Литературно-научная деятельность
Хронология
Ахмет Байтұрсынұлы Алматы мұражай-үйі, 1998
Туған жері — бұрынғы Торғай уезінің Тосын болысы (қазіргі Қостанай облысының Жангелдин ауданындағы Ақкөл ауылы).
· 1882—1884 жж. ауыл мектебінде оқыды.
· 1890 ж. Торғайдағы екі кластық, орыс-қазақ училищесін, 1895 ж. Орынбордағы мұғалімдер мектебін бітірген.
· 1895—1909 ж. Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы уездеріндегі мектептер мен орыс-қазақ училищелерінде мұғалімдік қызмет атқарады.
· 1909 ж. патша үкіметінің саясатына наразылық білдіргені үшін Семей түрмесіне жабылып, 1910 ж. жер аударылды.
· 1912 ж. Оқу құралы. Қазақша алифбасы Орынборда жарық көреді.
· 1913 ж. Орынборда «Қазақ» газетін ұйымдастырып, 1917 жылдың аяғына дейін оның редакторы болды. Патша үкіметі құлатылғаннан кейін ұлт-азаттық қозғалыс күшейеді.
· 1918-19 жж. Алаш Орда қатарында болады.
· 1919 ж. маусымның 24 Қазақ өлкесін басқаратын Әскери-революциялық комитеттің мүшелігіне тағайындалады.
· 1922-25 жж. Қазақстан Халық ағарту комиссариаты жанындағы ғылыми-әдеби комиссияның төрағасы, Халық ағарту комиссары, Бүкілресейлік ОАК-ның, ҚР ОАК-нің мүшесі, Түркістан Компартиясы ОК-нің органы «Ақ жол» газетінде қызметкер.
|
|
|
· 1925-29 ж. Қазақ халық ағарту институтында (Ташкент) және ҚазПИ-де оқытушы болды.
· 1929 ж. маусымында қамауға алынып өзі Архангельск облысына жер аударылған, ал жұбайы мен қызы Томскіге жіберілген. 1934 ж. Қызыл Крест комиссиясында қызмет еткен Е. Пешкованың (Максим Горькийдің зайыбы) қолдаухатымен Ахмет Байтұрсынұлы босатылған. Сол кезде ол жұбайы Бадрисафамен бірге Алматыға қайта оралған. 1937 ж. тамыз айында Ахмет Байтұрсынұлы тағы да қамауға алынған, алты айдан соң, желтоқсанның 8 «халық жауы» есебінде атылған.
Шығармалары
Байтұрсынұлы шығармашылық жұмысын өлең жазудан бастаған. Онда ол еңбекші халықтың ауыр халін, арман-тілегін, мұң-мұқтажын көрсетіп, жұртшылықты оқуға, білім-ғылымға, рухани биіктікке, адамгершілікке, мәдениетті көтеруге, еңбек етуге шақырады. Патшалық Ресейдің қанаушылық-отаршылдық саясатын, шенді-шекпендінің алдында құлдық ұрған шенеуніктердің опасыздығын сынады.[7]
Ақынның алғашқы өлеңдері «Қырық мысал» атты аударма жинағында 1909 ж. Санкт-Петербургте жарық көрді. Бұл кітабы арқылы қалың ұйқыда жатқан қараңғы елге жар салып, олардың ой-санасын оятуға бар жігер-қайратын, білімін жұмсайды. Ақын әрбір аудармасының соңына өзінің негізгі ойын, айтайын деген түйінді мәселесін халқымыздың сол кездегі тұрмыс-тіршілігіне, мінезіне, психологиясына сәйкес қосып отырған.
|
|
|
Байтұрсынұлының екінші кітабы — «Маса» (1911). Бұл кітапқа енген өлеңдерінде ақын қараңғылық, надандық, шаруаға енжарлық, кәсіпке марғаулық сияқты кемшіліктерді сынады. Көптеген өлеңдері сол кездегі ағартушылық бағытпен үндес болды. Ол Шоқан, Абай, Ыбырай қалыптастырған дәстүрлерді, гуманистік, демократиялық бағыттағы өрісті ойларды өзінше жалғастырушы ретінде көрінді. Қоршаған ортаға ойлана, сын көзімен қарайды, қоғам қалпына көңілі толмайды. «Қазақ салты», «Қазақ, қалпы», «Досыма хат», «Жиған-терген», «Тілек батам», «Жауға түскен жан сөзі», «Бақ» т.б. өлеңдерінің мазмұны осыны танытады. Кітаптың ішкі сазы мен ой өрнек, сөз орамы қазақ поэзиясына тән өзіндік жаңалық, ерекше өзгеріс әкелді.
|
|
|
Балалар!
Оқуға бар!
Жатпа қарап!
Жуынып, киініңдер шапшаңырақ!
Шақырды тауық мана әлдеқашан,
Қарап тұр терезеден күн жылтырап.
Адам да, ұшқан құс та, жүрген аң да,
Жұмыссыз тек тұрған жоқ ешбір жан да:
Кішкене қоңыз да жүр жүгін сүйреп,
Барады аралар да ұшып балға.
Күн ашық, тоғайлар шат, ың-жың орман,
Оянып жан-мақұлық түнде қонған,
Шығады тоқылдақтың тоқ-тоқ даусы,
Сайрағы сарғалдақтың сыңғырлаған.
Өзенде балықшылар ау қарап жүр,
Тоғайда орақ даусы шаң-шұң орған.
Аллалап, ал кітапты қолдарыңа!
Құлдарын Құдай сүймес жалқау болған.
Әдебиеттану
А. Байтұрсынұлы, 2005 Қазақстан пошта маркасы, (Michel № 512)
Халық ауыз әдебиетінің үлгілерін жинап жарыққа шығаруда Байтұрсынұлы зор еңбек сіңірді. Әдебиет саласындағы алғашқы зерттеуі деп оның Қазақ газетінің 1913 жылғы үш санында шыққан «Қазақтың бас ақыны» деген көлемді мақаласын атауға болады. Онда қазақ халқының рухани өмірінде Абайдың аса ірі тұлға екені, өмірбаяны, шығармаларының мазмұн тереңдігі, ақындық шеберлігі, поэтикасы, орыс әдебиеттерімен байланысы туралы ойлы пікірлер айтылған, ақын мұрасының эстетикалық қадір-қасиеттері ашылған. Қазақтың эпостық жыры «Ер Сайында» алғы сөз бен түсініктемелер жазып, оны 1923 ж. Мәскеуде шығарды.
|
|
|
Қазақ ауыз әдебиетінде молынан сақталған жоқтау-жырларын арнайы жүйелеп, сұрыптап, 1926 ж. «23 жоқтау» деген атпен жеке кітап етіп жариялады. Байтұрсынұлының қазақ әдебиеттану ғылымы мен әдебиет тарихы жөніндегі тұңғыш көлемді еңбегі — «Әдебиет танытқыш» (1926). Мұнда көркем сөз өнерінің табиғаты, сыры, мазмұны, ерекшеліктері, жанрлары, жаңа терминдер, ұғымдар жайлы жан-жақты зерттеулер, тұжырымдар сөз болды. Бұл еңбегінде Байтұрсынұлы ауыз әдебиеті мен жазба әдебиетінің әлеуметтік, қоғамдық мән-маңызын ашудан гөрі адамгершілік, эстетикалық әсемдік әуенін талдауға көбірек көңіл бөлген. Сондай-ақ мұнда жазба әдебиеттегі ағымдар, әдістер туралы ой-түйіндер айтылған. Кітаптың бірінші бөлімі «Сөз өнерінің ғылымы» деп аталады да, онда көркем сөздің толып жатқан қыры мен сыры, тараулар мен тармақтар, тіл әуезділігінің қыруар шарттары, «сөздің өлең болатын мәнісі», өлең айшықтары, «шумақ түрлері», «тармақ тұлғалары», «бунақ буындары», «ұйқастығы» т.б. сөз етіледі.
Екінші бөлімі «Қара сөз бен дарынды сөз жүйесі» деп аталады да, көркем қара сөз табиғаты, оның тараулары — шежіре, заман хат, өмірбаян, «мінездеме», тарихи әңгіме, «әліптеме, әліптеу тәртібі — мәнді әліптеме, сәнді әліптеме, жол әліптемесі, байымдама, байымдау әдістері, түрлері — пән, сын, шешен сөз, оның түрлері, саясат шешен сөзі, білімді шешен сөзі, уағыз көркем сөз» деп жүйелеп келіп, әңгіме, романға сипаттама береді. Еңбектің «сындар дәуірі, онда шығарма түрлері» атты тарауы өте маныз-ды. Онда сыншыл реализм туралы алғашқы пікірлер нышанын кездестіруге болады.
Байтұрсынұлы Еуропа жұртындағы сындар әдебиетінің бай тәжірибесін меңгеруге бет алушылық, қазақ көркем сөз ізденістерінде сәйкестік, үйлесімділік тапқанын айтады. Байтұрсынұлы әдебиет зерттеушісі ретінде қазақ әдебиетінің даму процесін жеке дара бөліп қарамай, барлық халықтар әдебиетіне ортақ сипаттармен ұштастыра талдауға тырысады.
Байтұрсынұлының жыраулардың мұрасын жетік білетінін осы еңбегінен айқын көреміз. Сөз өнерінің көне дәуірдегі үлгілері, 15-17 ғ-лардағы жыраулар поэзиясының біразы ақын назарына іліккен. Асан Қайғы, Нысанбай жырау, Бұдабай ақын, Наурызбай би, Құбыла ақын, Жарылғап ақын, Алтыбас, Ақмолда, Әбубәкір, Шортанбай, Байтоқ, Сүгір ақын, Мұрат, Досжан, Орынбай, Шернияз т, б. ақын-жазушылар шығармаларынан үзінділер бар.
Қырық мысал
ШЫМШЫҚ ПЕН КӨГЕРШІН
Бір Шымшық торға түсті соры қайнап,
Барды ма, кім біледі, ажал айдап.
Пәлені қаза менен қайда деме,
Ғаріп боп, отыр сорлы көзі жайнап!
Жанына жас Көгершін ұшып келді.
«Не қара басты торға түсіп? — деді,
Тал түсте торды көрмей, соқыр ма едің,
Есалаң, ақылың жоқ, күшік,— деді.
Түсер ме есі дұрыс күндіз торға?!
Ақылың жоқтығынан қалдың сорға.
Мысалы мені алдап еш уақытта,
Тор түгіл, түсіре алмассың онан зорға.
Кім күлмес бостығыңа сен жаманның,
Алдырған айласына бір наданның?
Мен саған қол берейін түспесіме,
Қайласы саған ғана мол адамның».
Десе де, ақыл серік қонған баққа,
Ем болмас бастан бағың таяр шақта.
Пысықсып Көгершінім отырғанда,
Қалыпты өзі түсіп қыл тұзаққа.
— Ақылың қайда кетті, данышпаным?
Серт айтып түспеске қол алысқаның?
Біреуге күлсең, келер өз басыңа,
Табалап мұнан бұлай күлме, жаным!
* * *
Біреуді білмес адам табалайды,
Бірақ көрсе, ақылыңа қарамайды.
Ісіңнен бір істеген жазым тап
AT ПЕН ЕСЕК
Біреудің Есегі мен бар еді Аты,
Апарар бір қалаға болды заты.
Аты мен Есегіне артып алып,
Аяңдап, жолға түсіп келе жатты.
Жүк ауыр, Есек сасып алақтады,
Иесі дем алуға қаратпады.
Әл кетіп, жығыларға таянғанда,
Жалынып, Атқа Есек сөз айтады:
«Ат достым! Жүгім ауыр, халім бітті,
Емеспін жүре алатын енді тіпті.
Зорығып, жолда өліп қалатынмын,
Алмасаң ауыстырып біраз жүкті?»
Ат оған ешбір жауап қайтармады.
Ауырлап жүгін Есек қайқаңдады.
Ентігіп, ішін соғып, демі құрып,
Жүрерге онан әрі жай қалмады.
Жығылды Есек байғұс демі құрып,
Тұрмады айдаса да иесі ұрып.
Сойды да, жүк-терісін Атқа салып,
Қалаға келе жатты тағы жүріп.
Қараңдар! Шара бар ма мына сорға?
Аяғын Ат келеді басып зорға.
Қысымды Есек көрген бұ да көріп,
Болдырып, бұлғақтайды оңды-солға.
Өкініп өткен іске Ат келеді:
«Мен қате еткем екем ғой, аһ! — деді,—
Есектен аз жүк алып, қарасқанда,
Қиындық мұндай маған болар ма еді?!»
Бұл сөзден нендей ғибрат алмақ керек?
Мысалы, еткен қайыр — бір бәйтерек!
Қайырың біреуге еткен болып терек,
Көрерсің рақатын көлеңкелеп.
Қайырдың ең абзалы бұл дүниеде:
Біреуге қысылғанда жәрдем бермек!
Кейбіреу зор бейнетке тап болады,
Кей уақыт аз бейнеттен қашамын деп.
ӨГІЗ БЕН БАҚА
Бір Өгіз айдын шалқар көлге келді,
Жағалап суаты бар жерге келді.
Шілденің сарша тамыз ыссы кезі,
Бек қатты қаны қашып шөлдеп еді.
Су ішіп көлдің шықты жағасына,
Мал еді көз тоятын қарасына
Артықша бір көлбақа күншіл екен,
Сол көлдің Бақасының арасында.
Өгізді суға тойған Бақа көрді,
Секіріп көршісіне жетіп келді.
«Боламын мен де сонау өгіздей»,— деп,
Жел тартып, ісіп-кеуіп, қарнын керді.
Сұрады жолдасынан: «Толдым ба? — деп,
Өгіздей анау тұрған болдым ба?» — деп.
Өгіз бен екеуіне қарап тұрып,
Жолдасы жауап берді сонда бүй деп:
«Өгіздей болу саған қайда, шырақ?!
Араңыз екеуіңіздің тым-ақ жырақ!
Онымен бірдей болып толмақ түгіл,
Қалпыңнан асқан жоқсың артығырақ».
«Қарашы! Енді қандай болдым? — деді,
Міне, мен жаңа айдай толдым!» — деді.
Жолдасы тағы қарап денесіне:
«Қалпында қараң менен пормың»,— деді.
Дүниеде мұнан күншіл кем-ді Бақа!
Зорланды қарнын керіп, енді Бақа.
Шыдамай жұқа қарын керуіне,
Жарылып, сол арада өлді Бақа.
Күнәсі күндегеннің жаман қатты,
Күндей ме біреуге Алла берген бақты?!
Өгізді күндеп, сондай боламын деп,
Көлбақа онан қанша пайда тапты?
Әуелде құдай өлшеп берген дене,
Қаншама зорланғанмен артылмапты.
Нақыл сөз: «Әлін білмес әлек» деген,
Осындай әуре болған жаннан қапты.
ЕКІ ШЫБЫН
Бір Өгіз күні бойы тартып сабан,
Қайтты елге сабанымен кешке таман.
Мүйізінде Қара шыбын отыр еді,
Кез болды бір танысы жолда оған.
Танысы мұны көріп келе жатқан,
Астында Өгізі бар сабан тартқан.
«Көзіме күні бойы көрінбеп ең,
Келесің, сөйле,— деді,— сен қай жақтан?»
Сонда ол мұрнын көкке көтереді,
Адамсыта, маңғазданып жөтеледі.
«Жер жыртып күні бойы шаршап келем,
Мазалап сұрап саған не керегі?»
Адамды кейбір түрлі алып еске,
Қарасақ ғибрат бар бұл кеңесте.
Біреудің я қайратын, я дәулетін
Өзімсіп жүретіндер бар емес пе?
Кейбіреу көтереді мұрнын көкке,
Өз әлін өзі білген адам көп пе?
Мақтанып, бәрін де өзім, айттым дейді,
Біреудің шылауында жүріп текке.
ҚАРҒА МЕН ТҮЛКІ
Бір түйір ірімшікті тауып алып,
Ағашқа қарға қонды ұшып барып.
Тоқ санап ірімшікті көңіліне,
Жей қоймай отыр еді ойға қалып.
Қашаннан белгілі аңқау ала қарға,
Несіпке бұйырмаған шара бар ма? —
Шығатын шығасыға болып себеп,
Ағашты Түлкі залым аралар ма!
Тістеген ірімшігін Түлкі көріп,
Аяғын ептеп басып жақын келіп:
«Уа! — деді,— көретін де күн бар екен,
Жүруші ем сырттан асық болып өліп!
Тамаша қарағанға түрің қандай
Мынау көз, мынау мойын, мұрын қандай!
Гауһардай қанаттарың жарқырайды,
Келісті қалай бужен және маңдай!
Көркемдік сипатыңнан табылғандай,
Даусың да болса керек шырын-балдай.
Көптен-ақ дауысыңды естісем де,
Болған соң келе алмадым жерім шалғай.
Сені іздеп келіп тұрмын алыс жерден,
Сұлу деп мақтаған соң әркім көрген
«Халық айтса, қалып айтпайды» деген рас,
Арман жоқ жанда сені көріп өлген!
Көркіңді бітіре алман жазып хатқа,—
Иә сөйлеп жеткізе алман айтып жатқа
Мен қайран «нағып патша қоймаған» деп,
Дауысың да сипатындай болған шақта!
Нұрыңды күн секілді көріп тұрмын,
Шыдамай бойым балқып, еріп тұрмын.
Даусыңды тым болмаса бір шығаршы,
Естуге құмар болып өліп тұрмын!»
Мәз болып мақтағанға, насаттанып,
Қайтпасын деп ойлады сағы сынып.
Алыстан арып-ашып іздеп келген
Байғұстың кетсін деді көңілі тынып.
Өтірік мақтағанға Қарға еріп,
Қарқ етті пәрменінше жағын керіп.
Ірімшік қарқ еткенде жерге түсіп,
Жеп алып Түлкі кетті жортып-желіп.
Қарасақ, көп адамдар Түлкі боп жүр,
Залымдық өтірікпен мүлкі боп жүр;
Солардың сұмдығына түсінбеген —
Қарғадай жұртқа мазақ, күлкі боп жүр.
Жұрт едік аңқау өскен қазақ болып,
Далада кең сахара көшіп-қонып.
Алдаған залымдардың тіліне еріп,
Жүрмесек жарар еді мазақ болып.
КІСІ МЕН АЮ
Бір адам айдалада елден жырақ,
Жеке-тақ, жапан түзді қылды тұрақ.
Жаяулық, жалаңаштық жақсы емес қой,
Жалғыздық олардан да қиынырақ.
Көк шалғын, ағаш, бұлақ бәрі жақсы,
Болмайды нақ адамдай серік бірақ.
Сөйлесіп іштен шерін тарқата алмай,
Жеке-тақ қапаланды жалғызсырап.
Бір күні келе жатты: ағаш жаққа,
Нендей жан кез болар деп таныспаққа.
Орманда қасқыр, аю, аң болмаса,
Табылсын онан басқа кім бейбаққа?
Айтқандай қарсы алдынан Аю келді,
Бұл оған тағзымменен сәлем берді.
Көрісіп, қол алысып амандасып,
Сөйлесіп, бірте-бірте танысты енді.
Дос болды ақырында Аю, Адам,
Зор болды татулығы бір тумадан.
Екеуі күндіз-түні болып бірге,
Баспады бір-бірінен оқшау қадам.
Сөйлескен әңгімесін ешкім білмес,
Әзіл ме, ертегі ме, жай ма кеңес?
Жеке-тақ әңгімеге жоқ кісі еді,
Аю да туғаннан-ақ мылжың емес.
Сөйлесіп қанбаса да кеңеске көп,
Әйтеуір сол Аюды жаратты бек.
Бір сағат сабыр қылмай сағынады,
Көзінен таса болса жолдасы тек.
Осылай әлденеше күндер өтті,
Шілде боп, күннің ыссы кезі жетті.
Аралап ойды-қырды, орман, тауды,
Екі дос күн ыссыда сайран етті.
Жүре алмай, Адам шаршап, тала берді.
Әр жерде тұрып демін ала берді.
Аюдан Адам нашар болғаннан соң,
Ере алмай кейін, артта қала берді.
Сонда оған Аю айтты: «Жеке-тақжан!
Айтайын мен бір ақыл, құлағың сал!
Күзетіп жан жолатпай мен тұрайын,
Сен ұйықтап біразырақ тынығып ал»
Жеке-тақ жолдасының тілін алды,
Шапанын шешті-дағы, төсеп салды
Болдырып күні бойы жүрген бейбақ,
Жатты да, бір есінеп, ұйықтап қалды.
Ал енді Аю тұрды қарауылда,
Кінә жоқ, бағып досын қарауында.
Қорылдап ұйықтап жатқан жеке-тақтың
Бір шыбын келіп қонды танауына.
Шыбынды келіп қонған Аю көрді,
Бір қуып жіберіп ед, қайтып келді.
Үркітіп әлденеше қуса-дағы,
Кетпеді, қайта-қайта қона берді.
Шыбынға Аю қатты ашуланды,
Көтеріп жерден әйдік бір тас алды.
Және кеп маңдайына қонған шақта
Таспенен пәрменінше қойып қалды.
Ұрған тас дәлдеп тиді жеке-таққа,
Кез болған қай оңды дос ол бейбаққа?
Иә қаза, иә пәлеге жолығарсың
Егерде болсаң жолдас ақымаққа.
Тас тиіп бас сүйегі қақ айрылып,
Фәниден көшті сорлы бақи жаққа.
Қайырын зайғы етсе керегі не,
Кез қылма, ондай достан құдай, сақта!
* * *
Жігіттер, сақтаныңыз надан достан,
Досыңнан, надан болса, артық дұшпан.
Белгілі — жаудан кісі күтінеді,
Тиеді достың оғы қапылыстан.
Ахмет Байтурсынов
Ахмет Байтурсынов — казахский общественный и государственный деятель, член Коммунистической партии большевиков (ВКП б) (репрессирован в 1937 году), просветитель, учёный-лингвист, литературовед, тюрколог, переводчик.
Байтурсынов был блестящим литератором, педагогом, лингвистом. Он реформировал казахское письмо на основе арабской графики, дав возможность пользоваться ею миллионам казахов, живущих за границей. В 1912 году Ахмет Байтурсынов исключил все чисто арабские буквы, не используемые в казахском языке, и добавил буквы, специфические для казахского языка. Новый алфавит, получивший название «Жаңа Емле» («Новая орфография»), до сих пор применяется казахами, живущими в Китае, Афганистане, Иране,России.
Разработал основы казахского и научную терминологию для определения казахской грамматики.
Расстрелян в период Большого террора, реабилитирован посмертно.
Родился 5 сентября 1872 года.
Когда Ахмету было тринадцать лет, к ним в аул приехали полицейские во главе с полковником Яковлевым и устроили погром, отец Ахмета Байтурсын Шошак-улы и три брата Ахмета не стерпели издевательств и избили полковника[источник не указан 566 дней]. За это были высланы на 15 лет в Сибирь.
Ахмет Байтурсынов обучался грамоте у аульных мулл. Родственники отдали его в Тургайское двухклассное русско-казахское училище. Окончив его Ахмет Байтурсынов отправляется в Оренбург для продолжения образования и поступает в четырёхлетнюю учительскую школу, основанную просветителем Ибраем Алтынсариным. В Оренбурге он испытывал большие финансовые трудности, но всё же окончил школу в 1895 году.
В 1895—1909 годах преподавал в аульных волостных училищах Актюбинска, Кустанайского и Каркаралинского уездов.
Во время работы в Кустанайском уезде Ахмет Байтурсынов жил в доме у лесника, где полюбил его дочь Александру Ивановну. Они поженились. Брак их был совершен по-мусульмански в Кустанае, и она изменила своё имя и фамилию, стала именоваться Бадрисафой Мухаметсадыковной Байтурсыновой. Они жили в Кустанае, где он работал в русско-казахской школе учителем. На следующий год переехали в Омск, затем в Каркаралинск, где пробыли до 1909 года. Но детей у них не было.
В 1905 году активно включается в политическую деятельность. Один из авторов «Каркаралинской петиции», в которой декларировались требования прекратить экспроприацию земли у казахов, приостановить поток переселенцев, учредить народные земства. В 1907 году он был впервые заключён в тюрьму за критику царской администрации, а в 1909 году Байтурсынов был вторично заключён на 8 месяцев без суда в семипалатинскую тюрьму.
В 1913 году Байтурсынов вместе с бывшим депутатом Первой Государственной думы Алиханом Букейхановым и поэтом и писателем Миржакипом Дулатовым открывает в Оренбурге газету «Казах».
Отрывок из газеты «Казах»[источник не указан 566 дней]:
«Для того, чтобы сохранить свою самостоятельность, нам необходимо всеми силами и средствами стремиться к просвещению и общей культуре, для этого мы обязаны первым долгом заняться развитием литературы на родном языке. Никогда не нужно забывать, что на самостоятельную жизнь вправе претендовать только тот народ, который говорит на своем языке и имеет свою литературу…».
Газета просуществовала 5 лет — до осени 1918 года. За это время она стала главным национальным общественно-политическим и научно-литературным изданием.
В 1917 году на двух Общекиргизских съездах в Оренбурге участвовал в создании казахской партии «Алаш» и был одним из организаторов и руководителей правительства Алаш-Орда. В конце 1917 был выбран в Учредительное собрание от Тургайского избирательного округа по списку № 1 (Алаш)[1]. Согласно постановлению ВЦИК от 4 апреля 1919 года был амнистирован. После этого перешёл на сторону советской власти. Более того, Ахмет Байтурсынов вступил в члены Коммунистической партии большевиков (ВКП б). С 1919 года — член Кирревкома, нарком просвещения, член ВЦИК, КазЦИК.
В июне 1929 года ему припомнили политическую деятельность, он был арестован органами НКВД, сидел в тюрьме в Кызыл-Орде, как и в царское время опять с Миржакипом Дулатовым, и был выслан в Архангельскую область, а жена Бадрисафа Мухамедсадыковна (до принятия мусульманства — Александра Ивановна) и приёмная дочь Шолпан отправлены в Томск. В 1934 году по ходатайству Е. Пешковой (жена Максима Горького), работавшей тогда в комиссии Красного Креста, Ахмет Байтурсынов был освобожден. Тогда же он вместе с семьёй (уже трое приёмных детей) вернулся в Алма-Ату и жил в доме, позже ставшем его Домом-музеем. В октябре 1937 года Ахмет Байтурсынов был снова арестован, а спустя два месяца, 8 декабря, расстрелян как «враг народа» по приговору тройки НКВД[2].
В 1988 году Ахмет Байтурсынов был реабилитирован.
Литературно-научная деятельность
Дом-музей Ахмета Байтурсынова в Алма-Ате на улице его имени
Ахмет Байтурсынов возглавлял Академический центр республики, был профессором филологии первого в истории казахского народа государственного университета. Байтурсынов создаёт учебные пособия по родной речи, учебники для системы ликбезов, иллюстрированный букварь, выдержавший в 1920-е годы несколько изданий.
Арабское письмо при использовании его без обозначения гласных представляло определенные неудобства для тюркских языков. Ахмет Байтурсынов предложил проект реформирования арабского алфавита. Его идея сводилась к тому, чтобы при каждом слове отмечать признак переднего или заднего ряда добавлением знака, аналогичного знаку скрипичного или басового ключа в нотной записи, что существенно экономило число вновь вводимых знаков для гласных и примиряло с арабской графикой. В своей статье «Основные формы графической революции в турецких письменностях СССР» знаменитый лингвист, профессор САГИ Е. Д. Поливанов назвал этот проект «гениальным». «Нет сомнения, — писал Поливанов, — что если бы вопрос о казахском письме… мог бы решаться „вне времени и пространства“ — без необходимости считаться с графикой соседних народностей…, то казахская школа вполне могла бы удовлетвориться „орфографией“ 1924 года». Но проекту Байтурсынова не суждено было сбыться, началась латинизация (1928) и кириллизация (1940) тюркских языков в СССР.
Ахмет Байтурсынов внес большой вклад в развитие казахской литературы и письменности. В частности, наиболее известны его басни, вошедшие в сборники «Сорок басен» и «Маса», вышедшие, соответственно, в 1909 и 1911 годах. Байтурсынулы провел большую работу по собиранию и изданию образцов казахского устного народного творчества. Он написал вступительную статью и комментарии к поэме «Ер Саин», опубликованной в 1923 году, выпустил книги «23 причитания» (1926) и «Литературоведение» (1926), последняя из которых является первым научным исследованием по истории казахской литературы. Байтурсынулы принадлежат тезисы «О терминологии в тюркских языках», опубликованные в 1926 году Ахмет Байтурсынулы написал ряд учебников для обучения казахских детей родному языку. Среди них: «Учебное пособие» (1912), «Пособие по языку» (1914), «Азбука» (1924), «Новая азбука» (1926—1928), и методическое пособие «Баяншы» (1926)
Akhmet Baitursynov (Kazakh: Ahmet Baıtursynuly; Russian: Ахмет Байтурсынов) (January 28, 1873 — December 8, 1937) was a Kazakh intellectual who worked in the fields of politic, poetry, linguistics and education.
Baitursynov was born in what is today Kostanay Region, and was educated at the Orenburg Teachers' School. After graduating in 1895, Baitursynov held teaching positions in a number of cities in Kazakhstan, including Aktobe, Kostanay and Karkaralinsk.
The same year as his graduation, Baitursynov published his first article, "Kirgizskie primety i poslovitsy" ("Kazakh Omens and Proverbs") in a regional newspaper. While living in Ural city in 1905, he collaborated with other Kazakhs to form the Kazakh wing of the Constitutional Democrat Party. His involvement in politics probably led to his 1909 arrest and exile from the Steppe regions. After being exiled, he went to Orenburg.
During his exile, he wrote articles for Ay Qap. He also served as the chief editor of Qazaq, the Kazakh newspaper there, and published "Qyryq Mysal" ("Forty Proverbs").[citation needed] His other significant publication of this time was a Kazakh translation of Ivan Krylov's fables. In 1911, Baytursinuli published his first work of a distinctly political nature — Masa ("Mosquito").
When the Russian Revolution of 1917 occurred, Baytursinuli returned to the steppes and began to work with the Alash Orda political party. With them, he fought for the Kazakhs to have an independent state. He began to work with the Bolsheviks in 1920 when they established their dominance over the region. He served as a Member of the Committee of Deputies of the Constituent Assembly and as Deputy Chairman of the Revolutionary Committee of the Kazakh Krai, as well as Commissioner of Enlightenment. In these capacities, he helped to reform education and to establish the first university in Kazakhstan.
Another of Baitursynov's significant accomplishments was his adaptation of Arabic script for the Kazakh alphabet.
In 1937, during the Great Purge, Baitursynov was arrested for hiding "bourgeois nationalist sentiments" and summarily executed. This had resulted in an outcry, which was quickly and bloodily silenced. To this day, he is held in great regard in Kazakhstan, but is viewed as somewhat tragic figure, signifying the extent of the numbers of authors, poets and thinkers who have perished due to the Soviet repressions. A museum in honour of Baitursynov was established in one of his former residences in Alma-Ata, and a number of streets were renamed in his memory across Kazakhstan. A statue of the thinker is also to be found in the town of Kostenay.
Baitursynov's work is part of the curriculum for high school education system of Kazakhstan.
The wife of the leader of the Kazakh national liberation movement Badrisafa Muhamedsadykkyzy made a heroic deed in the name of love and affairs of her husband, going through arrests and deportations. Her life ended tragically. Separated from her children, laments the death of her husband and last days of her life she spent at nursing home near Kostanay. According to the guides’ review, visitors stay for a long time looking at the archival photographs and documents of A. Baitursynov. Perhaps, they think of what a genius lost has our science, politics and society. Real name of Baitursynov’s wife is Alexandra Ivanovna. She lived and worked as a teacher in the Kazakh-Russian school in a hundred kilometers from Kostanay. Stories about this amazing, soft, modest, and at the same time a strong spirit companion genius of the Kazakh people are still word of mouth transmitted among people.
Kostanai State University in 1996 by the Act of the Government of the Republic of Kazakhstan was named after Akhmet Baitursynov, and the museum opened two years later – in 1998 in honour of the 125th anniversary of the birth of Baitursynov.
In 2003, the museum celebrated a little anniversary – its fifth anniversary. During this time, there appeared about 1,500 exhibits telling about the life of an outstanding, talented man – Akhmet Baitursynov.
The museum is living a full life: people from near and far abroad come here. The book of reviews contains a lot of grateful words to the founders of the museum, as well as the KSU Rector Aldamzhar Z.A., Valiyev H.H., Nametov A.M.
Дата добавления: 2022-06-11; просмотров: 18; Мы поможем в написании вашей работы! |
Мы поможем в написании ваших работ!