II.Балакан Алексейин «Алтн Бумб» гидг роман.

Вариант

I.1957-1962 җилмүдин хальмг утх-зокъялын өвәрц. Нег үүдәврин тускар келх (төрмүд, дүрмүд, келн).

Хальмгуд Сиврәс төрскн теегүрн ирҗәсн цаг. Хальмг улс Әрәсн ханьд эврә дурарн орад, 350 җилә өөниг темдглснь утх зокъялын өслтд ик чинртә болсмн. Нертә бичәчнр эн темдгтә өөнд нерәдҗ дегтрмүд һарһв: Көглтин Дава «Моабит гидг түүрмд», Нармин Морхаҗ “Алтн һасн”, Инҗин Лиҗ “Ханлт”. Саңһҗин Бося күүкд күн дундас түрүн болҗ профессиональн шүлгч цол зүүсмн. “Һурвн хурһн” түүк, “Үрндән”хураңһу барлгдв.Шүлглән түрүн орм эзлв.Сусен Аксена, Көглтин Даван, Калян Санҗин шүлгүд барлгдв.

Нег үүдәврин тускар келх (төрмүд, дүрмүд, келн).Эрнҗәнә Константина «Һалан хадһл» романа дүрнь Бата гидг хальмг көвүн. Батан бичкндк цагас авн оютн болсн цаг күртл романд келгдҗәнә. Батад эк уга, эцктә, ах бәәнә. Ахнь гертә-малта, хойр үртә. Арвтаһасн авн байнд заргдад, байна мал хәрүлҗ йовсмн. Бата сурһуль сурх саната бәәсмн. Тегәд хальмг теегт хүврлһн болхла, Бата школд сурна, хөөннь Шарту балһснд деед сурһульд сурна.

II. Күүндвр тогталһн.Төрнь: «Бадмин Алексей – хальмг нертә прозаик. “Зултрһн” – теегин ноһан” гидг роман».Романа һол дүрмүд: хойр баахн орс көвүн Борис болн Вадим, Бергәс байн, гергнь Сәәхлә. Борис Вадим хойр Шарту балһсна университетин оютнр (студенты). Борис гидг көвүнд нег әвртә тоолвр орв. Бергәсин хотнд хоюрн медмҗән угаһар одад, эгл улсин бәәдл-җирһл хәләҗ, медҗ авхар седнә. Эн хойр хальмг келн уга. Тегәд эднд орс кел меддг арвн хойр наста көвүн Церн нөкд болв. Бергәс гидг байн, дала малта, ик сән гертә.Сәәхлә Бергәсин гергн. Бергәсиг өр-өвч, цаһан седклтә күн гиҗ келҗ болхмн. Түрү-зүдү долан өркд үкрмүд саалһна, хүрм болхла нөкд болна. Зуг өгсн юман долан холван хәрү ирхинь Бергәс сән меднә.Сәәхлә цаһан саната, хурц ухата, кесг улст дөң болсмн. Эн хойр көвүн хальмг эгл улсин бәәдл-җирһл, авъяс, авг-бәрц(обычаи, быт) тодрхаһар медҗ авв.

III. Нег шүлг чееҗәр келәд, төринь, сурһмҗинь заатн.

Хальмг цә- хальмг улсин һол хот. Өдр болһн шин чансн цәәһәр дееҗ өргнә. Медәтә улс цә уухларн, йөрәл тәвнә. Бичәч эврәннь шүлгтән цәәг «өрүн маңһарла» дүңцүлҗәнә. Хальмг цәәг «хәәртә», «толһан өвдкүр эмндг», «туурсн», «идәни дееҗ», «зандрсн» гиҗ бичнә. Хальмг цәәһәр бидн гиичнрән тоснавидн. Эн шүлг нанд йир таасгдв. Шүлгчин келн амр. Бадмин Серәтр эврәннь үүдәврмүдтән хальмг әмтнә авъясиг, заңшалыг сәәнәр үзүлҗәнә.

Бадмин Серәтр “Хальмг цә”

Өрмәр үсләд чандг

Өткн хальмг цә.

Атх тос тәвдг

Агта хальмг цә.

Затин үнр орулдг

Зандрсн хальмг цә.

Давсинь күцәһәд уудг

Дурта хальмг цә.

Каңкнсн үнринь соңсхнь

Келнәсм шүлсн асхрна.

Зандрсн өңгинь үзхнь

Заядар седклм амрна...

Вариант

I. 1963-1968 җилмүдин хальмг утх-зокъялын өвәрц, нег үүдәвр шалһх.

1960-гч җилмүдт төрскн келәр романмуд барлгдв. Балакан Алексей “Элст деер мандлсн одн”, Эрнҗәнә Константин “Һалан хадһл”, Дорҗин Басң “Чик хаалһ”, Нармин Мархаҗ “Манц һол”, Инҗин Лиҗ “Ольдан күүкн” романмуд барлгдв. Романмудын төрмүд – баахн наста тосхачнрин туск, шин интеллигент күүнә тускар Эрнҗәнә Константин, колхоз яһҗ бүрдәгдсин туск Дорҗин Басң бичсмн.

Шүлглән, түүклән делгрсмн, эпическ поэмс һарсмн: Калян Санҗ «Тамара», «Өрүн маңһар», Көглтин Дава «Ухана буцлт». Көглтин Даван «Я – твой ровесник» шүлгүдин хураңһу һарв. Тегәд Көглтин Давад М. Горькийин нертә мөрән лауреат гидг цолар ачлгдсмн.

1967 –гч җилд Москва, Ленинградт Хальмг Таңһчин литературн, билг-эрдмин долан хонг болв. Бичәчнр-орчулачнр Юлия Нейман, Виктор Стрелков, Даниил Долинский хальмг теегүр ирҗ, мана тууҗла, сойлла таньлдсмн.

Нармин Морхаҗ «Хар келн тоһрун» роман, Бембин Тимофей «Бамб цецг» роман, Җимбин Андрей «Темән үүлн» роман, «Шиндә» түүк.

Калян Санҗ, Сян-Белгин Хаср, Сусен Аксен – Хальмг олн-әмтнә шүлгч гидг цол зүүсмн.

II. Күүндвр тогталһн. Төрнь К.Даван «Ухана буцлт» поэмин цутхлң.«Ухана буцлт» гидг поэмән Көглтин Дава 1975 –гч җилд бичсмн. Эн поэм Көглтин Даван бичсн үүдәврмүд дунд ончта орм эзлнә. Вьетнамд болсн дәәнә тускар эн поэмд келгднә.Поэмин һол дүр – Адам Крейзи. Адам Крейзи –эмч. Адам Японьд одад, атомн бомбас әмд үлдсн әмтиг эмнүлнә, тер цагас дән маднд керго гидг ухан –тоолврта. Хәрҗ ирәд, генерал Тафтин Катрин күүкнлә таньлдад, өрк – бүл тогтана. Томас гидг көвүтә болна. Көвүн өсәд –босад, Вьетнамд болсн дәәнд әмнәсн хаһцна.Адам дәәнд дурго, тегәд олн – әмтнә кишг- байрин төлә насан чиләнә. Поэмин һол ухан – тоолвр: дән маднд керго.

Гч вариант

I. 1970-1980 җилмүдин хальмг утх-зокъялын өвәрц. Нег үүдәврин тускар келх.

Шалһлһна, шинҗллһнә көдлмш онц орм эзлв.

Шинҗллһн – келн-улсин литературин хаалһинь, йовцинь, бичәч ю, кезә, альд үүдәсинь, цагин селгән ямаран болсинь, тер цагт ямаран төр, жанр һол орм эзлҗәхинь медүллһн. Шалһлһн болхла,Ж ик зунь бичәчин литературин хаалһ, эс гиҗ энүнә үүдәсн зокъял шинҗлҗ үнллһн: бичәчин Төрскнә, өсч-боссн һазр-усна өвәрц ямарамб? Үүдәврмүдт ямаран цаг, йиртмҗин бәәдл, күүнә авъяс, келнь ямаран болна гисн тоолвр шалһач медүлнә. Хальмгин түрүн профессиональн шалһач болн шинҗләч, филолог номин кандидат Мацга Иван (1906-1975г.г.г.) Хальмг урн үгин тускар кесг дегтрмүд бичсмн. Эн җилмүдт литературн хаалһд орсн бичәчнр, эднә дегтрмүднь: Тачин Анҗа “Комиссарин одн”, Шугран Вера “Мана баатрмуд”, Буджала Егор “Хаврин дун”, Нуура Владимир “Цаһан седкл”, .Бадмин Серәтр “Мини одн”, Эльдшә Эрднь Шүлгүд.

Нег үүдәврин тускар келх. Балакан Алексейин «Алтн Бумб» гидг роман 1974 җилд барас һарсмн. Роман дөрвн әңгтә. Әңг болһн эврә цутхлңта. «Зовлң һатлсн зөрг» гидг әңгд Геслә Бадмин тускар келгдҗәнә. Геслә Бадм Бора зәәсңгин ялч бәәсмн. Тер цагт угатя улс байнд яһҗ заргдг бәәсн үзүлгдҗәнә.

«Дурнас җирһл төрдг» гидг әңгд Болдын Бадмин тускар келгдҗәнә. Бадм баахн наста көвүн. Бадм – айта көдлмшч. Эктәһән Сәәни Экн гидг селәнд бәәнә. Энд йир олн баһчуд бәәнә. Тер селәнд Занда гидг сәәхн күүкн бәәҗ. Эдн хамдан бичкндән школд сурдг билә. Зандан дүр Бадмин өмн мел зургдад һарад бәәв. Зуг дурлсн күүкн тал өөрдҗ чаддго билә. Тер цага баһчуд бийән чикәр бәрдг билә.

«Алтн бумб» гидг романдан билгтә бичәч Балакан Алексей кезәнә баһчуд хоорндан яһҗ үүрлдгиг йир иләр медүлҗ бичәд, өдгә цагин баһчудт уха зааҗана.

II. Күүндвр тогталһн.Төрнь: «Хальмг бичәч Бембин Тимофей “Зая-Пандита” гидг шүлг».

Бембин Тимофей “Зая-Пандита” гидг шүлг бичсмн. Зая Пандита-алдр номт, (1599) миңһн тавн зун тәвн йисдгч җилд төрсмн. Миңһн зурһан зун дөчн нәәмдгч (1648) җилд “Тодо бичг” үүдәсмн. Хөрн хойр (22) җил Төвдт (Тибет) кесг ном дассмн. Шар шаҗна туск дала үүдәврмүд орчулсмн.

Вариант

I. Көглтин Даван җирһлин болн билгин хаалһ. Үүдәврин төрмүд.

Көглтин Дава – СССР-ин болн РСФСР-и Государственн мөрәсин лауреат, хальмг улсин шүлгч, Күч-көлснә Герой, 1922 –гч җилин моһа сарин 13-д Ик Дөрвдә нутгин Һахан Авһнр хотнд багш күүнә өрк-бүлд төрсмн.Түрүн шүлгүд «Ленина ачнр» гидг газетд барлгдла. Түрүн дегтр 1940 –гч җилд барас һарла («Баһ насни шүлгүд»). Тер цагас нааран Көглтин Дава тәвн һар дегтр бичсмн. Энүнә үүдәлтд мана теегин болн хальмг әмтнә җирһлин хүврлт, олна бәәдл җирһл, мана теегин йиртмҗ, сәәнәр үзүлгднә, дәәнә төр Көглтин Даваг бас икәр соньмсулна.«Ухана буцлт» гидг поэм.Эн поэмин һол дүр – Адам Крейзи, эмч.Адамин көвүн Томас Вьетнамд болсн дәәнд әмнәсн хаһцна. Адам болн Катрин гергнь, Томасин эк, икәр зовна. Поэмин һол учр- утх: дән маднд керго, яһад гихлә, дәәнә аш: цусн, үкл, олн зүсн гем.

II. Күүндвр тогталһн. Төрнь: «Куукан Анатолин “Ээҗин йөрәл” гидг келвр».

Куукан Анатоль 1924-гч җилд Улан Хол нутга Цаһан Нур әәмгин нег хотнд

төрсмн. Бичәчин хаалһд 1957-гч җилд орсмн. «Санан» гидг нерәдлһтә түрүн дегтрнь 1963 –гч җилд барас һарсмн . Куукан Анатоль –шүлгч болн түүкч.

«Ээҗин йөрәл» келврин һол дүр Цаста гидг эмгн. Цаста эмгн кесг җилд һанцарн бәәнә, нег көвүһән Төрскән харсгч дәәнд гееҗ. Герин көдлмш кехд күнд болна.Нег дәкҗ көвүд эмгнлә харһад- нөкд болв. Тер цагас авн 5-гч классин сурһульчнр эн Цаста эмгнд ирәд нөкд болдг болв - ус, түлә зөөдго, геринь ахулдг болв. Цаста эмгн көвүдт ханад цә кеҗ өгәд, йөрәл келв: «.. сурһулян сәәнәр дасч, төрскндән чиирг йоста эздүд болҗ өсцхәтн!»

Вариант

I. Җимбин Андрей. Җирһлин болн билгин хаалһ. Үүдәлтин төрмүд. Бичкдүдт нерәдсн нег шүлг чееҗәр келх, шалһх.

Җимбин Андрей – хальмг улсин бичәч 1924-гч җил Лагань нутга Ниицән селәнд төрсмн. Дәәнә өмн багш болҗ көдлсмн, дәәнд орлцсмн. 1957 –гч җиләс үүдәлтин хаалһд орсмн. Җимбин А.- шүлгч, бичәч, орчулач.

Бичәчин үүдәврмүдин төрмүд- дәәнә төр болн бичкдүд, баһчудт уха оруллһн болн юн сән юунь хаҗһрв медүллһн.

Үлгүрлхд: «Ээҗин тайг»

Танян ээҗ Ээҗ тайган Тайг угаһар Тогтн, ээҗ, «Таня» гидг

Тайган гееҗ Өдртән хәәҗ Төрүц йовҗ Танд би Тайгта ээҗ

Танян ээҗ Эс олҗ Болшго, -гиҗ Тайгв,- гиҗ Эндр негчн

Тайган хәәҗ Басл зовҗ. Таня келҗ Эс унҗ.

Таня күүкн ээҗдән дурта,ээждән нөкд болна. Медәтә улсиг тевчх, күндлх кергтә; эднд нөкд болх кергтә.

II. Күүндвр тогталһн. Төрнь: «Бембин Тимофеин “Түүмр” (түүкин төр, һол дүрмүд)».

Бембин Тимофей – Хальмг улсин нертә бичәч, Делгә Эрднин нертә Государственн мөрән лауреат, 1930 –гч җил Лагань нутга Зурмт селәнд төрсмн.Авһнь келмрч, амн үгин зөөр сәәнәр меддг күн бәәҗ.Тегәд бичкн Тимофей авһасн тууль, домг, «Җаңһрин» тасрхас медҗ авсмн. 1957 –гч җил Бембин Т. билгин хаалһд орсмн. Дала үүдәврмүд бичәд, хальмг литературт ик ач-тусан күргсн күн. Бембин Тимофейин үүдәврмүдин һол төрмүд – тууҗ, хальмг улсин бәәдл- җирһл.Υлгүрнь: «Түүмр» гидг түүк. Эн түүк 1973 –гч җил барас һарсмн.Түүкин һол дүр – Төмр.Төмр түүрмәс һарч ирәд, селәнд дархнч болҗ көдлнә.Нег дәкҗ селәнд гер шатна. Тер герәс Төмр хойр бичкниг авч һарна, бийнь икәр шатад, больницд тусна.Төмриг Цегмд, тер бичкдүдин эгч, асрад эдгәнә. Төмр зөргтә, чик ухата көвүн.

Вариант 6

Балакан Алексей- сойлын көдләч, шүлгч, түүкләч, драматургч.

Балакан Алексей Яндга Мацгин нутгин Шикрт хотнд 1928 җилд төрсмн. Бичәчин хаалһд 1948 җилд орсмн. Балакан Алексей 1961-әс җиләс авн бичәчнрин Ниицәнә гешүн, 1978-гч җилд РСФСР-ин сойлын ачта көдләч , 1978-гч җилд Хальмг АССР- ин О.И. Городосиковин нертә Государственн мөрән лауреат болсмн.

1959-гч җилд « Түрүн хавр» гидг шүлгүдин хураңһу барас һарсмн. Балакан Алексей хальмг дегтр һарһачин редактор, хөөннь ах редактор болсмн.

1963-гч җилд «Юность» гидг журналд «Һурвн зург» гидг түүкнь барас һарсмн. Эн түүк 24 келнд орчулгдсмн. Эн түүкд Балакан Алексей үнн йовдлын тускар бичҗ. Түүкин һол дүр- Боря гидг көвүн. Эцкән дәәнә хөөн өдр болһн вокзалд күләнә. Бичкн орс күүкиг үкләс харсад, эврән әмнәсн 8/4хаһцна. Эн түүк нанд йир таасгдв.

Балакан Алексей хальмг литературин тууҗд түрүн романист гиҗ тоолгдна.

(«Элст деер мандлсн одн»,)

Билгин хаалһд драматургий ончта орман эзлв. Наадднь ода чигн мана театрин тииз деер тәвгднә. («Экин зүркн», «Хүрм», «Элстин вальс»).

Олн шүлгүднь дуунд тохрсмн: «Занда», «Мини Хальмг», «Элстин вальс»

2) Бадмин Серәтр «Хальмг цә» шүлг.

Хальмг цә- хальмг улсин һол хот. Өдр болһн шин чансн цәәһәр дееҗ өргнә. Медәтә улс цә уухларн, йөрәл тәвнә.

Хальмг цәәһин тускар олн- зүсн үлгүрмүд, домгуд, авъясмуд бәәнә. Хальмг литературт цәәд нерәдсн үүдәврмүд бас олн бәәнә. Теднә негнь Бадмин Серәтрин шүлг «Хальмг цә». Бичәч эврәннь шүлгтән цәәг «өрүн маңһарла» дүңцүлҗәнә. Хальмг цәәг «хәәртә», «толһан өвдкүр эмндг», «туурсн», «идәни дееҗ», «зандрсн» гиҗ бичнә. Хальмг цәәһәр бидн гиичнрән тоснавидн. Бичәч эн саам бас шүлгтән умшачнрт медүлнә (… генткн гиичнр ирхләЗандрсн цәәһән бәрүлнәв.)

Эн шүлг нанд йир таасгдв. Шүлгчин келн амр. Бадмин Серәтр эврәннь үүдәврмүдтән хальмг әмтнә авъясиг, заңшалыг сәәнәр үзүлҗәнә.

Вариант

I. Бадмин Алексей. “Зултрһн – теегин ноһан” роман (һол ухань, учр-утхнь, һол дүрмүд).

Романа һол дүрмүд: хойр баахн орс көвүн Борис болн Вадим, Бергәс байн, гергнь Сәәхлә. Борис Вадим хойр Шарту балһсна университетин оютнр (студенты). Борис гидг көвүнд нег әвртә тоолвр орв. Бергәсин хотнд хоюрн медмҗән угаһар одад, эгл улсин бәәдл-җирһл хәләҗ, медҗ авхар седнә. Эн хойр хальмг келн уга. Тегәд эднд орс кел меддг арвн хойр наста көвүн Церн нөкд болв. Бергәс гидг байн, дала малта, ик сән гертә.Сәәхлә Бергәсин гергн. Бергәсиг өр-өвч, цаһан седклтә күн гиҗ келҗ болхмн. Түрү-зүдү долан өркд үкрмүд саалһна, хүрм болхла нөкд болна. Зуг өгсн юман долан холван хәрү ирхинь Бергәс сән меднә.Сәәхлә цаһан саната, хурц ухата, кесг улст дөң болсмн. Эн хойр көвүн хальмг эгл улсин бәәдл-җирһл, авъяс, авг-бәрц (обычаи, быт) тодрхаһар медҗ авв.

II. Күүндвр тогталһн.Төрнь:«Нуура Владимир хальмг шүлгч. “Эк болн һазр” гидг шүлг».

Нуура Владимир 1938-гч җилд Υлдчнә әәмгт Буһу хотнд төрсмн. Шүлгч 2013-гч җилд нертә шүлгч 75 –гч җилин өөнән темдгллә. 1957-гч җилд Хальмг Танһчурн ирәд, багшин сурһуль төгсәһәд, школд көдлсмн. Цааранднь «Хальмг үнн» газетд удан цагт көдллә, Хальмг дегтр һарһачин директор, «Теегин герл» седкүлин ах редактор, бичәчин ниицәнә һардач, Хальмг радион директор болҗ көдлҗ йовсн күн.

Нанд Нуура Владимирин шүлг “Эк болн һазр ” йир таасгдв. Бичәч төрскн һазртан болн экдән дурта болдгнь умшачнриг дурдҗана. Юңгад гихлә төрскн һазрас болн һарһсн экәс өөрхн юм уга болҗана. Кен болвчн һазр деер экәсн һардг. Кен болв чигн өссн- боссн һазран мартх зөв уга, юңгад гихлә эк болн һазр маднд әм өглә.

Теҗәл өгсн һазран Экән асрулин герт Һазр, эк үрнә

Теңгр үүләр урвҗ Эврән өгсн үрн Һашу хуваҗ әдсхлә

Түүмр өгсн хөөн Хөвтә болхнь берк Цевр седклин җирһлин

Түүнд нәәлҗ болхий? Хөөт ашуһан авна. Цев тесләд өрнә.

Вариант № 8

I.Куукан Анатоль – җирһлин болн билгин хаалһ.

Куукан Анатоль – хальмг улсин шүлгч. 1924 җилд Улан Хол нутгт Цаһан Нур әәмгт төрсмн. Дәәнә цагт Әәдрхн – Кизляр хоорнд төмр хаалһ тосхлһнд көдлҗ йовҗ. Сиврт тоочин эрдм дасад кесг җилин эргцд көдлсмн. Түрүн дегтрнь «Санан» гидг нертә бәәсмн. Дарунь 1967 җилд «Ноолданд төлҗлһн» гидг түүк һарһна. Кесг шүлгүдин хураңһус барас һарсмн: «Һазр – мини байр», «Хаалһ», «Хойр эктә көвүн».

Куукан Анатоль баһчудт бичкдүдт нерәдәд кесг үүдәврмүд бичнә. Сурһульчнрт нерәдәд кичәлин хөөн умшлһна «Күсл» гидг дегтрин бүрдәһәч болсмн. «Обин көвәд» гидг түүкдән бичәч дәәнә цагт олн келн – улс ни-негн бәәснә тускар бичҗ. Дәәнә цагт күүкд улс яһҗ зовлң үзснә тускар «Ноолданд төлҗлһн» гидг үүдәвртән үзүлҗ.

II.Балакан Алексейин «Алтн Бумб» гидг роман.

Балакан Алексейин «Алтн Бумб» гидг роман 1974 җилд барас һарсмн. Роман дөрвн әңгтә. Әңг болһн эврә цутхлңта.

«Зовлң һатлсн зөрг» гидг әңгд Геслә Бадмин тускар келгдҗәнә. Геслә Бадм Бора зәәсңгин ялч бәәсмн. Тер цагт угатя улс байнд яһҗ заргдг бәәсн үзүлгдҗәнә.

Вариант 9

I.Җимбин Андрейин җирһлин болн билгин хаалһ

Җимбин Андрей Лагань нутга Ниицән хотнд 1924- гч җилд төрсмн.Школан чиләчкәд, эклц школын багш болҗ көдлв. Арвн нәәмн настадан эврә дурар дәәнд орлцна.

Җимбин Андрей-шүлгч, түүкч, журналист. Хальмг дегтр һарһачин директор, «Хальмг үнн» газетд көдлҗ йовсн күн.Бичәчин үүдәврмүд олн төрмүдәр бичгдҗ: дәәнә төр, бичкдүдт болн баһчудт сурһмҗ өглһн,олна зовлң болн байр медүллһн. Хальмг болн орс келәр Җимбин Андрей хөр шаху дегтрмүд барлсмн: «Үүрмүд», «Алексейин туск келвр», «Иньгин хәләц», «Күн болн цаг». Сүл җилмүдт шүлгләни хураңһус барас һарсмн: «Җирһлин айс», «Намчрҗ көкрсн теңһр дор», «Дусал болһнд- җирһл».Җимбин Андрейин бичсн үүдәврмүднь «Хальмг үннд», «Теегин герлд», «Байрт» тасрлтан уга барлгдна.

II.Күүндвр тогталһн. Шугран Веран бичкдүдт нерәдсн шүлгүд.

Вера Киргуевна Шуграева- хальмг улсин нертә бичәч. Үүдәлтин хаалһнь 60- гч җилмүдәс авн эклнә. Түрүн дегтр 1968-гч җилд барлгдла. «Нарн альд хондв» гидг нертә шүлгүдин хураңһу шишлң бичкдүдт нерәдҗ хальмг келәр бичгдсн түрүн дегтрмүдин негнь.

Йиртмҗин тускар, җилин дөрвн цагин тускар Шугран Вера эврәннь шүлгүдтән бичнә. Эн шүлгүд умшсн бичкдүд җилин дөрвн цагиг цәәлһвр угаһар медхмн. Эн дөрвн цагт юн болдгнь, ямаран халун болдгнь,хур- чиг ямаран цагла болдгнь эн шүлгүдәс медгднә. Үлгүрнь:

Халун һарарн нарн

Хавриг холас дайлв,

Үвлин сүл цасиг

Үд кецәтл хәәлүлв.

Мана орн- нутгт цуг эрдм сән.Зуг терүг бичкнәсн авн медх, дурлх кергтә гисн тоолвран бичкдүдт медүлҗәнә.Терүнә тускар «Кенә көдлмш сән?» гидг шүлгтән цәәлһҗ өгәд, селвг өгнә. Бичкдүдин наадна, үүрлһнә тускар «Аавин ачнр», «Өндр герин бичкдүд» гидг шүлгүдт сәәнәр келгдҗ.

Вариант 10

I. Буджала Егор. Җирһлин болн билгин хаалһ.

Буджала Егор Тең һолын Батлаевск станицд хальмг хазгудин өрк- бүлд төрсмн. Ленинградск театральн институт төгсәв. Хөрн җилдән хальмг дегтр һарһачин редактор болҗ көдлсмн. Хальмг Таңһчин улсин шүлгч Буджала Егор ахр шүлгүд, поэмс болн шүлгләни кев- янзар үүдәсн драматическ поэмс- наадд: «Төгрәш», «Сумн туссн зург», «Мини уласд»

Бичкдүдт нерәдҗ «Түрүн харада» гидг нертә дуудын хураңһу белдҗ барас һарһв. Хальмг улс хар гөрәр туугдсн цаг, фашистнр мана орн- нутгт ямаран хорлтан күргсинь бичәч эврәннь үүдәврмүдтән үзүлв. («Нернчн кемб, салдс?», «Диилврин төлә», «Альмн». Нанд «Элстин бумб» гидг шүлг таасгдв. Элстд болн санлд нерәдсн шүлг олна зүрк авлна:

Эңкр мини, иньг мини,

Элстин бумб бичә март,

Энд чини иньгүд кевтнә,

Эдн чини хөв харсла.

Түүрвәч эн шүлгтән иигҗ келҗәнә: «Оньдин цецгүд эн бумб тал авч ирәд тәвх кергтә, яһад гихлә энд кевтсн әмтн олна төлә әмән өгсн болҗана, эднә нердинь тодлх кергтә »,- гиҗәнә.

II.Күүндвр тогталһн. Эрнҗәнә Константинә «Цецн булг» дегтр.

Эрнҗәнә Константинә «Цецн булг» гидг дегтр 1980-гч җилд барас һарсмн. Эрнҗәнә Константин хальмг улсин авъясмуд, авг- бәрц, амн үгин зөөр йир сәәнәр меддг билә. Эн дегтрт түүрвәч хальмг улсин кезәңк авъясмудла умшачнриг таньлдулна. Үлгүрлхд: шүр тәвдг авъяс, бүүр йөрәдг авъяс, ботхан һолсн иңгд ботхинь авхуллһна тускар, малын ноосар, арсар эд- бод келһн, модар кегдсн кезәңк эд- таврин тускар энд тодрхаһар бичсмн. Бичәч олн- әмтнә дуд, йөрәлмүд, домгуд, үлгүрмүд, яс кемәлһн, магталмуд эн һарцд орулҗ. Дегтр өврмҗтә, соньн болн цецн тоотар байн болсндан орс келнд орчулгдад, хөөннь кесг дәкҗ барлгдҗ һарла. Миниһәр болхла, «Цецн булг» гидг дегтр өсч йовх баһчудыг кезәңк халмг улсин авъясмудла таньлдулна.

Билет №11

1. Хальмг утх-зокъял шалһлһна болн шинҗлһснә тууҗ.

Шинҗлһн - келн-улсин литературин хаалһнь, йовцинь, бичәч ю, кезә, альд үүдәсинь, цагин селгән ямаран болсинь, тер цагт ямаран төр, жанр һол орм эзлҗ йовсинь үзүлҗ медүллһн.

Шалһлһн – бичәчин литературн хаалһ, энүнә үүдәсн зокъял шинҗлҗ үнллһн.

70-гч җилмүдт шалһлһна кѳдлмш онц орман эзлв. Хальмгин түрүн профессиональн литературн шалһач болн шинҗләч - Мацга Иван.

Иван Мацакович Әәдрхнә областин Владимировск района Владимировк селәнд 1907 жилд угатя хальмгин өрк-бүлд төрсмн.

Һучдгч жиләс авн Мацга Иван хальмг советск литературт болн литературн шалһлһнд әрүн цеврәр церглж, түрүн профессиональн шалһач-номт болж нерән мөңкрүлсмн.

Хальмг болн орс келәр барлгдсн статьяс, дегтрмудин зәрмснь: «О калмыцкой художественной литературе» (хальмг бичәчнрин I съезд деер тәвсн илдкл, 1935), «Манжин Нимгрин келврмудин тускар» (1959), «Нимгир Манджиев. Критико-биографический очерк» (1962), «Аксен Сусеев. Критико-биографический очерк» (1962), «Калмыцкая советская художественная литература. 1920— 1930 гг.» (1967), «Современная калмыцкая проза» (1970), «Калян Санж» (1968, 1972), «Сян-Белгин Хаср» (1969), «Ветераны калмыцкой литературы» (1976), «У истоков» (1981), «Писатель и время» (1987).

Мацга Иван 1934 жилд бичәчнрин Ниицәнә член болсмн.

Жирдгч жилмудәс авн сүл әмсхл күртлән (Мацга Иван 1975 жилд кесг цагтан өвчтә болад өңгрсмн) хальмг пединститутд, Хальмг тосударственн университетд хальмг келн болн литературин кафедрин доцент болж көдлж йовсмн.

80-90-гч җилмүдт литературн шалһлһн йоста гисн ишкдлән кесмн.

2. Күүндвр. «Бембин Тимофейин теҗг шүлгүд»

Бембин Т. теҗгәр билгин эрдмән эклсмн. Бичсн тежгүднь: «Агроном Серк», «Эркәрѳссн һууҗмул», «Бек үзг хойр», «Уршгта туула», «Ховдг чон» болн нань чигн. Түүрвәч теҗгүдтән аля-азд, кѳр, хойр чирәтә, зуһу, ичр уга, чирәдән ишкә наасн әмтнә тускар бичнә. Иим улсин му-сәәһинь илдкҗ, ноолдҗ, үр-садан зааҗ-закрҗ ѳскхин туск сурһмҗ ѳгнә. Иим улсиг дураҗ дахҗ болшго. Эврә чик ухаһарн, зүркнәннь зааврар бәәхм гисн уха ѳгнә, сүв-селвг заана.

«Бек үзг хойр» теҗг шүлг. Үзг-күүнә нерн. Бек- бас күүнә нерн.Үзг эрлһ бичхәр седнә. Бек тал ирнә. Бек ѳмнәснь элк хатҗ инәнә. Бек бийиннь күчән медүлхәр «бив» гиҗ чееҗән цокна. Үзг уурлна. Иигҗ келнә: «Намаг эс бичхлә, ширгҗ нернчн тасрх билә».

Бек Үзг хойр зүтклднә, керлднә. Нег-негнәннь үг тәвҗәхш. Му-сәәндән күрлднә. Теҗгин тәәлврнь: Бек Үзг хойр онц-онцдан күн болҗ чадшго. Болх-болшго юмнас ноолдад, амтан бархмн биш, нерән һутахмн биш. Чикәр ухалхла, эн хойр чидлән, арһан, ухаһан негдүлхлә, чик-хаҗһран медх зѳвтә. Кезә болвчн, кен болвчн нег-негндән деерлкхмн биш. Ухаһарн бийән залх кергтә. Кү муурулхмн биш.

Билет №12

1. Орс келәр бичдг шүлгчнрин тускар келх. Үүдәврмүдинь заах

Джангар Насунов, Лия Щеглова, Григорий Кукарека, Александр Соловьёв, Валентина Лиджиева, Олег Манджиев - орс келәр бичдг шүлгчнр.

Григорий Кукарека (1943) - шүлгч болн орчулач. Хальмг радио болн телеүзгдлд, «Советская Калмыкия» газетд корресподентин үүл дааҗ көдлсмн. Түрүн дегтрнь «Журавли над Манычем» 1974 жилд барлгдсмн. Дәкәд «Тюльпаны на солончаке», «Чистое поле», «Степные свиданья», «Сиреневые ночи» шүлгүдин хураңһу , «Поклон колодцу»-ахрхн новеллмудин хураңһу. Шүлгч Төрскнә булг болһнд бәәх худг, булг, олн зүсн ноһан тускар бичнә.

2. Күүндвр «Буджала Егорин «Элстин бумб» гидг шүлг.

Элстд болн санлд нерәдсн «Элстин бумб» шүлг олна зүрк авлна.Шүлгч иигҗ келҗәнә: «Оньдин әмд цецгүд эн бумб тал авч ирәд тәвх кергтә, яһад гихлә энд кевтсн әмтн олна тѳләәмән ѳгсн болҗана, эднә нердинь тодлх кергтә». Буджала Егор олн әмт сурҗана: Элстд бәәсн бумб бичә мартн. Эдн мана хѳв харсла.

Эңкр мини, иньг мини,

Элстин бумб бичә март,

Энд чини иньгүд кевтнә,

Эдн чини хѳв харсла.

Улан бадмс авч ирәд,

Олн нердин ѳмн тәв.

Мѳңк һалын ѳѳр зогсад,

Мана җирһлин үн мед.

Шар бадмс авч ирәд,

Шатлад эрсин дор тәв.

Алтар бичәтә нердинь умшад,

Әрүн седклтә ахнран тодл.

Билет №13

1.Куукан Анатолин билгин болн җирһлин хаалһ. Нег шүлг шинҗлх

Куукан Анатоль 1924 жилин така сарии 25-д Улан Хол нутгин Эрктн әәмгин Цаһан Нур хотнд Манжин Куукан өрк-бүлд төрсмн. Күч-көлснәннь үүлдврән 1942 жилд эклсмн: бәәрн селәнә Советин сегләтр, 1943 жилд Троицк улусин комсомолын райкомин негдгч сегләтрт суңһгдсмн; 1946 жилд КПСС-ин член, 1971 жиләс авн 1982 жил күртл Хальмг дегтр һарһачд урн угин литературин редакторар көдлж йовсмн.

Бичәчнрин зергләнд Куукан Анатоль 1967 жилд орулж авгдла, 1963 жилд журналистнрин Ниицәнә член, 1971 жилд А. М. Горькийин нертә Литературн институт төгсәлә, 1984 жилд «Хальмг АССР-ин культурин ачта көдләч» нер зүүлә.

Куукан Анатолии түрүн дегтрнь «Санан»—шулгудин хураңһу 1963 жилд барас һарсмн, терүнә хөөн кесг дегтрмуд бичж барлсмн: «Бичкдүдин күсл» (1964), «Үрнд йилһл уга» (келврмүд, 1966), «Җивр» (1967), «Ноолданд телжлһн» (туук, 1967), «Мергн баатр» (шүлгүд, туульс, 1969), «Заль» (шулгуд, поэм, 1971), «Обин көвәд» (түүк, 1974), «Һазр—мини байр» (шүлгүд, поэмс, 1975; 2-гч һарцнь—1984), «Би уульхшив» (шүлгүд, поэмс, 1976), «Тахшлһн» (туукс, 1981), «Хаалһ» (шүлгүд, поэм, 1982), «Теегин ууҗмд» (түүкин негдгч хүв, 1985), «Хойр эктә көвүн» (шүлгүд поэм, туульс, 1986).

Гемии шалтгар Куукан Анатоль 1986 жилин лу сарнн 6-д ѳңгрв.

2. Күүндвр. Кѳглтин Даван «Ухана буцлт» гидг поэмд олзлгсн домг

Поэмин хойрдгч әңгд «Тѳмр шовун туск домг» орҗ. Хойр хан дәәлдҗәһәд, нег-негән диилҗ эс чадхларн, негнь цуг номта улсан дуудад, хортыг дәәлх селвг ѳгтн гинә. Теднь ѳѳдән нисдг тѳмр шову кехмн гинә. Терүнә тѳлә зун күүкд күүнә, зун залу күүнә цусн кергтә гинә. Тогтасн шовунас бултад, хаанахн һазр дор орҗ бултад, күн болхан уурч. Тѳмр шовуна чееҗнь юмнд тѳрүц хандго, дүүрдго, геснь цаддго бәәҗ.

«Тѳмр шовуна туск домгт» тѳмр шовун –атомн бомб болна. Энүнә ѳмнәс ѳдгә цагин улсин сѳрлц үзүлхин тѳлә түүрвәч поэмд эн домг орулна.

Тѳмр шовуг ѳдгә цагин ик күчтә, әәмшгтә гидг ядерн зер-зевлә дүцүлҗ үзүлнә. Ядерн зер-зевиг-Тѳмр шовуг олна оньгас, һарасн алдулхмн биш, эс гиҗ терүг кенчн, юнчн хәрү эргүлҗ зогсаҗ болшгог мартхмн биш.

Билет №14

1.Хальмг улсин амн урн билгин үүдәврмүдин чинр утх-зокъялд Дассн үүдәврин үлгүрәр батлх.

Хальмг утх-зокъялд амн урн үгин билгин үүдәврмүд өргнәр харһна. Эннь домгуд, үлгүрмүд, тууль, авъясмуд. Көглтин Даван «Ухана буцлт» поэмд – Төмр шовуна домг, Эрнҗәнә Константинә «Һалан хадһл» романд – мөрнә шинҗ.үлгүрмүд, авъясмуд, «Аңһучин көвүн» түүкд – үлгүрмүд, цецн үгмүд, темәнә, ботхна туск аъясмуд. Бембин Тимофейин «Түүмр» гидг түүкд үлгүрмүд олнар олзлгдна. Ут турштан һуч һар үлгүрмүд бәәнә. (Седкл угад-семҗн уга, Урна урл-тоста, Келсн үг-керчсн модн, Альмн ишәсн холд ундго, Үнән келсн күүнд үкл уга, Эврән унсн күүкн уульдго болн нань чигн). Түүкин әңг болһна үндсинь үлгүрәр тәәлҗ бичҗ. 12 әңг-12 үлгүр.

2.Күүндвр. Кѳглтин Даван дурна туск шүлгүд. Нег шүлгин тускар күүндх.Көглтин Дава дурна туск олн шүлгүд бичсмн. Эн шүлгән дурта күүкнд нерәдҗ, күүкнә сәәхн бәәдлнь медүлҗәнә: халхнь чииһин өңгтә,нүднь герлтә, бийнь көркхн, зөрмг хәләцтә гиҗ келҗ.

***

Чини халхчн

Чииһин өңгтә,

Хурц келнчн

Хуурин айста.

Сәәхн нүднчн

Cолңһтрҗ герлтнә.

Зөрмг хәләцчн

Зүрк менрүлнә.

Кенд дуртаһичн

Күн медхш…

Чамаһан дуулҗ

Чидлән cөрсүв,

Көркхничн буульҗ

Күмнд келсүв.

Билет №15

1. Бадмин Алексей-прозаик. Романмудын тѳрмүд.

Бадмин Алексей билгтә бичәч, прозаик 1924 җилд Баһ Дөрвдә районд Баһ Ханата селәнд төрсмн. Хальмг Таңһчин улсин бичәч, О.И.Городовиковин нертә мөрән лауреат, дунд школ төгсәһәд, Төрскән харсгч дәәнд мордла. Сталинградын фронтд зөрмг кевәр дәәллдҗ йовла. Түрүн дегтр «Эк» - келврмүдин болн очерксин хураңһу. Бадмин Алексеин бичсн үүдәврмүд: «Алтн шорад даргддго» - түрүн ик зокъял –роман; «Мукөвүн», «Усна экн -булг», «Зултрһн –теегин ноһан», «Цаһан толһа», «Арнзлын гүүдл», «Ревдольган» нань чигн. Романмудын төрмүд:дән, дәәнә хөөтк өслт, келн-улсин иньгллт, хальмг улсин кезәңк бәәдл-җирһл, дурн(любовь)

2. Күүндвр «Хальмг утх-зокъялын дурта үүдәвр»

Балакан Алексеин «Һурвн зург» түүк нанд йир икәр таасгдна. Эн түүкдән бичәч дәәнә цагт кедү бичкдүд өнчрҗ, зовлң эдлҗ, эк-эцкән дәәнәс күләҗ, гейүрҗ йовсна туск бичҗ. Дәкәд болхла, олн-әмтнә иньгллтин, цаһан седклин туск. Һол дүрнь арвн наста Боря гидг хальмг көвүн. Гемтә эктәһән Сиврт бәәнә, эцкнь дәәнд йовна. Көвүн өдр болһн станцур ирәд, эцкән күләнә.Станцд Боря салдсмудт бииләд,дуулад хот олна, гемтә экән асрна, хәләнә.Нег дәкҗ Боря Бадмла таньлдв, Бадм станцд зурачар көдлнә.Эдн итклтә үүрмүд болв. Боря Бадмд һурвн зург белглв.Эн зургудт:1-гч зургт- хальмг тег, бамб цецгүд, 2-гч зургт-салдс, гер, бичкн көвүн эцкән точсчана, 3-гч зургт-зурач, бичкн көвүн һартан бииртә(кисть). Боря бичкн орс күүкиг харсч авв, зуг эврән поездд дәвргдәд, әмнәсн хаһцв.

Билет №16.

1.Көглтин Даван үүдәлтин һол төрмүд.Нег үүдәвр шинҗләд, төринь, сурһмҗинь заатн.

Көглтин Дава – СССР-ин болн РСФСР-и Государственн мөрәсин лауреат, хальмг улсин шүлгч, Күч-көлснә Герой, 1922 –гч җилин моһа сарин 13-д Ик Дөрвдә нутгин Һахан Авһнр хотнд багш күүнә өрк-бүлд төрсмн.Түрүн шүлгүд «Ленина ачнр» гидг газетд барлгдла. Түрүн дегтр 1940 –гч җилд барас һарла («Баһ насни шүлгүд»). Тер цагас нааран Көглтин Дава тәвн һар дегтр бичсмн. Энүнә үүдәлтд мана теегин болн хальмг әмтнә җирһлин хүврлт сәәнәр үзүлгднә, дәәнә төр Көглтин Даваг бас икәр соньмсулна.Υлгүрлхд, «Ухана буцлт» гидг поэм.Эн поэмин һол дүр – Адам Крейзи, эмч.Адамин көвүн Томас Вьетнамд болсн дәәнд әмнәсн хаһцна.Адам болн Катрин гергнь, Томасин эк, икәр зовна.Поэмин һол учр- утх: дән маднд керго, яһад гихлә, дәәнә аш: цусн, үкл, олн зүсн гем.

2.Күүндвр. Төрнь: «Мини дурта лирическ шүлг».

Лирическ шүлг – ик зуудан дурна туск шүлг. Нанд Эрнҗәнә Константина «Иньг, чамд» гидг лирическ шүлг таасгдна :

…Алг хар нүдтәч, Сөөһин әмтәхн нөөртм

Атхр хар үстәч, Сар болҗ мандлнач.

Альмн улан халхтач, Сәәхн цогцарн үзгдәд,

Альвн теркә зүрктәч. Седкл, зүрким догдлулнач.

Эн шүлгт хойр иньгин тускар келгднә.Шүлгт автор күүкн көвүн хойрин хоорндк әрүн седклиг медүлнә.Көвүн дәәнд мордад, күүкиг зүүдндән үзнә, сарла дүңцүлнә. Күүкнә дүриг иим үгмүд медүлнә: хар нүдтә, атхр хар үстә, альмн улан халхта, альвн теркә зүрктә. Хойр иньгин седкл хоорндан таарна.Эн сәәхн шүлг көвүнә дүриг тодрха кевәр медүлнә.

Билет №17.

1.Балакан Алексейин хальмг утх-зокъялд орулсн тәвц. (1928-1998)

Балакан Алексей - хальмг улсин бичәч, нертә түүкч, драматургч 1928-гч җилд Яндһа Мацга нутгин Шикрт гидг хотнд төрсмн. Бичәчин хаалһд 1957-гч җилд орсмн.1957-гч җиләс 1998-гч җил күртл бичсн үүдәврмүднь: шүлгүд, очеркс, келврмүд, поэмс, романмуд.

1963-гч илд «Юность» журналд «Һурвн зург» гидг түүкнь барлгдснас авн бичәчин нерн олн әмтнд темдгтә болсмн. Балакан Алексейин билгин хаалһд драматургий ончта орм эзлсмн ( «Элстин вальс», «Экин зүркн», н.ч.) Балакан Алексей хальмг литературин тууҗд түрүн романист болҗ тоолгдна. («Алтн бумб», «Буурл теегт», «Хаврин халун зүркн», н.ч.)

Билгтин олн шүлгүд дуунд буусмн : «Элстин вальс», «Занда», «Басан Городовиков», н.ч. Балакан А. мана школын частрин үгмүд бичсн күн.

Балакан Алексейин үүдәсн наадд ут тоодан хөрнд өөрхн, арв һар шүлгүдин хураңһу, долан- нәәмн роман, арв һар түүк. Балакан Алексейин утх- зокъялд орулсн тәвц ик.

2.Җимбин Андрейин «Теегин балһсн » шүлг.

Җимбин Андрей хальмг теегтән, хотл балһсндан дурта күн. Υлгүрнь: «Теегин балһсн» гидг шүлг. Элст - хотл балһсн, эн балһсн шин өндр гермүдтә, энд баатр, цецн баһчуд бәәнә.Эдн өдр болһн балһсан сәәхрүлнә:

…То уга булгудта,

Төмр шин хаалһудта,

Харана һазрас дүңгәдг

Хальмгин хотл балһсн, - гиҗ автор 1957 –гч җил бичсмн.

Элст – хотл балһсан иигҗ ке сәәхн болхинь автор урдаснь медҗ.

Гч билет.

1. Нуура Владимирин үүдәлтин хаалһ, нег шүлг шинҗлх.

Нуура Владимир йиртмҗиг нәрн ухан – седкләр шинҗлнә.Тууҗар икәр соньмсна, хальмг теегин тускар бичнә.Υлгүрнь: «Тууҗд орсн темән» гидг шүлг.1812-гч җилин Төрскән харсгч дәәнд хальмгуд орлцад, Парижин уульнцар мөрн цергәрн, темән тергәрн алнтрулв. Энүнә тускар «тууҗд орсн темән» - эн адусн аца зөөнә, зуг цаг ирхлә: Сумн, салькнас эзән хальчлад

Сунн темән эврән кииснә …

Делкә дәәвлсн цагт дәкн

Деерән аца ачхар белн.

2.Күүндвр. Көглтин Даван « Ухана буцлт» гидг поэмин һол дүрмүд.

«Ухана буцлт» гидг поэмән Көглтин Дава 1975 –гч җилд бичсмн. Эн поэм Көглтин Даван бичсн үүдәврмүд дунд ончта орм эзлнә. Вьетнамд болсн дәәнә тускар эн поэмд келгднә.Поэмин һол дүр – Адам Крейзи. Адам Крейзи –эмч. Адам Японьд одад, атомн бомбас әмд үлдсн әмтиг эмнүлнә, тер цагас дән маднд керго гидг ухан –тоолврта. Хәрҗ ирәд, генерал Тафтин Катрин күүкнлә таньлдад, өрк – бүл тогтана. Томас гидг көвүтә болна. Көвүн өсәд –босад, Вьетнамд болсн дәәнд әмнәсн хаһцна.Адам дәәнд дурго, тегәд олн – әмтнә кишг- байрин төлә насан чиләнә. Поэмин һол ухан – тоолвр: дән маднд керго.

Гч билет.

1.Бадмин Серәтр. Намтрин болн үүдәлтин хаалһ, нег үүдәвр шинҗлх. (1938-1998 җ.җ.)

Бадмин Серәтр 1938 –гч җилд Көтчнр нутгт Алцӊһуд хотнд төрсмн. 1963-гч җилд Московск государственн университетд заочн сурһуль дасад, Чкаловин нертә совхозд багшлсмн.Түрүн шүлгүдән 1965-гч җилд барлсмн. 1974 –гч җилд « Мини одн» гидг түрүн дегтрнь барас һарсмн. Түүнә хөөн арвн һар дегтр барас һарла. Бадмин Сертрин шүлгүд «Дружба народов», « Юность» гидг седклмүдт орс келәр барлгдла.

Хальмг Таӊһчин ачта көдләч Бадмин Серәтр эврәннь үүдәврмүдтән хальмг улсин авъясиг, заӊшалыг, бәәдл- бәрциг ик тохнятаһар үзүлсмн. «Төрскн келн» гидг шүлгтән күн болһн эврә келән медх зөвтә гисн ухан- тоолврарн хувалцҗана, яһад гихлә, эн келиг маднд заяч заяҗ.

2. Куукан Анатолин шүлгүд («Санан», «Залу баһ насн») (1924-1986 җ.җ.)

Куукан Анатоль 1924-гч җилд Улан Хол нутга Цаһан Нур әәмгин нег хотнд төрсмн. Бичәчин хаалһд 1957-гч җилд орсмн. «Санан» гидг нерәдлһтә түрүн дегтрнь 1963 –гч җилд барас һарсмн . Куукан Анатоль –шүлгч болн түүкч. Гүн утхта, сәәхн кев-янзта үүдәврмүдиг умшхд йир соньн. «Залу баһ насн» гидг шүлгт Хальмг Таңһчин хотл Элстин тускар келгднә. Кесг балһсн дундас «һарсн Элстм эңкр» гиҗ автор келнә. Балһсн җил ирвәс сәәхрәд йовна. Балһсм эндр байрта-

Бийүрн гиичнр дуудтха, - гиҗ келгднә.

Элстәс сәәхн балһсн маднд уга.

Гч билет.

1. Бембин Тимофейин үүдәврмүдин төрмүд, үлгүрәр батлх. (1930-2003 җ.җ.)

Бембин Тимофей – Хальмг улсин нертә бичәч, Делгә Эрднин нертә Государственн мөрән лауреат, 1930 –гч җил Лагань нутга Зурмт селәнд төрсмн.Авһнь келмрч, амн үгин зөөр сәәнәр меддг күн бәәҗ.Тегәд бичкн Тимофей авһасн тууль, домг, «Җаӊһрин» тасрхас медҗ авсмн. 1957 –гч җил Бембин Т. билгин хаалһд орсмн. Дала үүдәврмүд бичәд, хальмг литературт ик ач-тусан күргсн күн. Бембин Тимофейин үүдәврмүдин һол төрмүд – тууҗ, хальмг улсин бәәдл- җирһл.Υлгүрнь: «Түүмр» гидг түүк. Эн түүк 1973 –гч җил барас һарсмн.Түүкин һол дүр – Төмр.Төмр түүрмәс һарч ирәд, селәнд дархнч болҗ көдлнә.Нег дәкҗ селәнд гер шатна. Тер герәс Төмр хойр бичкниг авч һарна, бийнь икәр шатад , больницд тусна.Төмриг Цегмд, тер бичкдүдин эгч, асрад эдгәнә. Төмр зөргтә, чик ухата көвүн.

2. Күүндвр. Буджала Егорин шүлгүд

Хальмг улсин шүлгч болн драматургч Буджала Егор 1929 –гч җил Батлаевск станицд, хальмг хазгудын өрк-бүлд төрсмн. Буджала Егор һучн һар дегтр барас һарһсмн, үлгүрнь: « Альмн», «Нернчн кемб, салдс?», «Эрднь».Буджала Е. – шүлгч лирик. Бичсн үүдәврмүдин икнкнь дурна төрәр, бичкдүдин төрәр бичсмн. Буджала Егор төрскн теегтән дурта күн. «Тег дундан ирхнь» гидг шүлгтән эн иигҗ бичҗәнә

Тег дундан ирхнь

Теркә зүркм талвана

Теегин цецг болһн

Таняд толһаһан гекнә

Тег дундан ирхнь

Теркә зүркм талвана

Заядар дун төрәд

Зөрг, күсл үүдәнә.

Буджала Егорин үүдәлт нанд йир икәр таасгдна.

Дата добавления: 2018-02-15; просмотров: 1117; Мы поможем в написании вашей работы!

Поделиться с друзьями:

Мы поможем в написании ваших работ!