палітычнай і эканамічнай самастойнасці БССР”. Такім чынам, фактычна была абвешчана незалежнасць Беларусі. 19 лістапада 1991 г. БССР была перайменавана ў Рэспубліку Беларусь (у скарочаным варыянце – Беларусь), былі вызначаны нацыянальныя сімвалы – бела-чырвона-белы сцяг і герб “Пагоня”. Быў выбраны новы старшыня Вярхоўнага Савета – С.С. Шушкевіч.

 

Абвяшчэнне незалежнасці Беларусі спрыяла далейшаму развіццю дэмакратычных адносін. Хутка развівалася незалежная прыватная прэса. Быў спрошчаны выезд грамадзян за мяжу. Ужо ў першыя гады незалежнасці было зарэгістравана 29 палітычных партый і 7 грамадска-палітычных рухаў, якія з’явіліся пасля прыняцця закона “Аб грамадскіх арганізацыях”. У 1994 г. парламент прыняў закон аб палітычных партыях, які гарантаваў грамадзянам нашай краіны права свабоды палітычных поглядаў і актыўнага ўдзелу ў палітычным жыцці.

 

У 1992 г. былі ўсталяваны дыпламатычныя адносіны з ЗША, Германіяй, Вялікабрытаніяй, Францыяй, Японіяй, Ізраілем, Польшчай і іншымі краінамі, нармалізаваны адносіны з беларускай дыяспарай, падпісаны найважнейшыя міжнародныя дамовы, якія гарантавалі далейшае развіццё Беларусі як мірнай дэмакратычнай дзяржавы. У 1993 годзе адбыўся З’езд беларусаў свету.

 

У верасні 1991 года пачалося стварэнне беларускай арміі, у 1992 годзе было заснавана міністэрства абароны, абвешчана абаронная дактрына Беларусі, згодна з якой Беларусь абвяшчалася безядзернай краінай.

 

 Пасля распаду СССР перад Рэспублікай Беларусь паўстала задача пабудовы незалежнай дэмакратычнай дзяржавы. Важнай падзеяй стала распрацоўка асноўнага закона Рэспублікі Беларусь – Канстытуцыі. Канстытуцыйная камісія працавала да 1994 года. 15 сакавіка Вярхоўны Савет прыняў Канстытуцыю Беларусі, згодна з якой у краіне ўводзіўся пост Прэзідэнта. У гэтых умовах у чэрвені 1994 г. адбыліся выбары прэзідэнта Беларусі. На выбарах у другім туры перамог Аляксандр Лукашэнка, праграма якога прадугледжвала правядзенне радыкальных эканамічных рэформ, пабудову справядлівага грамадства і барацьбу з карупцыяй і цеснае эканамічнае супрацоўніцтва з Расіяй. Рэалізацыя праграмы цеснага супрацоўніцтва з Расіяй прывяла да падпісання 2 красавіка 1996 г. Дамовы аб стварэнні Саюза Беларусі і Расіі. Расія адкрыла для Беларусі свае рынкі і стала пастаўляць сыравіну і энергію па льготных цэнах. Беларусі былі спісаны даўгі больш чым на мільярд долараў за папярэднія пастаўкі энергарэсурсаў.

 

Канстытуцыя 1994 г. ўяўляла сабой варыянт прэзідэнцкай рэспублікі пры дамінуючай ролі парламента. Гэта не адпавядала палітычнай сітуацыі ў краіне, калі большасць насельніцтва выказвала давер прэзідэнту. Ступень даверу да калектыўнага прадстаўнічага органа была значна ніжэй. У выніку ў 1995-1996 гг. адбыўся шэраг сутыкненняў паміж выканаўчай і заканадаўчай галінамі ўлады, якія заканчваліся нязменна на карысць прэзідэнта.

 

39. Выбары Прэзідэнта РБ. Рэферэндумы 1995 і 1996 гг. Змены ў Канстытуцыі, у сістэме заканадаўчай улады.

 

Пасля распаду СССР перад Рэспублікай Беларусь паўстала задача пабудовы незалежнай дэмакратычнай дзяржавы. Важнай падзеяй стала распрацоўка асноўнага закона Рэспублікі Беларусь – Канстытуцыі. Канстытуцыйная камісія працавала да 1994 года.

15 сакавіка Вярхоўны Савет прыняў Канстытуцыю Беларусі, згодна з якой у краіне ўводзіўся пост Прэзідэнта. У гэтых умовах у чэрвені 1994 г. адбыліся выбары прэзідэнта Беларусі. На выбарах у другім туры перамог Аляксандр Лукашэнка, праграма якога прадугледжвала правядзенне радыкальных эканамічных рэформ, пабудову справядлівага грамадства і барацьбу з карупцыяй і цеснае эканамічнае супрацоўніцтва з Расіяй. Рэалізацыя праграмы цеснага супрацоўніцтва з Расіяй прывяла да падпісання 2 красавіка 1996 г. Дамовы аб стварэнні Саюза Беларусі і Расіі. Расія адкрыла для Беларусі свае рынкі і стала пастаўляць сыравіну і энергію па льготных цэнах. Беларусі былі спісаны даўгі больш чым на мільярд долараў за папярэднія пастаўкі энергарэсурсаў.

Канстытуцыя 1994 г. ўяўляла сабой варыянт прэзідэнцкай рэспублікі пры дамінуючай ролі парламента. Гэта не адпавядала палітычнай сітуацыі ў краіне, калі большасць насельніцтва выказвала давер прэзідэнту. Ступень даверу да калектыўнага прадстаўнічага органа была значна ніжэй. У выніку ў 1995-1996 гг. адбыўся шэраг сутыкненняў паміж выканаўчай і заканадаўчай галінамі ўлады, якія заканчваліся нязменна на карысць прэзідэнта. Так, на рэферэндуме 11 мая 1995 г. большасць грамадзян выказалася за змяненне сімволікі дзяржавы згодна з прапанаваным прэзідэнтам праектам. Тады ж было вырашана пытанне аб наданні рускай мове роўных правоў з беларускай, паскорылася інтэграцыя з Расіяй і былі ўнесены некаторыя змяненні ў Канстытуцыю, згодна з якімі Прэзідэнт атрымаў права распусціць ВС, калі апошні груба парушыць асноўны закон краіны. Адначасова з рэферэндумам былі праведзены выбары ў Вярхоўны Савет новага сазыва. Аднак толькі ў снежні, у выніку давыбараў, парламент прыступіў да работы – адмячалася нізкая яўка выбаршчыкаў на выбары народных дэпутатаў.

У лістападзе 1996 г. быў праведзены другі рэферэндум па ініцыятыве Прэзідэнта Аляксандра Рыгоравіча Лукашэнкі, па выніках якога народам быў адобраны прапанаваны прэзідэнтам варыянт змяненняў у Канстытуцыі. Улада прэзідэнта – кіраўніка дзяржавы была значна пашырана. Замест Вярхоўнага Савета ўводзіўся новы двухпалатны парламент. Дата нацыянальнага свята пераносілася з

27 ліпеня на 3 ліпеня – дзень вызвалення Мінска ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Народ не абодрыў свабодную, без адмежаванняў, куплю-продаж зямлі і адмену смяротнага пакарання.

 

40. Выбары Прэзідэнта РБ у верасні 2001 г. Рэферэндум 2004 г. Выбары Прэзідэнта РБ у 2004 г. Выбары Прэзідэнта РБ у 2006 г. Дзяржаўныя інстытуты і ідэалагічныя працэсы ў сучаснай Беларусі.

 

Рэферэндум 2004 г. Выбары Прэзідэнта РБ у 2004 г. Выбары Прэзідэнта РБ у 2006 г. Дзяржаўныя інстытуты і ідэалагічныя працэсы ў сучаснай Беларусі.

9 верасня 2001 адбыліся чарговыя выбары прэзідэнта, пераможцам у якіх ізноў стаў Лукашэнка, набраўшы 75,62 % галасоў.

17 кастрычніка 2004 быў праведзены рэферэндум аб занясенні паправак у Канстытуцыю, якія здымаюць абмежаванне на колькасць прэзідэнцкіх тэрмінаў. 77,3 % выбаршчыкаў падтрымала гэтыя змены. Варта адзначыць, што змены ў закон «Аб прэзідэнце Рэспублікі Беларусь», якія вынялі абмежаванні ў два тэрміны былі ўхваленыя Саветам Рэспублікі толькі 5 кастрычніка 2006 [1] Такім чынам, на момант правядзення прэзідэнцкіх выбараў 2006 года ў Беларусі дзейнічала Канстытуцыя, дзе не было абмежаванняў на колькасць прэзідэнцкіх тэрмінаў і закон аб Прэзідэнце, артыкул 8 якога абвяшчаў: Тэрмін паўнамоцтваў Прэзідэнта — пяць гадоў. Адна і тая ж асоба можа быць Прэзідэнтам не больш двух тэрмінаў. Аднак, паводле артыкула 137 Канстытуцыі ў выпадку супярэчнасцяў, яна мае прыярытэт перад законамі, указамі і г. д.

Прэзідэнцкія выбары ў Беларусі 2006 года - чарговыя выбары прэзідэнта Беларусі, паводле Пастановы Палаты прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь, прынята 16 снежня 2005 года, прайшлі 19 сакавіка 2006 [1]. Перамог дзеючы прэзідэнт Беларусі Аляксандр Лукашэнка [2].

Спісы членаў ініцыятыўных груп павінны былі быць пададзеныя ў Цэнтрвыбаркам не пазней за 23 сьнежня 2005 года [3]. 27 сьнежня 2005 г. пачалася рэгістрацыя ініцыятыўных груп усіх тых, хто падаў заяўкі кандыдатаў. З 29 снежня 2005 года па 27 студзеня 2006 года быў устаноўлены тэрмін cбора подпісаў выбаршчыкаў [4]. Тэрмін здачы падпісных лістоў у тэрытарыяльныя камісіі завяршыўся 27 студзеня 2006 года, а прадастаўлення неабходных дакументаў у Цэнтрвыбаркам - 11 лютага [5]. Рэгістрацыя кандыдатаў адбылася 17 лютага 2006 года ў Палацы Рэспублікі [6].

C Люты 18 па 18 сакавіка 2006 года праводзіцца агітацыйная кампанія [7].

Расходы на прэзідэнцкія выбары 2006 года склалі прыкладна 20 млрд. беларускіх рублёў [8].

 

41.  Сацыяльна-эканамічнае развіццё Беларусі ў 1990-я гг. Эканамічныя рэформы. Пераход да рыначнай эканомікі.

 

Асаблівасць эканамічнага развіцця Беларусі ў пачатку 90-х гг. – крызісныя з'явы выявіліся пазней, чым у іншых рэспубліках СССР. Займаючы 0,9% тэрыторыі СССР і налічваючы 3,6% насельніцтва і 3,4% кошту асноўных вытворчых фондаў, у 1990 г. Беларусь вырабляла 4% валавага нацыянальнага прадукту, 4,5% прамысловых тавараў і 5,6% прадукцыі сельскай гаспадаркі СССР. У 1990 г. выдаткі дзяржавы на сацыяльна-культурныя мерапрыемствы поўнасцю пакрываліся прыбыткамі, прафіцыт дзяржбюджэту быў роўны 2,6% да ВНП. Практычна адсутнічалі беспрацоўе і інфляцыя. У 1991-1992 гг. па індэксу развіцця чалавечага патэнцыялу (ІРЧП) Беларусь займала 40-е месца сярод 174 краін свету і адносілася да групы краін з яго высокім узроўнем. Толькі ў 1991 г. у Беларусі ўпершыню адбылося абсалютнае падзенне вытворчасці прамысловай і с/г прадукцыі (ВНП склаў 98%, а нацыянальны даход 97% ад 1990 г.). У наступныя гады адбылося рэзкае абвастрэнне эканамічнага крызісу (супала з першымі гадамі незалежнага існавання Беларусі). Народная гаспадарка рэспублікі стаяла на мяжы абвалу.

Осноунымi задачамi праграмы неадкладных мер па выхаду эканомікі Рэспублікі Беларусь з крызісу (1994 г.) былi:

- Аздараўленне фінансавай і грашова-крэдытнай сістэм (у першую чаргу).

- Нармалізацыя знешнеэканамічных адносін, стабілізацыя нацыянальнай валюты.

- Сацыяльная падтрымка найбольш неабароненых слаёў насельніцтва. Удасканаленне аплаты працы.

- Узмацненне дзяржаўнага рэгулявання ў эканоміцы.

- Пераадоленне спаду вытворчасці.

Рэалізацыя праграмы дазволіла ў 1994-1995 гг. на час зменшыць інфляцыю, знізіць дэфіцыт дзяржаўнага бюджэту, затармазіць падзенне ўзроўню жыцця народа, прыпыніць абвальны спад вытворчасці. Актуальнай стала новая задача стварыць перадумовы для пераходу ад спаду вытворчасці да яго стабілізацыі і некатораму росту. У гэтых мэтах былі распрацаваны і зацверджаны Асноўныя накірункі сацыяльна-эканамічнага развіцця Рэспублікі у 1990-е гг.

У якасці перспектыўнай прынята мадэль сацыяльна арыентаванай рынкавай эканомікі, якая будуецца па прынцыпах канстытуцыйных гарантый асабістых правоў і свабод грамадзян, свабоды прадпрымальніцтва, выбару прафесіі і месца працы, роўнасці ўсіх форм уласнасці, гарантыі яе недатыкальнасці і выкарыстання ў інтарэсах асобы і грамадства, забеспячэння ўзаемасувязі дабрабыту работніка і вынікаў яго працы, сацыяльнай абароны непрацаздольных і іншых сацыяльна ўразлівых пластоў насельніцтва, сацыяльнага партнёрства (паміж дзяржавай, прафсаюзамі і саюзамі прадпрымальнікаў). Сацыяльная арыентацыя рынкавай эканомікі дазваляе, з аднаго боку, захаваць сацыяльныя заваёвы народа, а з другога – выкарыстоўваць рынкавыя механізмы для павышэння эфектыўнасці эканамічнай сістэмы, яе ўспрымальнасці да навукова-тэхнічнага прагрэсу. Ствараючы ўмовы для рынкавай эканомікі, дзяржава ў сваёй эканамічнай палітыцы павінна імкнуцца да дасягнення такіх прынцыповых мэтаў, як рост дабрабыту народа, высокая ступень занятасці, спрыяльная для жыцця навакольнага асяроддзя.

 

 

42. Ажыццяўленне курса на сацыяльна-арыентаваную рыначную эканоміку. Беларуская мадэль сацыяльна-эканамічнага развіцця.

 

Грамадская думка рэспублікі не падтрымлівала ідэалогію, “скачка ў рынак”. З 1990 г. па 1998 г. (з 30% да 15%) знізілася колькасць прыхільнікаў радыкальнага і хуткага пераходу да рынку. Больш за 40% рэспандэнтаў выступаюць за працяглы, але сацыяльна кантраляваны пераход да рынку. У масавым усведамленні грамадзян Беларусі дамінуючае становішча па-ранейшаму займаюць каштоўнасці і арыентацыі мінулай эпохі. Сацыялагічныя даследаванні сведчаць, што пераважнай формай грамадскага ладу ў Беларусі ў 1996 – 41%, а ў 1998 г. – 42% грамадзян назвалі сацыялізм. За капіталізм пры гэтым выказалася, адпаведна 17% і 23% рэспандэнтаў. Такім чынам, для многіх грамадзян рэспублікі так і не зразумелы сапраўдныя мэты ажыццёўленых пераўтварэнняў. Усё гэта сведчыць і аб нежаданні насельніцтва адмовіцца ад сацыяльных гарантый ранейшага грамадскага ладу, сацыяльных каштоўнасцей.

Беларуская мадэль сацыяльна-эканамічнага развіцця сфарміравалася ў час правядзення рыначных рэформ новым кіраўніцтвам Рэспублікі Беларусь, пачынаючы з 1994 г. Яна мае наступныя асаблівасці:

1) ва ўмовах глабалізацыі, жорсткай канкурэнтнай барацьбы за рынкі збыту і сыравінныя рэсурсы, пабудовы новага постіндустрыяльнага інфармацыйнага грамадства важнейшым рэсурсам эканамічнага развіцця становіцца высокаадукаваны, фізічна здаровы і ўсебакова развіты чалавек, здольны працаваць на карысць краіны, генерыраваць новыя ідэі і паспяхова іх ажыццяўляць.

2) новае кіраўніцтва дзяржавы адмовілася ад ліберальнай мадэлі рынку і ўзяло на ўзбраенне сацыяльна арыентаваную мадэль рыначнай эканомікі.

3) улічваючы вопыт краін з развітай рыначнай інфраструктурай, Рэспубліка Беларусь стала на шлях дзяржаўнага рэгулявання эканомікі. Правядзенне дзяржаўнай патэрналісцкай палітыкі забяспечвае павышэнне эфектыўнасці эканомікі, абарону інтарэсаў айчынных таваравытворцаў, недапушчэнне «праядання» крэдытаў, узмацнення інфляцыі, развіцця крымінальных і ценявых структур.

4) прыпынена раскраданне дзялкамі агульнанароднага багацця і стварэнне буйных прыватных капіталаў, большасць з якіх маюць крымінальнае паходжанне. Прыватызацыя праводзіцца пры ўдзеле і пад кантролем дзяржавы.

5) народ і дзяржава адмовіліся ад куплі-продажу зямель сельскагаспадарчага прызначэння, ад дэмантажу буйной калгасна-саўгаснай вытворчасці і замены яе сялянскай (фермерскай) гаспадаркай.

6) Рэспубліка Беларусь адкрыта для эканамічнага супрацоўніцтва з усімі краінамі свету. Яна прыцягвае ў народную гаспадарку капіталы айчынных і замежных інвестараў.

Галоўным вынікам сацыяльна-эканамічнага развіцця Рэспублікі Беларусь у 1994—2005 гг. стала тое, што ў краіне створана і дзейнічае аптымальная сацыяльна-эканамічная сістэма, заснаваная на паступовым, эвалюцыйным шляху эканамічных пераўтварэнняў. Краіна захавала багацце, створанае працай усяго народа, не прадала за бясцэнак зямлю, заводы і фабрыкі, не мае даўгавых абавязацельстваў перад замежнымі крэдыторамі, прыпыніла галапіруючую інфляцыю і без дапамогі з-за граніцы скараціла дэфіцыт дзяржаўнага бюджэту. Захаваны і паглыблены сацыяльныя гарантыі для людзей: жыллё, пенсіі, бясплатныя за кошт бюджэту адукацыя і лячэнне.

43. Фарміраванне знешняй палітыкі РБ ў 1990-я гады.

 

Важнейшая задача — формирование самостоятельной внеш­ней политики — осуществляется в сложных условиях. В мире про­исходят глобальные изменения. После распада СССР и социалис­тического содружества произошло перераспределение сил. США остались единственным мировым государством, которое оказы­вает сильное влияние на международную политику государств, в том числе и тех, которые образовались после распада СССР. США являются сторонником «нового мирового порядка», сущность ко­торого — претензии США на международное господство в каче­стве единой сверхдержавы, которая осталась в мире после распа­да СССР. США умело играют на противоречиях Украины, России, Беларуси и других республик бывшего СССР и стремятся не до­пустить их сближения и объединения ни в каком виде. В после­днее время США и другие капиталистические страны усиленно навязывают миру идею о продвижении НАТО на Восток к грани­цам Беларуси и России. Однако такая политика чревата непредс­казуемыми последствиями и решительно осуждается Президен­тами и Правительствами Беларуси и России.

Беларусь последовательно проводит в международных отно­шениях курс мира и разоружения, укрепления международной безопасности. Продолжается ее активная деятельность в ООН. В 1995 году отмечалось 50-летие этой авторитетной организации. На праздновании юбилея сессии Генеральной Ассамблеи ООН присутствовала делегация во главе с Президентом Беларуси А.Лу­кашенко. В выступлении на сессии и в ходе своего визита Прези­дент заявил о приверженности Беларуси идеям разоружения, от­метил вклад республики в упрочение мира, акцентировал внимание на участии Беларуси в инициативах «Партнерство во имя мира», «Пакт стабильности в Европе», охарактеризовал пер­спективы участия Беларуси в миротворческой деятельности. Он также привлек внимание мировой общественности к чернобыль­ской проблеме. Необходимо отметить, что Генеральная Ассамб­лея приняла четыре резолюции по этому вопросу ООН оказыва­ет помощь в осуществлении 25 проектов, связанных со смягчением последствий чернобыльской аварии.

В международной политике Беларусь исходит из принципов равенства государств, неприменения силы или угрозы силы, не­рушимости границ, невмешательства во внутренние дела. Бела­русь присоединилась к Совещанию по безопасности и сотрудни­честву в Европе в качестве равноправного члена, принята в Международный валютный фонд, в Международный банк рекон­струкции и развития. В 1994 году Верховный Совет ратифициро­вал Договор о сокращении и ограничении стратегических насту­пательных вооружений. Из республики выведены российские ядерные ракеты. Ведется последовательное сокращение обычных вооружений. Однако этот процесс затягивается из-за отсутствия необходимых средств.

Белорусская дипломатия ведет поиск путей сближения и вза­имовыгодного сотрудничества с другими странами. Важным на­правлением является внешнеэкономическая деятельность. Пра­вительство видит одной из важнейших задач привлечение в белорусскую экономику зарубежных капиталов. Однако зарубеж­ные бизнесмены не торопятся. Причин тому немало, и в первую очередь — нестабильность экономической и политической ситуа­ции как в СНГ, так и в Беларуси в частности. Во-вторых, несовер­шенство нашего законодательства, которое не гарантирует охра­ну зарубежных инвестиций. В-третьих, наличие многочисленных бюрократических препятствий, безответственность и халатность республиканских и местных органов. Поэтому западные полити­ки и инвесторы изучают и анализируют политику и позицию пра­вительства, задачи и деятельность политических партий, пути решения национальных проблем. Однако они чаще стали прихо­дить к выводу, что Беларусь — одна из немногих республик быв­шего СССР, в которой можно в недалеком будущем заниматься бизнесом.

Налажено сотрудничество Белорусского национального и Международного банков.

Для успешного осуществления внешней политики, придания ей динамизма и системности Министерство иностранных дел Рес­публики готовит важный документ — концепцию внешней поли­тики Республики Беларусь. Основное во внешнеполитической де­ятельности Беларуси то, что мы хотим жить в мире и дружбе со всеми, особенно с соседними странами. Правительство Республики выступает за создание справедливой и надежной системы меж­дународной безопасности и отказывается от участия в вооружен­ных конфликтах. Президент А.Лукашенко выступил с инициати­вой создания в Европе зоны, свободной от смертоносного ядерного оружия. Конечная цель — достижение всеобщего и полного ядер­ного разоружения под эффективным международным контролем.

В отношениях со странами СНГ усилия Беларуси направле­ны на развитие интеграционных процессов на трех уровнях: эко­номический союз 12 государств, таможенный, экономический и гуманитарный — четырех — Беларуси, России, Казахстана и Кыр­гызстана и максимальное углубление интеграции Беларуси и Рос­сии во всех сферах.

Знешняя палітыка. Вядучым органам які ажыцяўляў гэты механізм стаў Мін.замеж.спраў.галоўныя задачы кардынацыя знеўнепаліт.і знеш.эканам дзейнасці краіны і развіццё тарговых сувязей.

1995- знешнеплаліт парыятэты(умацавання суверанітэту у свеце, супрацоўнічаць з краінамі снд, умацаванне сувезей з расіяй.

Супрацоўніцтва ж між.нар арг.

У Студзені 1992 падпісала новую парыскую хартыю для Еўропы першая з краін снд, стала членам НБСЕ. РБ мела членства ў 37 універсальных,11 рэгіянальных міжнародных арганізацый.

У 1992 атрымала статут спецыяльна запрошанага члена савета Еўропы., 1995 падпісана пагадненне з ес

У 1992 створана прадстаўніцтва ААН.

У 1998 Беларусь была ў першыню выбрана ад усх.дзярж сябрам праграммы развіцця ААН

 

44. Ажыцяўленне курса на інтэграцыю з Расіяй (1990-я г. – да ц.ч.).

 

Белоруссия являлась одним из инициаторов подписания “Беловежских соглашений”. И даже сама встреча по подписанию договора о “роспуске” СССР происходила на земле Белоруссии. Это дало повод сторонникам объединения говорить о неком символизме, о том, что именно в Белоруссии начнется движение единого союзного государства.

Нынешний процесс самым тесным образом связан с усилиями и курсом президента Республики Беларусь А. Лукашенко на воссоединение двух братских народов. С российской стороны эта инициатива нашла самый горячий отклик в сердцах оппозиции, центристских партий и движений. В обеих странах Союз России и Белоруссии поддерживает большинство населения.

А. Лукашенко был единственным депутатом Верховного совета БССР, проголосовавшим в 1991 г. против ратификации “Беловежских соглашений”. Можно сказать, что восстановление единого государства стало делом его жизни. В этом он, безусловно, поддерживается большинством населения РБ и выражает мнение широких слоев белорусского общества, о чем свидетельствуют состоявшийся референдум и провал попыток белорусской оппозиции помешать осуществлению курса на объединение. [c.37]

Цель образования в 1997 г. Союза Белоруссии и России (СБР) – создание необходимых условий для воссоединения двух республик в единое целое. Такая строка Устава СБР не прихоть отдельных политиков и чиновников. Это и выражение воли народов двух стран, неоднократно высказывавшихся в пользу такого Союза, и восстановление исторического статус-кво, и решение многих экономических проблем, которые не могут быть решены в одиночку, как Россией, так и Белоруссией.

Пришла пора сделать некоторые выводы и взглянуть на то, что сделано с 1997 г.:

– создана общая с Белоруссией пограничная зона и таможенная служба на западных границах;

– сформированы первые союзные бюджеты;

– координируются оборонная и внешняя политика;

– заключены договор о военном сотрудничестве и соглашение о совместном обеспечении безопасности в военной сфере;

– начал работу Комитет по вопросам безопасности, утверждена программа борьбы с различными формами организованной преступности;

– реализуется целый ряд российско-белорусских экономических проектов;

– Белоруссия активно заключает двусторонние договоры с российскими регионами; одним из самых главных итогов работы СБР стало существенное возрастание товарооборота между двумя странами.

Политико-правовой аспект взаимоотношений между РФ и РБ в рамках СБР представляется, на наш взгляд, одним из наиболее интересных

Российская Федерация – правопреемник и юридический продолжатель Союза Советских Социалистических Республик, – и Республика Беларусь с неизбежностью должны были встать на путь восстановления и укрепления политико-правовых, экономических, духовных связей, исходя из объективных интересов двух государств и народов

Первый шаг к единению – подписание 6 января 1995 г. в Минске Соглашения о Таможенном союзе России и Белоруссии, который стороны определили как экономическое объединение двух государств

В процессе государственно-правового сближения 2 апреля 1996 г. стороны подписали и впоследствии ратифицировали Договор об образовании Сообщества России и Белоруссии

Декларация о дальнейшем единении Беларуси и России, подписанная президентами РФ и РБ Б.Н.Ельциным и А.Г.Лукашенко 25 декабря 1998 г., констатировала продолжение поэтапного движения к добровольному объединению России и Беларуси в союзное государство при сохранении национального суверенитета государств-участников Союза.

Вместе с Декларацией были подписаны Договор между Республикой Беларусь и Российской Федерацией о равных правах граждан и Соглашение между Республикой Беларусь и Российской Федерацией о создании равных условий субъектам хозяйствования.

2 июля 1999 г. Парламентское Собрание Союза Беларуси и России поддержало проект Договора о создании Союзного государства. 27 июля 1999 г. правительственные делегации России и Беларуси на уровне экспертов одобрили согласованный проект Договора и выработали проект Программы действий РФ и РБ по реализации его положений.

Декларацией и Договором констатируется продолжение поэтапного движения к добровольному объединению РФ и РБ в союзное государство при сохранении национального суверенитета государств-участников Союза, обусловливается необходимость выхода на новый этап интеграции и придания нового качества процессу единения. Предусматривается также создание соответствующих наднациональных органов управления, формирование единого бюджета, переход к единой валютной системе. В совместном заявлении, сделанном президентами двух государств при подписании Декларации о дальнейшем единении Беларуси и России, подчеркивается, что речь идет о создании Союзного государства и об образовании союзных органов государственной власти и управления, которым обе страны делегируют широкие полномочия в социально-экономической области, в сфере внешней политики, обеспечения обороны и безопасности.

Декларация была принята на основе целого комплекса документов, работа по исполнению которых позволила проверить возможности российско-белорусского союза в различных сферах внутренней и внешней политики. Такими документами выступили: Среднесрочная программа мероприятий по развитию Союза Беларуси и России на 1998-2002 гг., Программа согласованных действий в области внешней политики Союза Беларуси и России на 1998-1999 гг., Концепция совместной оборонной политики Беларуси и России, Соглашение о совместном обеспечении региональной безопасности в военной сфере, Программа синхронизации и единой направленности экономических реформ в Республике Беларусь и Российской Федерации и др.

 

45. Супрацоўніцтва РБ з краінамі СНД (1990-я гады – да ц.ч.).

 

Развіццё двухбаковых адносін з краінамі СНД з'яўляецца адным з асноўных знешнепалітычных і знешнеэканамічных прыярытэтаў Рэспублікі Беларусь. Гэта прыярытэтнасць абумоўлена сукупнасцю гістарычных, эканамічных, палітычных і культурных фактараў.

Беларусь імкнецца да пабудовы ўзаемавыгадных адносін з дзяржавамі-ўдзельнікамі СНД. Пры гэтым найважнейшай сферай супрацоўніцтва з'яўляецца гандлёва-эканамічнае ўзаемадзеянне. Ключавымі гандлёвымі партнёрамі з'яўляюцца Украіна, Казахстан, Азербайджан, Туркменістан і Малдова, на долю якіх выпадае больш за 92 % беларускага экспарту ў рэгіёне СНД (без уліку Расіі).

Украіна. Дыпламатычныя адносіны паміж краінамі ўсталяваны 27 снежня 1991 г. Паміж Рэспублікай Беларусь і Украінай падпісана больш 160 двухбаковых міжнародных дагавораў. Асноўнымі дакументамі, якія рэгулююць двухбаковае палітычнае і эканамічнае супрацоўніцтва, з'яўляюцца Дагавор аб сяброўстве, добрасуседстве і супрацоўніцтве, Дагавор аб свабодным гандлі.

Актыўны дыялог вядзецца паміж Рэспублікай Беларусь і Рэспублікай Казахстан. Дыпламатычныя адносіны паміж краінамі ўсталяваны 16 верасня 1992 г. Дагаворна-прававая база двухбаковага супрацоўніцтва на сёння складаецца з больш чым 60 міжнародных дагавораў і дакументаў.

Ужо стала традыцыяй, што Казахстан займае трэцяе месца па аб'ёме знешняга гандлю Рэспублікі Беларусь з краінамі СНД, пасля краін-суседзяў і ключавых гандлёвых партнёраў Расіі і Украіны.

Нароўні з развіццём гандлёва-эканамічных адносін у апошнія гады актыўна развіваецца інвестыцыйнае супрацоўніцтва дзвюх краін, ствараюцца сумесныя вытворчасцi і прадпрыемствы.

У апошнія гады істотна актывізавана супрацоўніцтва паміж Рэспублікай Беларусь і Азербайджанскай Рэспублікай па ўсіх напрамках, у якіх зацікаўлены абодва бакі. Дыпламатычныя адносіны паміж краінамі ўсталяваны 11 чэрвеня 1993 г.

З 2007 года пачалася рэалізацыя шэрагу сумесных праектаў у вобласці вытворчай кааперацыі: у Азербайджане створаны зборачныя вытворчасці трактароў, грузавых аўтамабіляў, аўтакранаў і ліфтаў.

У апошнія гады на якасна новы ўзровень выйшла двухбаковае супрацоўніцтва Беларусі і Туркменістана. Дыпламатычныя адносіны паміж краінамі ўсталяваны 21 студзеня 1993 г. На сённяшні дзень дагаворна-прававую базу двухбаковага супрацоўніцтва складаюць 31 міжнародных пагадненняў.Тавараабаарот паміж Беларуссю і Туркменістанам за апошнія гады вырас у 1,6 разоў. Актыўна развіваецца супрацоўніцтва ў гуманітарнай сферы: у наш час у беларускіх вышэйшых навучальных установах ужо навучаецца каля 5 тыс. туркменскіх студэнтаў.

Паступальна развіваецца палітычны дыялог, двухбаковае гандлёва-эканамічнае супрацоўніцтва паміж Рэспублікай Беларусь і Рэспублікай Малдовай. Дыпламатычныя адносіны паміж краінамі ўсталяваны 19 лістапада 1992 г. З тых часоў паміж дзяржавамі складзена каля 60 дагавораў і пагадненняў, якія рэгулююць пытанні прававых адносін. У 2009 г. рэалізаваны першы праект у вобласці вытворчай кааперацыі: Мінскім трактарным заводам арганізавана зборка ў Малдове сумесна з кампаніяй “Аграферматэх” садова-вінаградарскай мадыфікацыі трактара на базе трактаракамлектаў Смаргонскага агрэгатнага завода.

Мае месца і ўстойлівая тэндэнцыя ўмацавання адносін нашай краіны з Арменіяй, Кыргызтанам, Таджыкістанам і Узбекістанам. З краінамі вядзецца актыўны палітычны дыялог. Створаны паўнавартасныя дагаворна-прававыя базы двухбаковага супрацоўніцтва. Развіваецца гандлёва-эканамічнае і гуманітарнае супрацоўніцтва. Падтрымліваюцца цесныя кантакты на міжведамасным і міжрэгіянальным узроўнях.

 

 

46. Супрацоўніцтва РБ з краінамі Еўропы, Лацінскай Амерыкі, Азіі, Блізкага Усходу (1990-я гады – да ц.ч.).

 

Укреплению международных контактов способствуют визи­ты правительственных делегаций республики в страны ближнего и дальнего зарубежья, посещение Беларуси делегациями разных государств, неправительственных организаций. Возобновляются связи молодежных организаций. В 1991 году в Беларуси создан Фонд международного молодежного сотрудничества. Им установ­лены экономические, культурные и спортивные связи с обществен­ными и частными организациями Германии, Португалии, Поль­ши, Чехословакии и других стран. Фонд содействует повышению квалификации молодых специалистов народного хозяйства Бе­ларуси и зарубежных стран, организует туристические поездки.

С конца 80-х годов стали устанавливаться отношения с наци­ональными организациями белорусской эмиграции, а также об­ществами соотечественников в ближнем зарубежье. За предела­ми страны в настоящее время проживают более 3,5 млн. белорусов. С сентября 1990 года действует Объединение (Згуртаванне) бело­русов мира «Бацькаушчына». По его инициативе в декабре 1992 года состоялся Первый съезд белорусов ближнего зарубежья, а в июле 1992 года — Первый съезд белорусов мира. На этих фору­мах обсуждались проблемы возрождения белорусской нации, объе­динения деятельности на ее благо белорусской нации.

Развитие отношений со странами Азии, Африки и Ближнего Востока, к которым относятся 105 государств мира, остается важным направлением многовекторной политики Беларуси на международной арене.

Сохраняется позитивная динамика сотрудничества с традиционными партнерами в афро-азиатского регионе – Китайской Народной Республикой, Индией, Вьетнамом, Ираном, Египтом, Японией, Сирией, Республикой Корея, Южно-Африканской Республикой, странами Персидского залива. Вместе с тем в последнее время последовательно укрепляются двусторонние связи с Анголой, другими странами юга Африки, Ливией, Ливаном, Суданом, Иорданией, Малайзией, Филиппинами и Индонезией.

Беларусь продолжает успешно развивать отношения со странами региона по линии различных международных организаций, прежде всего, ООН и Движения неприсоединения, членом которого является с 1998 года, а также Лиги арабских государств, где имеет статус наблюдателя.

 

Развитие всего комплекса отношений с государствами афро-азиатского региона подчинено реализации главной цели – упрочению взаимовыгодного торгово-экономического сотрудничества. В этой связи все большее значение приобретает «экономическая дипломатия».

МИД Беларуси активно поддерживает усилия белорусских предприятий и организаций, всех тех, кто заинтересован в наращивании экспорта в страны Азии, Африки и Ближнего Востока, развитии любых иных направлений сотрудничества с этим регионом.

Беларусь имеет весомый потенциал для участия в реализации региональных проектов реконструкции и модернизации экономики афро-азиатских государств, развития транспортных и информационных коммуникаций.

Уже созданы и успешно работают совместные производства по сборке тракторов «Беларусь» в Египте, грузовых автомобилей «МАЗ» в Иране и Египте. Ведется проработка налаживания сборки белорусских тракторов в Иране, Сирии и КНР.

Перспективность данного направления сотрудничества для целей наращивания экспорта увеличивается в связи с завершением создания ряда региональных зон свободной торговли, включая зону свободной торговли стран АСЕАН (АФТА) и Арабскую зону свободной торговли (АЗСТ). Планируемое увеличение поставок белорусской техники – как готовой продукции, так и машинокомплектов, обеспечение поставок гарантийным и постгарантийным сервисом позволяет создать основу для значительного и устойчивого роста нашего экспорта на рынки конкретных стран, а также других участников соответствующих региональных объединений.

Мы также весьма заинтересованы в осуществлении совместных наукоемких проектов с использованием белорусских технологий, реализации лицензий на разработки ученых Беларуси и выполнении исследований на контрактной основе. В этой связи перспективным видится сотрудничество с наиболее развитыми странами Азии и Африки, прежде всего – с Японией, Китаем, Республикой Кореей, Индией, Египтом, ЮАР. Особый интерес могут вызвать прикладные научные разработки по химии, информационным и лазерным технологиям, генной инженерии, передовым методам животноводства, повышению надежности и долговечности машин, порошковой металлургии. По целому ряду этих направлений уже достигнут существенный прогресс в работе с иностранными партнерами.

Существуют хорошие возможности для восстановления и развития сотрудничества в области образования. Наши учебные заведения заслуженно пользуются авторитетом за высокое качество обучения. Система образования Беларуси располагает высококвалифицированными кадрами, которые могли бы работать в учебных заведениях азиатских и африканских государств на контрактной основе.

В области здравоохранения взаимовыгодное сотрудничество может осуществляться за счет командирования в азиатские и африканские страны на контрактной основе медицинского персонала, развертывания полевых госпиталей, оказания консультативных услуг врачами-специалистами при местных клиниках.

Перспективными представляются развитие контактов в области туризма и культуры, активизация межмуниципальных и межрегиональных связей, создающих климат доверия, открытости и партнерского взаимопонимания.

Таким образом, потенциал и перспективы развития сотрудничества Беларуси со странами Азии и Африки весьма значительны. Мы с оптимизмом смотрим в будущее наших двусторонних отношений и убеждены в том, что их углубление и наполнение конкретным содержанием отвечает коренным интересам как Беларуси, так и наших зарубежных партнеров.

 

47. Развіццё адукацыі на сучасным этапе (1990-я гады – да ц.ч.).

 

В начале 90-х гг. новые политические и социально-экономические реалии, связанные с распадом СССР и появлением суверенных государств, положили начало трансформационным процессам в белорусской системе образования. Обретение Республикой Беларусь независимости, поиск путей решения социально-экономических проблем в условиях развивающихся рыночных отношений, курс на создание социально ориентированного государства актуализировали необходимость разработки стратегии развития образования в новых условиях. В 1991 г. был принят Закон «Об образовании в Республике Беларусь», в котором были сформулированы принципы государственной политики в области образования, цели и задачи национальной системы образования, ее структура, права и обязанности преподавателей, учащихся и студентов, принципы финансирования. Одновременно был разработан ряд важнейших документов, нормативно-правовых актов, концепций, регулирующих и определяющих деятельность звеньев системы непрерывного образования: «Концепция образования и воспитания в Беларуси», «Концепция развития высшего образования в Республике Беларусь» (1996), «Концепция воспитания в национальной школе», «Концепция воспитания детей и учащейся молодежи в Республике Беларусь» (1999), «Концепция развития педагогического образования в Республике Беларусь» (2000) и др. В этих документах получили отражение: новая образовательная политика и новые взгляды на образование и воспитание подрастающего поколения, на подготовку кадров в изменившихся социокультурных условиях. Кроме того, в 90-е гг. в Республике Беларусь велось научное обоснование путей развития школьного образования, разрабатывались концепции развития национальной школы, вводились в действие новые положения, в которых обосновывался статус новых типов школ (гимназий, лицеев, колледжей, высших профессиональных училищ).

Большое внимание в республике уделяется поддержке талантливых детей и молодежи. За рассматриваемый период сложилась система работы с одаренными детьми, получившая отражение в государственной программе «Одаренные дети». Программа предусматривает такие направления работы, как разработка методики по выявлению одаренных детей; создание центров развития ребенка; осуществление дифференцированного обучения; формирование классов с углубленным изучением предметов; открытие учебных заведений нового типа; совершенствова­ние практики проведения олимпиад, конкурсов, конференций; издание специальной учебно-методической литературы по работе с одаренными детьми; моральная и материальная поддерж­ка одаренных детей и преподавателей, работающих с ними.

В 1996 г. был организован Специальный фонд Президента Республики Беларусь по социальной поддержке одаренных учащихся и студентов. В его состав входят представители Админи­страции Президента Республики Беларусь, министерств, Национальной академии наук Беларуси, учебных заведений, учреждений и организаций. За время деятельности фонда финансовую поддержку получили более 11 тысяч учащихся, студентов, преподавателей и ученых, работающих с одаренными детьми и молодежью. Программа фонда включает:

• учреждение стипендий Президента Республики Беларусь лучшим студентам государственных вузов;

• назначение премий и стипендий победителям международных и республиканских олимпиад и конкурсов по учебным дисциплинам;

• поощрение учащихся и студентов — победителей республиканских конкурсов по естественным и гуманитарным наукам;

• премирование преподавателей и ученых, которые добились высоких показателей в работе с одаренными учащимися и студентами;• финансовая поддержка творческих объединений учащихся и студентов, завоевавших общественное признание.

Наиболее ярким событием в школьном образовании 90-х гг. стало появление учебных заведений нового типа. Их реставрация в системе образования СССР, а затем и стран СНГ вызвала бурную полемику на страницах периодической печати. Центральной темой стали вопросы определения сущности и характера деятельности инновационных структур, их типологии и содержания образования. Не утихающие споры и полярность точек зрения специалистов были вызваны стихийным характером появления новых типов школ, отсутствием единой концепции и утратой традиций развития академической школы в советский период. Чтобы стабилизировать работу новых учебных заведений, понадобилось время, которое показало их жизнеспособность. В своей деятельности эти заведения опираются на традиции европейского школьного образования (академизм, профильность, селективность, высокое качество обучения).

Пик создания новых школ в республике приходится на 1991-1993 гг. Начиная с 1994 г. рост сети гимназий и лицеев замедляется, что объясняется насыщением белорусской системы образования этими образовательными учреждениями и ужесточением государственного контроля за их деятельностью. В сере-, дине 90-х гг. приоритетным становится не количественный рост подобных учреждений, а качество их работы. Второй пик создания гимназий и лицеев приходится на конец XX — начало XXI в. В 2004 г. в Беларуси действовало 115 гимназий, 26 лицеев, 100 школ с углубленным изучением предметов, 2004 школы с профильными классами; в 2006 г. — 136 гимназий, 26 лицеев, 7 учебно-педагогических комплексов. Значительная часть гимназий и лицеев, специализированных школ сконцентрирована в столице, что объясняется высоким общественным спросом, большим числом вузов и наличием квалифицированного профессорско- преподавательского состава.

В сравнительно небольшой срок система образования Республики Беларусь существенно преобразилась. Значительные изменения произошли в школьном образовании: появились новые типы школ (гимназия, лицей, учебно-педагогический комплек

 

 

48. Развіццё навукі на сучасным этапе (1990-я гады – да ц.ч.).

 

У 90-я гады ў даволі складаным становішчы аказалася навука. Як вядома, яшчэ ў савецкі перыяд Беларусь адрознівалася сваім высокім навуковым патэнцыялам. Але складанае эканамічнае палажэнне ў перыяд перабудовы і асабліва «шокавай тэрапіі» прывялі да рэзкага зніжэння аб'ёмаў дзяржаўнага фінансавання навукі, што негатыўна адбілася на матэрыяльна-тэхнічнай базе і кадрах. Зменшыўся прыток моладзі ў навуку і, наадварот, павялічылася колькасць навукоўцаў, якія перайшлі ў камерцыйныя структуры або з'ехалі за мяжу, дзе ў той час яны маглі атрымаць лепшыя ўмовы для навуковай працы. 

Каб выправіць палажэнне, у 1993 г. быў прыняты Закон «Аб асновах дзяржаўнай навукова-тэхнічнай палітыкі», згодна з якім было некалькі палепшана фінансаванне навукі, а адказнасць за развіццё фундаментальных навуковых даследаванняў ускладзена на Акадэмію навук Беларусі. 5 сакавіка 2002 г. Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь выдаў дэкрэт «Аб удасканаленні дзяржаўнага кіравання ў сферы навукі». Была створана сістэма дзяржаўнага кіравання, якая складаецца з Камітэта па навуцы і тэхналогіях пры Савеце Міністраў Рэспублікі Беларусь, Вышэйшай атэстацыйнай камісіі (ВАК) і Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. У апошні час навука пачынае выходзіць на страчаныя раней рубяжы, стабільна развіваецца, пашыраюцца кантакты з навуковай супольнасцю замежных краін.

Падмуркам навукі па-ранейшаму застаецца АН Беларусі, дзе дзейнічае больш за 20 навукова-даследчых інстытутаў. Інстытут фізікі акадэміі распрацаваў тэхналогію вырошчвання штучных алмазаў. У філалогіі адбыліся значныя змены, упершыню свет убачыў трохтомны слоўнік беларускай мовы.

 

49. Новы этап у развіцці літаратуры і мастацтва: дасягненні і праблемы (1990-я гады – да ц.ч.).

 

Беларускія пісьменнікі звярнуліся да тэмы гісторыі беларускага народа. Раман Леаніда Дайнекі «Меч князя Вячкі» прысвечаны часам Полацкага княства, якое паўстала на шляху заваёўнікаў-крыжакоў. Полацкі князь Усяслаў Чара-дзей — галоўны герой рамана «След ваўкалака». Аднаўленню гістарычнай памяці народа садзейнічаюць літаратурныя творы Уладзіміра Арлова, які прысвяціў сваю дзейнасць ас-вятленню гісторыі Полаччыны. Заслужанай папулярнасцю карыстаюцца творы Кастуся Тарасава «Памяць пра легенды», «Пагоня на Грунвальд», «Тры жыцця Рагнеды». На шырокім гістарычным фоне, з улікам агульначалавечых каш-тоўнасцей, разглядаецца лес беларускага народа ў XX ст. у аповесцях Васіля Быкова «Сцюжа», «Сцяна».

Да тэмы сучаснасці, у тым ліку Чарнобыля, звярнуўся Іван Шамякін. Выйшлі яго раман «Злая зорка», аповесці «Ахвя-ры», «Сатанінскі тур».

Асобае месца ў беларускай літаратуры займае творчасць лаўрэата прэстыжных літаратурных прэмій «Еўрапейскае ўзаемаразуменне», «Гонар і годнасць у літаратуры» Святп-ланы Алексіевгч. Сусветную вядомасць атрымалі яе творы «У вайны не жаночы твар», «Цынкавыя хлопчыкі», «Чарно-быльская малітва — хроніка будучыні».

Міжнародны біяграфічны інстытут узнагародзіў медалямі «Залаты дыск» і «Чалавек года — 94» беларускага мастака Гаўрылу Вашчанку, у знак прызнання яго дасягненняў і лідэр-стваў сусветным мастацтве. Ён аўтар шэрагу партрэтаў гіста-рычных дзеячаў і асоб культуры, у тым ліку трыпціха, прыс-вечанага паўстанню К. Каліноўскага.

У цэнтры творчасці народнага мастака Беларусі Міхаіла Савіцкага — чарнобыльская трагедыя, якая знайшла адлю-страванне ў цыкле карцін. У іх ліку — «Чарнобыльская мадонна».

Мастаком Аляксандрам Кішчанкам у 1995 г. створаны «Габелен стагоддзя», які адлюстроўвае найбольш вядомых палітычных дзеячаў XX ст. Яго габелен «Чарнобыль» зна-ходзіцца ў будынку ААН у Нью-Йорку.

У 1997 г. на сцэне Нацыянальнага тэатра імя Янкі Купа-лы адбылася прэм'ера п'есы Аляксея Дударава «Князь Вітаўт», якая распавядае аб складаным гістарычным лесе беларускага народа. 3 1990 г. ідзе опера кампазітара Уладзіміра Солтана «Дзікае паляванне караля Стаха». Старонкі гісто-рыі Полацкага княства сталі сюжэтам беларускага балета «Страсці (Рагнеда)», які пастаўлены Валянцінам Елізар'е-въш. Балет прызнаны ў 1995 г. лепшым у свеце па сваёй харэ-аграфіі.

У апошнія гады створаны скульптурныя помнікі выдаўцу першай на тэрыторыі Беларусі друкаванай на беларускай мове кнігі С. Буднаму ў Нясвіжы, беларускаму пісьменніку XII ст. Кірылу Тураўскаму ў старажытным Тураве, паэту — ураджэнцу Беларусі А. Міцкевічу ў Навагрудку, беларускаму першадрукару Ф. Скарыне і Ефрасінні Полацкай на іх радзіме ў Полацку. На узор заходнееўрапейскіх універсітэ-таў дворык Беларускага дзяржаўнага універсітэта ўпры-гожылі помнікі Ефрасінні Полацкай і Кірылы Тураўскага, М, Гусоўскага і Ф. Скарыны, С Буднагаі В. Цяпінскага.

Брэсцкім майстрам Мікалаем Кузьмічом адноўлена хрыс-ціянская святыня, страчаная ў гады Вялікай Айчыннай вай-ны, — крыж Ефрасінні Полацкай.

 

 

50. Праблемы і перспектывы беларускага культурнага адраджэння.

 

Базисным основанием любого сформировавшегося этноса служит единство его культуры как в узком смысле, подразумевающем профессиональную деятельность просветителей: философов, литераторов и т.д., так и в непосредственной социальной роли культуры в жизни данного народа, его нравах, быте и ценностях, и, наконец, - в самом широком «общемировом» контексте в смысле роли конкретной культуры в деле развития человечества, в своем, особом месте данной этнической культуры среди других стран и народов. Осознание собственного участия в прогрессе мировой культуры, в частности, выковывание ядра «носителей личностного сознания», которые становятся проводниками такого рода веяний среди основной массы населения, является важнейшей предпосылкой формирования положительной самооценки любого этноса и любой нации.

Конец 80–90-х гг. XX в. можно считать переломным моментом в истории исторической науки Беларуси. Впервые были предприняты попытки создания базисных концепций истории Беларуси с позиций национальной историографии и органичного включения отечественной (белорусской) истории в общеевропейский контекст исторического развития. Создано первое поколение белорусских учебников (для вузов и средних школ) по истории, что позволило дать новому поколению белорусов более панорамное и альтернативное (по сравнению с предшествующей односторонне-идеологической матрицей) видение своего прошлого.

Политический контекст в определяющей степени повлиял не только на возможность рождения альтернативных концепций реконструируемого исторического процесса, но и на трактовку наиболее значимых его составляющих (проблемы этногенеза белорусов, специфика белорусской государственности и формы ее проявления в различные исторические эпохи, эволюция белорусской культуры в Х–ХХ вв., роль «знаковых» исторических личностей – субъектов белорусской истории и др.). Влияние политики сказалось в изменении «направления» социального заказа, актуализировавшего проблематику, связанную с исследованием: а) тоталитаризма с его репрессивно-карательной политикой, б) трагической судьбы белорусского национально-культурного возрождения в XX в., в) специфики этнического и исторического менталитета белорусов. Не в меньшей мере социально-политическая ситуация сказалась на самой возможности применения иных, чем марксистский, методологических подходов к осмыслению названных явлений и на переоценке, казалось бы, хорошо изученных (по крайней мере, на фактографически-эмпирическом уровне) старых тем. Среди них назовем: историю рабочего класса и крестьянства, историю политических партий и социальных движений и др. Новому видению старых проблем способствовало отмеченное выше существенное методологическое перевооружение исторической науки Беларуси, что позволило открыть иные ракурсы интерпретации в исследовании исторического процесса.

Доминирующее место в этих изданиях заняла историко-культурологическая проблематика, с которой могут сравниться лишь исследования по политической истории. Главной причиной резкого повышения интереса к проблемам духовной культуры и прежде всего к ее истории явилась новая волна белорусского национального возрождения, прокатившаяся с конца 80-х гг. и, видимо, постепенно затухающая со второй половины 90-х гг. Анализируемые периодические издания в большей («Спадчына, «Беларуская мінуўшчына») или меньшей степени старались познакомить своего читателя с достижениями культуры, стремясь поколебать стереотипное представление о белорусе как о носителе только фольклорной традиции «крестьянского» этноса. В целом же белорусская историческая периодика 90-х гг. стояла на позиции признания безусловной и самодостаточной ценности белорусской национальной культуры, прежде всего белорусского языка как наиболее яркого выражения самобытной сущности этноса.

Соответственно среди исследовательских приоритетов, на наш взгляд, сегодня выделяются две проблемы. Первая – это проблема истории белорусской государственности (исследования И. Юхо, Н. Улащика, С. Сокола, В. Круталевича, Н. Сильченко и др.); вторая – проблема эволюции исторической памяти белорусов Х–XX вв., исследуемая с конца 80-х гг. в ГрГУ им. Янки Купалы коллективом историков кафедры всеобщей истории, а в Минске – кафедрой истории Беларуси. Обе проблемы тесно взаимосвязаны и представляют существенный интерес в деле развития белорусской государственности. Думается что, исторической науке Республики Беларусь предстоит сыграть значительную роль в формировании национального самосознания белорусов и рамках XXI в.

 

---

Дата добавления: 2020-01-07; просмотров: 237; Мы поможем в написании вашей работы!

Поделиться с друзьями:

---

---

Мы поможем в написании ваших работ!